Inwokacja – analiza i interpretacja, rola Epilogu

W początkowych wersach „Pana Tadeusza” Mickiewicz zwraca się do utraconej ojczyzny. Zwrot ten jest zadomowioną w literackiej tradycji inwokacją, czyli rozbudowaną apostrofą otwierającą utwór (zazwyczaj poemat epicki), którą autor kieruje do muzy, bóstwa, patrona z prośbą o pomoc w tworzeniu dzieła, z apelem o natchnienie. W „Panu Tadeuszu” jednak to nie muza, bóstwo czy patron są adresatami słów Mickiewicza, ale Litwa, czyli wspominana wcześniej ojczyzna. Mickiewicz zaznacza tu więc swoją oryginalność i indywidualność.

Jako drugą patronkę obiera sobie poeta Matkę Boską, do której również zwraca się w inwokacji. Fakt, że właśnie Maryja jest tutaj odbiorcą, to rzecz znamienna, kult maryjny był bowiem niezwykle żywy, także za czasów Mickiewicza, była ona przecież koronowana na Królową Polski. Wymieniane w inwokacji obrazy Matki Boskiej Częstochowskiej, Ostrobramskiej i patronki nowogródzkiej to ikonograficzne ilustracje tego kultu w całej Rzeczpospolitej (Matka Boża Częstochowska czczona zwłaszcza w Koronie, Ostrobramska na Litwie, a nowogródzki obraz na Rusi).

Inwokacja w polskiej epopei to przede wszystkim odsłonięcie uczuć podmiotu mówiącego, a także ujawnienie intencji tworzenia poematu i określenie jego tematyki. Według słów inwokacji źródło „Pana Tadeusza” tkwi w doznaniu dotkliwej tęsknoty do przestrzeni najbliższej duchowo i emocjonalnie – do ojczyzny. Owa tęsknota sprawiła, że pