JAPOŃSKI SYSTEM EDUKACYJNY

Japonia może obecnie się poszczycić bardzo wysokim poziomem edukacji, która uwarunkowała dynamiczny rozwój gospodarczy i stabilność polityczną kraju. Inwestowanie w szkolnictwo miało dla Japończyków dwa ogromne znaczenia: zarówno na szczeblu państwowym – kraj wyjątkowo dbał przez ostatnie stulecie o system oświaty, który miał wydać efektywną siłę roboczą, zdolną poprowadzić państwo i naród ku modernizacji; jak i na poziomie prywatnym – od wielu lat znalezienie dobrej pracy, zależne jest od szkół, które Japończycy kończą.

Japońska tradycja od wieków nakazywała kierować się dobrem społeczeństwa, przestrzeganiem zasad moralnych, a także przedkładała osiągnięcia grupowe ponad jednostkowymi. Japończycy zawsze wierzyli, że ciężka praca i wytrwałość pozwalają osiągnąć sukces w życiu. W szkołach uczono Japończyków właściwych zachowań społecznych oraz wartości moralnych, które pomagały rozwijać charakter każdej jednostki stanowiącej element większej całości.

Od zamierzchłych czasów Japonia czerpała przykłady z obcych cywilizacji, które potem sprawnie dostosowywała do swoich potrzeb, warunków i kultury. System oficjalnej oświaty powstawał od czasów przejęcia pisma z Chin  około V-VI-go wieku n.e. Chiński system pisma, który potem częściowo przeobrażono, posłużył Japończykom do stworzenia własnych japońskich alfabetów – sylabariuszy. Jednocześnie z kulturą pisania docierały do Japonii wpływy Buddyzmu i Konfucjanizmu. To Konfucjanizm przyniósł do Japonii ideę wartości statusu społecznego, osiągniętego nie przez dobre urodzenie, lecz poprzez wiedzę i sprawdzające ją egzaminy. Idea ta jednak nie była w Japonii realizowana jeszcze przez wiele wieków.

Począwszy od VIII wieku powstawały w Japonii szkoły, w których mogły się uczyć dzieci z rodzin o wysokim statusie społecznym. Stopniowo coraz więcej samurajów i ich dzieci podlegało rozmaitym formom oświaty. Jednak to zakony mnichów buddyjskich stały się pierwszymi i zasadniczymi „placówkami oświatowymi”. W XVI – tym wieku Japonia nawiązała kontakty z niektórymi państwami europejskimi, misjonarzami jezuickimi towarzyszącymi Portugalczykom podczas wypraw handlowych do Japonii. Powstało wiele szkół religijnych. Japończycy zaczęli uczyć się, poza swoim językiem ojczystym, także Łaciny i muzyki zachodniej.

Prawdziwy początek systemu edukacji powszechnej przypada dopiero na okres shogunatu Tokugawa (1600-1868). Za rządów Tokugawa w 1640 roku nakazano wszystkim obcokrajowcom opuścić Japonię, zakazano szerzenia wiary chrześcijańskiej i jakichkolwiek kontaktów z zagranicą. Kraj wszedł w okres niemalże całkowitej izolacji, trwającej około dwóch wieków. Okres ten wykorzystano na rozpowszechnienie oświaty w Japonii. Szkoły kładły nacisk na przekazywanie uczniom wartości zasad moralnych, szacunku dla starszych i ciężkiej pracy. Bez ogromnego rozwoju edukacji w późniejszym okresie Meiji (1868-1912), nie byłby możliwy tak szybki postęp ekonomiczny i społeczny kraju. Władze rządzące chciały jak najszybciej zmodernizować Japonię, aby uniknąć kolonizacji. W 1868 roku Japończycy byli lepiej edukowani niż ludność w wielu krajach zachodnich. 40% mężczyzn i 15% kobiet podlegało rozmaitym formom edukacji. Na początku shogunatu Tokugawa tylko nieliczni Japończycy potrafili czytać i pisać, jednak pod koniec okresu Meiji edukacja była już właściwie powszechna. Rola samuraja zmieniła się z wojownika w zarządcę – administratora, który musiał pobierać nauki z niektórych dziedzin przydatnych mu w nowej sytuacji. Samurajowie zatem studiowali, poza głównymi zasadami moralności i wojskowości, zagadnienia z dziedzin humanistycznych. Główną metodą nauki klasyki konfucjańskiej było zapamiętywanie tekstów, czytanie ich i recytacja. Uczono także arytmetyki i kaligrafii. Większość dzieci samurajów uczęszczała do szkół zakładanych przez zarządców, władających swoimi terytoriami w Japonii (jap. „han” – stąd też nazwa tych szkół: jap. „hankō”). W okresie Restauracji Meiji (1868) na 276-ciu zarządców (jap. „daimyō”) ponad 200-tu założyło szkoły w swoich rejonach. Powstawały w tym czasie także inne szkoły prywatne.

Edukacja „cywilnej ludności” opierała się głównie na uczeniu czytania, pisania, arytmetyki, kaligrafii i użycia liczydeł. Była ona realizowana głównie w tzw. szkołach przyświątynnych (jap. „terakoya”) wywodzących się z wcześniejszych szkół buddyjskich, choć wcale nie miały one już charakteru instytucji religijnych i nie musiały być zlokalizowane w świątyni. Pod koniec okresu shogunatu Tokugawa w Japonii było ponad 14.000 takich szkół.

Po otwarciu granic, wraz z nastaniem nowego okresu w dziejach Japonii (okres Meiji), od 1868 roku edukacja stała się podstawą rozwijającego się nowoczesnego narodu. Miała wtedy miejsce pierwsza w historii Japonii zasadnicza reforma systemu oświaty. Ustanowiono system edukacji powszechnej, która miała pomóc Japończykom „dogonić Zachód”. Specjalni wysłannicy japońscy przywozili z krajów zachodnich wzory decentralizacji oświaty i modele lokalnych zarządów szkolnictwa europejskiego. Do Japonii przyjeżdżało z Zachodu wielu specjalistów, którzy służyli radą we wprowadzaniu w życie reform oświatowych. Zmieniono system obowiązkowej (dla chłopców i dziewcząt) nauki na poziomie podstawowym, trwającej od tej pory sześć lat. Pod koniec XIX wieku 95% dzieci uczęszczało do szkół podstawowych. Do bardzo kosztownych szkół średnich mogły pójść tylko dzieci z rodzin elit społecznych. Było niewiele uniwersytetów państwowych (głównie z silnymi wpływami niemieckimi), a tylko trzy uniwersytety cesarskie przyjmowały w szeregi studentów także kobiety. Mimo, iż kobiety mogły się kształcić także w kolegiach żeńskich, miały utrudniony dostęp do pozostałych form edukacji na poziomie wyższym. Wiele ze szkół wyższych było założonych przez misjonarzy chrześcijańskich, którzy aktywnie przyczyniali się także do upowszechnienia kształcenia dziewcząt w szkołach średnich.

Współczesny japoński system edukacyjny opiera się na mocnych podstawach prawnych, przyjętych w 1947 roku. Są to głównie trzy dokumenty: Podstawowa Ustawa o Oświacie (jap. „Kyōiku Kihon Hō”), Ustawa o Szkolnictwie (jap. „Gakkō Kyōiku Hō”) oraz nowa Konstytucja Japonii (jap. „Nihonkoku-no Kenpō”), z których wszystkie głoszą egalitarność i powszechność edukacji. Głównym zaś przesłaniem edukacji w Japonii ma być wydanie odpowiedzialnych obywateli, walczących o pokój i demokrację oraz przestrzegających praw człowieka i zachowujących tolerancję religijną.

Obecne szkolnictwo japońskie jest zdecentralizowane; funkcjonują trzy poziomy admninistracji rządowej: krajowy, prefekturalny i miejski – z których każdy ma inny zakres odpowiedzialności, finansowania i nadzoru oświatowego. Na szczycie tej hierarchii stoi Ministerstwo Edukacji (jap. „Monbushō”), powstałe w 1871 roku, odpowiedzialne za finansowanie oświaty, program nauczania, podręczniki szkolne i określanie standardu szkolnictwa narodowego. Od 6 stycznia 2001 roku ministerstwo zmieniło nazwę na Ministerstwo Edukacji, Nauki, Sportu i Kultury (jap. „Monbu-kagakushō”).

Każda z 47-miu prefektur mianuje pięcioosobowy urząd d/s edukacji, który zarządza szkołami publicznymi (włącznie z publicznymi szkołami średnimi wyższego stopnia, publicznymi szkołami specjalnymi dla niepełnosprawnych, oraz innymi instytucjami użyteczności publicznej). Urzędy prefekturalne są organem wydającym licencje nauczycielskie i zajmującym się sprawami kadrowymi.

 Współczesny japoński system nauczania dzieli się na cztery podstawowe etapy: szkołę podstawową (6 lat), szkołę średnią niższego stopnia (3 lata) – odpowiednik polskiego gimnazjum, szkołę średnią wyższego stopnia (3 lata) – odpowiednik polskiego gimnazjum, oraz uniwersytet (przeważnie 4 lata), który może oferować studia podyplomowe. Istnieją także szkoły wyższe o 2-3 letnich kursach (Kolegia Techniczne i Kolegia Niższe). Nauką obowiązkową objęte są dzieci i młodzież w wieku od 6 do 15 lat w ramach edukacji podstawowej i średniej niższego stopnia. (patrz tabelka 1.)  

1. Edukacja przedszkolna

Przedszkola (jap. „yōchien”) - choć są pod nadzorem Ministerstwa Edukacji - nie stanowią części oficjalnego systemu edukacyjnego. Dla porównania – żłobki – czyli centra opieki dziennej (jap. „hoikuen”) są nadzorowane przez Ministerswo Pracy. Te dwa rodzaje instytucji obejmują edukacją około 90% dzieci w wieku przedszkolnym. Aż 77% z nich uczęszcza do przedszkoli prywatnych, które stanowią 58% ogółu. Edukacja w przedszkolach opiera się głównie na odpowiednim wykorzystaniu zabaw przy jednoczesnym przygotowaniu dzieci do egzaminów wstępnych, które muszą przechodzić w niektórych szkołach podstawowych.

Kadrę nauczycielską przedszkoli stanowią głównie młode absolwentki kolegiów niższych.

Już od przedszkoli dzieci przyzwyczaja się do pewnych reguł systemu oświaty. W wielu placówkach wszystkie dzieci noszą takie same mundurki i czapeczki, a także pewne oznaczenia odróżniające poszczególne roczniki uczniów, które pomagają dzieciom zrozumieć przynależność jednostki do danej grupy, oraz ułatwiają zachować odpowiednie relacje pomiędzy kolegami starszymi i młodszymi (jap. „senpai” – „kōhai”).  

2.      Szkolnictwo podstawowe

Edukacja w powojennej Japonii jest obowiązkowa i bezpłatna dla wszystkich dzieci od pierwszej klasy szkoły podstawowej (jap. „shōgakkō”) przez kolejnych dziewięć lat, na szkole średniej niższego stopnia skończywszy. Przez całą drogę edukacji Japończycy najczęściej podają wiek dziecka nie według ich daty urodzin, ale zgodnie ze szczeblem edukacji, na którym się właśnie znajdują. Zatem o sześcioletniej dziewczynce czy chłopcu mówi się zazwyczaj: „uczeń pierwszej klasy szkoły podstawowej” (jap. „shōgaku ichinensei”), zaś o trzynastoletnim chłopcu: „uczeń drugiej klasy szkoły średniej niższego stopnia” (jap. „chūgaku ninensei”) itd.

Rok szkolny w Japonii (w szkołach podstawowych, średnich i wyższych) rozpoczyna się 1. kwietnia a kończy 31. marca i zazwyczaj składa się z trzech semestrów oddzielonych przerwami wakacyjnymi. Dzieci uczęszczają do szkoły w ciągu tygodnia od poniedziałku do piątku (do marca 2002 roku dzieci chodziły do szkoły także w soboty przed południem, 2–3 razy w miesiącu). Choć rok szkolny obejmuje minimum 210 obowiązkowych dni nauki, większość zarządów szkolnych decyduje się na zwiększenie tej liczby o około 30 dni w ciągu roku, które są wykorzystywane na rozmaite formy zabaw, ceremonii, festiwali, zawodów sportowych itp.

Podręczniki (najczęściej małego formatu, łatwe w użyciu), które zazwyczaj zmienia się co trzy lata zgodnie z listą Ministerstwa Edukacji, są w ciągu nauczania obowiązkowego rozdawane dzieciom bezpłatnie. Koszty dystrybucji podręczników, zarówno w szkołach publicznych jak i prywatnych, ponosi Ministerstwo Edukacji.

Właściwie wszystkie placówki mają gabinety lekarskie i personel medyczny, dobre wyposażenie sportowe, boiska, sale gimnastyczne, a 75% z nich własne baseny.

Dzieci rozpoczynają edukację w wieku sześciu lat. 99% szkół podstawowych to instytucje publiczne, tylko 1% to szkoły prywatne, które są bardzo kosztowne, a przez to elitarne. Często torują one drogę do dalszej edukacji w szkołach prywatnych, z którymi współpracują, włączając w to nawet szkoły wyższe. Współzawodnictwo już na początku  „drabiny” edukacyjnej często okazuje się dla dzieci (i rodziców!) bardzo trudne.

Mimo, że obowiązkowe publiczne szkolnictwo jest bezpłatne, rodzice ponoszą jednak pewne koszty związane np. z wykupieniem obiadów, czy dodatkowych pomocy naukowych, wymaganych ubiorów, opłacaniem wycieczek szkolnych itp. Wiele rodzin japońskich ponosi także niemałe wydatki na dodatkowe książki dla swoich dzieci, prywatne lekcje czy kursy (jap. „juku”). Takie wydatki oszacowano w 1998 roku jako średnią kwotę około 302,019 jenów na jedno dziecko. Koszty edukacji ponoszone w szkołach prywatnych są oczywiście dużo wyższe.

Klasy w szkołach podstawowych są dość liczne – obejmują średnio  trzydzieścioro uczniów. Dzieci najczęściej pracują w małych grupach, które mają swoje zadania zarówno naukowe jak i obowiązki dyscyplinaryjne.

Standardowy program nauki zawiera: język japoński, nauki społeczne, arytmetykę i nauki ścisłe, oraz dodatkowo: sztukę, zajęcia techniczne, muzyczne, domowe, fizyczne, a także lekcje na temat moralności. Największy nacisk kładzie się na naukę czytania i pisania. Dzieci muszą w ciągu sześciu lat obowiązkowej edukacji w szkole podstawowej poznać dwa japońskie sylabariusze (po 45 znaków każdy) i około 1000 znaków graficznych (jap. „kanji”). 

Nauczyciele szkół podstawowych są zasadniczo odpowiedzialni za wszystkie przedmioty. 60% z nich to kobiety, choć na ogół stanowiska kierownicze obejmują mężczyźni. Kadra nauczycielska jest wyposażana w dobre materiały edukacyjne, sprzęt audio-wizualny, komputery itp. Większość szkół korzysta także z materiałów opracowanych przez japońską telewizję edukacyjną NHK (jap. „Nippon Hōsō Kyōkai”).

Szkoły zapewniają dzieciom obiad, w części subsydiowany przez rząd. Posiłki są organizowane w klasach, razem z nauczycielem, dając kolejną okazję do poznania właściwych nawyków żywieniowych, dbałości o zdrowie oraz odpowiednich zachowań społecznych. Często to właśnie uczniowie są odpowiedzialni za roznoszenie posiłków i sprzątanie po nich.  Szkoła podstawowa w Japonii jest uważana za fundamentalny element kształtujący uczniów ku przyszłej edukacji. Niemal wszystkie dzieci kontynuują naukę na następnym szczeblu edukacji – w obowiązkowej szkole średniej niższego stopnia.                                

3.      Szkolnictwo średnie niższego stopnia

Szkoły średnie niższego stopnia (jap. „chūgakkō”) trwają trzy lata i obejmują siódmy, ósmy oraz dziewiąty poziom nauki obowiązkowej. Uczniowie uczęszczający do tych szkół to młodzież w wieku 12 – 15 lat. Promocja uczniów do następnej klasy w szkołach średnich w Japonii jest automatyczna, nie zdarza się, żeby uczeń powtarzał klasę. Mimo, że właściwie można zakończyć naukę na tym poziomie, tylko mniej niż 4% uczniów decyduje się na podjęcie pracy bezpośrednio po jej ukończeniu.

Podobnie jak w przypadku szkół podstawowych, większość szkół średnich niższego stopnia to instytucje publiczne. Tylko 5% ogółu to szkoły prywatne, w których rodzice ponosili w 1998 roku koszty średnio około 1,228.145 jenów na jedno dziecko, podczas gdy koszt nauki dziecka w szkołach publicznych był oszacowany przez Ministerstwo Edukacji na około 439,522 jeny rocznie.

Dwie trzecie kadry nauczycielskiej oraz 99% dyrektorów w szkołach średnich niższego stopnia to mężczyźni. Nauczyciele zazwyczaj uczą przedmiotów zgodnie ze swoją specjalizacją, i ponad 80% z nich legitymuje się dyplomem ukończenia czteroletniej szkoły wyższej.

Klasy są liczne – średnio 38 osób. 50-cio minutowe lekcje odbywają się w tych samych pomieszczeniach, za każdy przedmiot odpowiedzialny jest inny nauczyciel. Praca uczniów oparta jest na współpracy w małych grupach. W skład programu zajęć wchodzą: język japoński, język obcy (zazwyczaj jest to angielski, na który kładzie się ostatnio duży nacisk), nauki społeczne, matematyka i nauki ścisłe, muzyka, sztuki piękne, zdrowie oraz wychowanie fizyczne. Dodatkowo wszyscy uczniowie mają do wyboru jeden przedmiot: sztuka przemysłowa lub zajęcia domowe.  

4.  Szkolnictwo średnie wyższego stopnia                  

Mimo, iż szkoły średnie wyższego stopnia (jap. „kōtōgakkō”) nie są w Japonii obowiązkowe, aż około 95% uczniów decyduje się na kontunuację nauki właśnie w nich. Tu także promocja z klasy do klasy jest automatyczna, ale ponieważ poziom nauczania jest w szkołach różny, uczniowie mogą wybrać sobie odpowiednią dla siebie szkołę (zgodnie z możliwościami finansowymi rodziców).

Prywatne szkoły średnie wyższego stopnia stanowią 24% ogółu, i zarówno one jak i szkoły publiczne są odpłatne. Ministerstwo Edukacji oszacowało w 1998 roku wydatki na roczną naukę dziecka w szkole publicznej jako 515,605 jenów, podczas gdy w szkole prywatnej wynosiły one dwa razy więcej (około 1.010,125 jenów).

Wszystkie szkoły średnie wyższego stopnia (publiczne i prywatne) podlegają nieformalnemu rankingowi, który jest uzależniony od liczby wychowanków danej placówki dostających się do najlepszych, najbardziej renomowanych szkół wyższych. Prywatne szkoły średnie wyższego stopnia zajmują najwyższe miejsca takiej listy rankingowej, stąd też rośnie presja, aby zdać egzaminy wstępne do tych właśnie szkół. Choć głównie egzaminy warunkują przyjęcie dziecka do renomowanej szkoły prywatnej, to niemały wpływ ma na to także fakt, którą szkołę średnią niższego stopnia ono ukończyło. Często szkoły średnie niższego stopnia sugerują szkoły, do których dany uczeń może mieć szansę zostać przyjętym.

Większość szkół średnich wyższego stopnia opiera się na ogólnym programie nauki przygotowującym uczniów do dalszej edukacji w szkołach wyższych lub oferuje kursy specjalistyczne dla tych, którzy po zakończeniu nauki zamierzają podjąć pracę. Aż 70% uczniów ze szkół średnich wyższego stopnia kontunuuje edukację w szkołach na poziomie akademickim.

Pierwszy rok nauki zarówno w profilu ogólnokształcącym, jak i specjalistycznym jest podobny. Program nauki zawiera podstawowe przedmioty jak: język japoński, język angielski, geografia, historia, matematyka i nauki ścisłe. Od drugiego roku nauki program w tych profilach zaczyna sie różnić. Profil techniczny wprowadza wiele specjalistycznych przedmiotów jak: przetwarzanie informacji, nawigacja, rybołówstwo, specjalistyczny język angielski, ceramika i wiele innych. Profil ogólnokształcący zaś koncentruje się na powtórzeniu materiału i przygotowywanie uczniów do egzaminów wstępnych na uczelnie.

Od 1994 wszedł obowiązek zarówno dla chłopców jak i dziewcząt uczestniczenia w zajęciach „ekonomii i spraw domowych”. Ministerstwo kładzie ogromny nacisk na uświadamianie młodzieży wagi życia rodzinnego, rozmaitych ról i odpowiedzialności przypadających członkom rodziny, a także roli rodziny w zmieniającym się społeczeństwie japońskim.

Większość nauczycieli szkół średnich wyższego stopnia to absolwenci szkół wyższych, uczący przedmiotów zgodnie ze swoją specjalizacją. Tylko około 25% kadry nauczycielskiej oraz 2.5% kadry kierowniczej stanowią kobiety. (patrz tabelka 3. i 4.)

Uczniowie szkół średnich wyższego stopnia podlegają pewnym rygorom i zasadom szkolnym nawet poza szkołą. Dyscyplina obowiązuje między innymi w zachowaniu, określonej fryzurze i stylu ubierania się, pracy dorywczej, a nawet w sposobie spędzania wolnego czasu.

Około 87% uczniów szkoły średniej wyższego stopnia kończy ją. Około 45% z nich decyduje się na kontynuowanie nauki na uniwersytetach. Ci, którzy decydują się podjąć pracę, mogą korzystać z możliwości oferowanego uczniom systemu poszukiwania odpowiedniego miejsca zatrudnienia. Sprawia to, że procent bezrobotnych młodych ludzi jest niski w tej kategorii wiekowej. Uczniowie decydujący się studiować dalej, muszą poświęcić końcowy czas edukacji w szkole średniej wyższego stopnia na intensywne przygotowania do egzaminów wstępnych na wyższe uczelnie. Takie egzaminy, zwłaszcza w renomowanych szkołach prywatnych, to ogromna konkurencja, wysiłek psychiczny kandydata i koszt finansowy ponoszony przez rodziców. Aby zapewnić sobie wstęp na wyższą uczelnię, zarówno młodzież jak i rodzice gotowi są poświęcić długi czas i wielkie pieniądze. W okresie przedegzaminacyjnym życie uczniów diametralnie się zmienia, ponieważ poświęcają się właściwie tylko nauce. Często uczęszczają na powszechnie krytykowane przez opinię społeczną różne formy kształcenia ponadobowiązkowego w ramach rozmaitych kursów (jap. „juku”). Kursy te organizowane są najczęściej przez prywatne szkoły, w godzinach pozalekcyjnych i w wolne dni. Mniej więcej połowa wszystkich uczniów uczęszcza na kursy, które oferują uzupełnienie wiedzy ze szkół obowiązkowych, powtórzenie materiału dydaktycznego, a także konkretne przygotowanie do określonych typów egzaminów wstępnych. Poza tym typem szkoleń istnieją także inne, skierowane zwłaszcza do dzieci młodszych, z takich dziedzin jak: gra na pianinie, zajęcia plastyczne, nauka pływania czy lekcje posługiwania się liczydłem. Zajęcia na kursach są dość kosztowne, ale niemal każda rodzina stara się posyłać na nie swoje dzieci, bo stanowi to większą gwarancję sukcesu na przyszłych egzaminach. Czasem korzysta się także z prywatnych korepetytorów. Około 1% dzieci ze szkół podstawowych i 7.3% młodzieży szkół średnich niższego stopnia korzysta z prywatnych lekcji odbywających się w domu.

5.     Szkolnictwo wyższe

O przyjęciu kandydata do kolegium czy uniwersytetu decydują głównie wyniki egzaminów wstępnych. Mimo, iż aż 74% uniwersytetów stanowią uczelnie prywatne, młodzież woli raczej najbardziej szanowane uniwersytety państwowe. Wywodzi się to jeszcze z tradycji, wieloletniej dominacji tych uczelni (takich jak: Tōkyō Daigaku czy Kyōto Daigaku), z których to wywodzili się przedwojenni przywódcy japońscy. Poza tym niektórzy pracodawcy na rynku preferują zatrudnianie młodych ludzi kończących tylko te najbardziej renomowane uczelnie. Zatem rośnie w Japonii zależność pomiędzy wyborem szkoły a możliwościami późniejszego zatrudnienia. Konkurencja na egzaminach wstępnych do niektórych szkół wyższych przekracza często możliwości kandydatów i ich rodziców. Okres egzaminów w marcu nazywany jest terminem: „piekło egzaminacyjne” (jap. „juken jigoku”). Kandydaci na uniwersytety państwowe muszą przejść przez dwa egzaminy: pierwszy – ogólnopaństwowy, drugi – wewnętrzny, sporządzony przez daną uczelnię. Na niektórych uczelniach liczba kandydatów jest tak duża, że pierwszy test służy eliminacji wstępnej. W przypadku wyższych szkół prywatnych, aplikanci zdają tylko jeden egzamin – wewnętrzny. Tak silna konkurencja sprawia, że wielu kandydatom nie udaje się dostać na wymarzone uczelnie. Mogą oni szukać miejsca w innych szkołach, bądź przeczekać rok (lub czasem więcej!) do następnych wiosennych egzaminów. Większość młodzieży wybiera właśnie tę drugą opcję, stając się „rōninami” – czyli „bezpańskimi wojownikami” (jap. termin „rōnin” wywodzi się jeszcze z feudalnego okresu Edo –1600~1868 – kiedy to mianem tym określało się samurajów, którzy z różnych przyczyn nie mieli bądź utracili swojego zarządcę: „daimyō” lub „shoguna”. Co roku pisze się głośno o wspaniałych historiach „rōninów”, którzy za siódmym czy ósmym razem dostają sie na wymarzoną uczelnię. Japończycy wysoko cenią ciężką pracę i determinację w dążeniu do celu. W 1988 roku spośród 560.000 kandydatów do szkół wyższych 40% stanowili „rōninowie”. Dla tych właśnie kandydatów, którym nie powiodło się na egzaminach wstępnych, powstały liczne prywatne szkoły przygotowawcze (jap. „yobikō”). Program nauki przewidziany jest w pełnym wymiarze przez cały rok, i nastawiony jest na częste, liczne testy i sprawdziany wiedzy uczniów tak, aby dobrze przygotować kandydatów do ponownego egzaminu na wyższą uczelnię. W Japonii doświadczenie bycia „rōninem” jest tak powszechne, że często mówi się o japońskim systemie edukacyjnym jako strukturze z zarezerwowanym dodatkowym rokiem przygotowawczym do egzaminów.

Problem egzaminów wstępnych i proces przyjmowania kandydatów na uczelnie wyższe stanowią częsty temat debat. Starano się ujednolicić system egzaminacyjny we wszystkich szkołach i pozwolić kandydatom próbować zdawać do kilku uczelni w tym samym roku. Ministerstwo Edukacji nalegało na władze uczelni, aby te zwiększyły liczbę miejsc dla kandydatów, oraz aby w procesie rekrutacji kierowały się także rekomendacjami szkolnymi wydawanymi niektórym uczniom. W praktyce jednak zmiany te zachodzą bardzo powoli i nie wszędzie.

5.(a) Uniwersytety                

Uniwersytety są na szczycie hierarchii szkolnictwa wyższego w Japonii. Oferują one czteroletni program studiów, kończący się przyznaniem stopnia naukowego bakałarza (jap. „gakushi”); sześcioletni tok nauki ze stopniem magistra (jap. „shūshi), lub też dodatkowy – trzyletni kurs dający stopień doktora (jap. „hakushi”). W przypadku sześcioletnich kierunków medycznych (wydział medycyny, stomatologii, weterynarii) nie ma studiów magisterskich, jednak kandydaci ze stopiniem bakałarza mogą po czteroletnim kursie otrzymać stopień doktora. 

W Japonii są trzy typy czteroletnich uniwersytetów: państwowe (99), publiczne (66) – fundowane przez prefektury i miasta, oraz prywatne.  Wśród uczelni państwowych jest University of Air (jap. „Nippon Hōsō Daigaku”), powstały w 1985 roku, oferujący program nauki dla dorosłych poprzez audycje radiowe i telewizyjne. W 2000 roku na 622 wszystkich uniwersytetów w Japonii przypadało aż 457 uczelni prywatnych. (patrz tabelka 2.) Do największych uczelni prywatnych należą Nihon University, Waseda University, Keiō University i Meiji University. Wśród uczelni państwowych - największe to wspomniane wcześniej: Tōkyō University oraz Kyōto University. Ogółem ponad 2 miliony studentów rocznie kształci się na uniwersytetach. Studia uniwersyteckie podejmowane są głównie przez mężczyzn, którzy stanowią około 70% ogólnej liczby studentów (patrz tabelka 3.). Najbardziej popularnymi kierunkami studiów były i nadal są: nauki społeczne, biznes, prawo, rachunkowość, inżynieria, nauki humanistyczne oraz edukacja.

Jak w całym systemie edukacji, rok akademicki zaczyna się 1. kwietnia i kończy 31. marca następnego roku. Liczba obowiązkowych dni nauki to 210, co daje 35 tygodni (bez niedziel). Wakacje letnie zazwyczaj trwają od połowy lipca do końca sierpnia, choć szkoły mogą regulować plan wakacji indywidualnie. Ferie zimowe – to okres końca grudnia i początku stycznia, zaś wakacje wiosenne zaczynają się z końcem lutego i trwają do kwietnia, kiedy to zaczyna się nowy rok akademicki.

Przeciętny roczny koszt związany ze studiami na uczelni państwowej to około 10.000 USD. Jest to około 20% przeciętnego rocznego dochodu rodziny. Czesne na uniwersytetach prywatnych jest kilkakrotnie wyższe niż na uczelniach państwowych. Dodatkowo wpisowe na uczelnie prywatne to niekiedy kwota przekraczająca średnie roczne dochody rodziny. Aby wspomóc studentów i ich rodziców uruchomiono Japoński Fundusz Stypendialny (Japan Scholarship Association) wspierany przez rząd. 

Kobiety stanowią około 30-35% wszystkich studentów i ich liczba powoli wzrasta.

.(b) Kolegia Niższe (jap. „tanki daigaku”)

Te 2- 3-letnie uczelnie – głównie instytucje prywatne (około 85%) – to przedwojenne szkoły, które przemianowano do rangi uczelni wyższych. Około 90% studentów tych szkół stanowią kobiety, dla których edukacja w nich jest traktowana jako przygotowanie do małżeństwa, bądź do krótkiej pracy zawodowej przed małżeństwem. Zatem popularnymi przedmiotami w programie nauki są m.inn.: ekonomia, opieka nad chorym, opieka nad dzieckiem, pedagogika, nauki humanistyczne i społeczne.

5.(c) Kolegia Specjalistyczne (jap. „senshū gakkō”)

System tych szkół powstał w 1976 roku i jest jakby na uboczu głównej struktury edukacji w Japonii (czyli szkół podstawowych, średnich niższego oraz wyższego stopnia i uniwersytetów). Kolegia specjalistyczne oferują rozmaite kursy na trzech różnych poziomach. Pierwszy poziom adresowany jest do absolwentów średnich szkół niższego stopnia, poziom drugi – zaawansowany – dla absolwentów średnich szkół wyższego stopnia, zaś na poziomie trzecim kurs może być podejmowany przez wszystkich, bez wymagań co do wykształcenia. Kolegia Specjalistyczne oferują zajęcia z różnych specjalności (np. informatyka, inżynieria, architektura), i zrzeszają głównie mężczyzn. Często uczęszczają do takich Kolegiów regularni studenci z uniwersytetów, którzy chcą ukończyć w ten sposób dwa fakultety, bądź starają się o uzyskanie odpowiednich dyplomów i certyfikatów technicznych. Choć prestiż Kolegiów Specjalistycznych jest niższy niż uniwersytetów, to jednak absolwenci tych pierwszych, szczególnie z wydziałów technicznych, są wychwytywani na rynku pracy. Około 90% wszystkich Kolegiów Specjalistycznych to szkoły prywatne. W 1994 roku system Kolegiów Specjalistycznych był zreformowany. Od tej pory współpracują one ściśle z uniwersytetami oraz oferują dyplomy z tytułem specjalisty (ang. „Technical Associate”). 

5.(d) Wieloprofilowe Szkoły Wyższe (jap. „kakushu gakkō”)

W 2000 roku było w Japonii około 2.361 takich szkół (głównie prywatnych), do których nie wymagano ukończenia szkoły średniej wyższego stopnia. Szkoły te oferują różnorodne kursy w takich dziedzinach jak: leczenie medyczne, edukacja, opieka społeczna, higiena itp.

5.(e) Kolegia techniczne (jap. „Kōtō Senmon Gakkō”)

System tych uczelni powstał w 1962 roku, w odpowiedzi na wzrastające potrzeby przemysłu japońskiego. Jest ich obecnie 62. Większość kolegiów technicznych to szkoły państwowe (54), mające za zadanie wyszkolić w ciągu pięcioletniego programu wysoko wykwalifikowanych inżynierów z różnych dziedzin. Zazwyczaj każde kolegium organizuje 3 – 5 wydziałów, do których przyjmuje się po 40 studentów. Kandydatami do nich mogą być absolwenci średnich szkół niższego stopnia. Program nauki w kolegiach jest zorganizowany podobnie jak na uniwersytetach (z wyjątkiem wakacji wiosennych, które tu trwają krócej – 20 dni). Edukacja techniczna opiera się głównie na przeprowadzaniu rozmaitych doświadczeń i ćwiczeń. Około 10% absolwentów tych szkół przenosi się na uniwersytety na drugi bądź trzeci rok nauki.

6. Studia magisterskie i doktoranckie

Program studiów magisterskich pojawił się w szkolnictwie japońskim po drugiej wojnie światowej. Mimo, że około 60% uniwersytetów prowadzi kursy magisterskie, tylko 9% studentów decyduje się na kontynuowanie nauki, w tym wiele kobiet. Na przykład na uczelniach prywatnych kształciło się w 2000 roku na studiach magisterskich i doktoranckich około 60.000 mężczyzn, podczas gdy kobiet byo ponad 40.000. Ogólnie małe zainteresowanie Japończyków studiami magisterskimi i doktoranckimi wynika z kilku czynników, z których najważniejszy to tradycyjny model zatrudniania nowych pracowników. Wielkie przedsiębiorstwa i instytucje rządowe często wolą zatrudniać absolwentów 4-letnich uniwersytetów, których poddaje się odpowiednim szkoleniom, rozwijającym określone umiejętności pracownika, przydatne w danej firmie lub na danym miejscu pracy. Rzadko poszukuje się do pracy absolwentów z tytułem magistra lub doktora. 

System szkolnictwa wyższego często jest w Japonii krytykowany. Słyszy się głosy, że studenci dostawszy się na uczelnię nie oddają się intensywnej nauce, ponieważ dyplom końcowy przyznaje sie niejako automatycznie. Poza sesjami egzaminacyjnymi studenci mają właściwie wolną rękę, czy chcą uczęszczać na zajęcia, czy też nie. Cztery lata studiów traktuje się więc jako niewykorzystany właściwie okres życia młodego człowieka. Młodzi Japończycy postulują o zwiększenie liczby wolnych miejsc na uczelnie wyższe i dopuszczenie do nauki także ludzi dojrzałych. Z tą myślą utworzono University of Air, który nie wymagał od kandydatów przejścia egzaminów wstępnych, a jego zasadniczym zadaniem było umożliwić wszystkim Japończykom wolny dostęp do nauki poprzez radio i telewizję.

7. Edukacja specjalna

Edukację specjalną na poziomie obowiązkowym zorganizowano oficjalnie pod koniec 1980 roku, choć już wcześniej wprowadzano ją powoli w życie. W społeczeństwie, które przedkłada ideę grupy, rodzice dzieci upośledzonych często woleli, aby uczęszczały one do regularnych szkół. Zazwyczaj oznaczało to klasy specjalne w zwykłych szkołach. Wkrótce jednak powstały szkoły specjalne o różnych poziomach edukacyjnych i programach oświatowych dostosowanych do potrzeb dzieci bardziej lub mniej upośledzonych - od przedszkola począwszy, a na szkołach średnich wyższego stopnia skończywszy. Zdarzają się także prywatne szkoły specjalne, ale jest ich stosunkowo niewiele. Zorganizowano także system pomocy dzieciom, do których dojeżdżają nauczyciele.

Debaty na temat reform trwają. Japończycy zastanawiają się, jak „zinternacjonalizować” oświatę, jak przygotowywać młodzież do przewidywanych zmian w XXI wieku, oraz jak pomóc tym ludziom, którzy z jakichkolwiek powodów nie mieli możliwości kształcić się na poziomie wyższym. Podejmuje się dyskusje na temat poprawy pomocy grupom młodzieży niepełnosprawnej i mniejszościom narodowym. Wszystkim tym debatom przyświeca idea, że należy w przyszłości położyć nacisk na jakość a nie ilość dostępnych form edukacji.     

Japoński system edukacyjny

W Japonii w czasach feudalnych magnaci zakładali szkoły dla dzieci ze stanu rycerskiego a gminy wiejskie prowadziły szkoły dla dzieci z rodów kupieckich i rolniczych. Terakoya - była pewnym typem szkoły prywatnej w miastach, gdzie nauczano w owych czasach pisania, czytania i arytmetyki dzieci z ludu. Kiedy Japonia otworzyła swoje granice w 1868r., jedym z ważniejszych priorytetów rządowych w okresie Meiji było przyjęcie zachodnich standardów ( głównie niemieckich oraz francuskich) w nauce i edukacji. W 1872r. został wprowadzony nowy, ogólnokrajowy system oświaty. Powstały wówczas państwowe szkoły podstawowe i średnie. W 1886r. wprowadzono w Japonii obowiązek nauki szkolnej przez 3 lub 4-y lata a w 1900r. - powszechne, obowiązkowe i bezpłatne nauczanie, przedłużone w 1908r. do 6-u lat. Po drugiej wojnie światowej wszystkie dzieci w wieku od 6-u do 15 lat objęte są obowiązkiem szkolnym przez okres 9-u lat.

Strukturę organizacyjną i zasady obecnego systemu oświatowego regulują dwie ustawy z 1947 roku - „Podstawowa ustawa o oświacie“ oraz „Ustawa o szkolnictwie“. Ustawy te m.in. zabraniają wszelkiej dyskryminacji oraz jakichkolwiek powiązań między oświatą i partiami politycznymi czy religią. Szkoły stały się koedukacyjne. System nauczania jest 5-o etapowy;
* przedszkole - wiek od 3 - 6 lat (pobyt trwa od 1 roku do 3 lat)
* szkoła podstawowa - wiek od 6 - 12 lat (nauka trwa 6 lat)
* szkoła średnia niższego st. - od 12 - 15 lat (nauka trwa 3 lata)
* szkoła średnia wyższego st. - od 15 - 18 lat (nauka trwa 3 lata)
* uniwersytet - (nauka trwa 4 lata), szkoły półwyższe (2 - 3 lata)

Około 3/4 liczby uczniów szkół średnich wyższego stopnia uczęszcza do szkół średnich ogólnokształcących a pozostali są w specjalistycznych średnich szkołach zawodowych. Około 45% absolwentów szkół średnich kontynuuje naukę w college u lub na uniwersytecie*, niektórzy wybierają college niższego stopnia lub college techniczny. Oprócz tych szkół istnieją w Japonii specjalne szkoły dla niewidomych, szkoły dla głuchych, szkoły dla upośledzonych, wyższe szkoły techniczne i inne. W 1985 roku otwarto Uniwersytet Radiowo - Telewizyjny dla dorosłych pragnących pogłębić swoją wiedzę. Poza państwowymi szkołami, naukę na wszystkich stopniach oferują szkoły prywatne (w szczególności na szczeblu przedszkolnym i uniwersyteckim). W 1994 r. aż 80% dzieci z przedszkoli, 30% uczniów ze szkół średnich wyższego st. i 73% studentów uniwersyteckich uczęszczało do placówek prywatnych.Przyjęcia do prawie wszystkich szkół średnich niższego i wyższego stopnia oraz do uniwersytetu następują po zdaniu egzaminu opracowanego w formie testu. Ze względu na duży stopień trudności tych egzaminów, wielu uczniów w weekendy lub wieczorem w inne dni tygodnia chodzi na dodatkowe lekcje do specjalnych szkół korepetycyjnych (juku lub yobiko).Każda szkoła opracowuje własny program nauczania w oparciu o „Ramowy program nauczania“ opracowany przez Ministerstwo Edukacji.Rola Ministerstwa Edukacji** sprowadza się do działalności koordynacyjnej. Budżety szkolne, programy nauczania, obsada nauczycielska i nadzór nad szkołami podstawowymi i średnimi niższego stopnia jest w gestii miejscowych wydzałów oświaty.
W 1987r. został opracowany raport Krajowej Rady do spraw Reformy Szkolnictwa, który zalecił:
1. wprowadzenie bardziej urozmaiconego zakresu przedmiotów w szkołach średnich niższego i wyższego stopnia,
2. rewizję systemu egzaminów wstępnych na uniwersytety w sposób pozwalający każdej uczelni na wprowadzenie własnych testów,
3. zwiększenie możliwości kształcenia dla osób nie uczęszczających do szkół,
4. udoskonalenie systemu przyjmowania studentów zagranicznych.

Rok szkolny w Japonii rozpoczyna się w kwietniu a kończy w marcu. Uczniowie mają kilkutygodniowe wakacje letnie i dwutygodniowe ferie w okresie noworocznym. Przed rozpoczęciem nowego roku szkolnego są dwa tygodnie przerwy. Zajęcia w szkole do 2002r. trwały przez 6 dni w tygodniu z tym, że każda druga i czwarta sobota miesiąca (od 1995r.) była wolna. Obecnie wszystkie soboty są wolne. Lekcje trwają od godz. 8.30 do ok.15.30. Od godz. 12.30 do 13.25 jest przerwa na posiłek. Klasy w szkołach podstawowych mogą liczyć nawet do 40-u ucznów. Klasy z kolei podzielone są na grupy. Poszczególne grupy codziennie mają dyżury w sprzątaniu pomieszczeń klasowych, korytarzy, toalet i innych pomieszczeń szkolnych. Wielu uczniów po południu uczęszcza na zajęcia pozalekcyjne zwiazane ze sportem lub innymi zainteresowaniami. Prawie wszystkie dzieci uczą się języka angielskiego. Tygodniowy rozkład zajęć w szkole średniej niższego szczebla obejmuje takie przedmioty jak: etyka, język japoński, język angielski, nauka o społeczeństwie, matematyka, nauki przyrodnicze, muzyka, sztuki piękne, wychowanie fizyczne oraz gospodarstwo domowe i prowadzenie domu.Tradycyjnym strojem japońskiego ucznia ze szkół średnich jest czarny (w niektórych szkołach granatowy) mundurek zwany gaku –ran, ze stojącym kołnierzykiem i mosiężnymi guzikami. Mundurki dziewcząt tradycyjnie są granatowe z plisowanymi spódniczkami i tzw. kołnierzem marynarskim. Styl dziewczęcego ubioru (sera fuku, seifuku) nawiązuje do ubioru marynarzy z XIXw. a chłopięce mundurki są w stylu „militarnym“. Współczesne mundurki szkolne są wygodniejsze i bardzej atrakcyjne od tradycyjnycyh oraz mają zróżnnicowany fason zimowy i letni. Dzieci z przedszkola i szkół podstawowych mogą nosić jaskrawe czapeczki aby były widoczne dla kierowców.
Według japońskich danych statystycznych na dzień 1.VII. 2004 roku w Japonii było 5,76 mln dzieci w wieku od 0 - 4 lat, 5,96 mln w wieku od 5 - 9 lat, 6,06 mln w wieku od 10 - 14 lat oraz 6,85 mln w wieku od 15 - 19 lat na łączną liczbę ludności 127,61 mln.***

Za kształt japońskiej polityki stypendialnej odpowiada Ministerstwo Edukacji, Kultury, Sportu, Nauki i Technologii (jap.: Mombukagakusho. Poza pokrywaniem kosztów nauki i utrzymania stypendystów, Monbukagakusho zapewnia im również bilety lotnicze (jeden bilet w obie strony na okres studiów), zwrot 80% kosztów leczenia oraz 25.000 JPY dodatku w pierwszym miesiącu po przybyciu do Japonii. Poza finansowanymi z budżetu państwa stypendiami Mombukagakusho istnieją także stypendia sponsorowane przez 175 fundacji prywatnych, 35 lokalnych organizacji wymiany międzynarodowej oraz 25 urzędów prefekturalnych i miejskich.
Podanie o uzyskanie stypendium rządowego tj. Ministerstwa Edukacji, Kultury, Sportu, Nauki i Technologii (jap. Monbukagakusho, ang. MEXT) należy złożyć w Ambasadzie Japonii lub bezpośrednio w wybranej uczelni japońskiej.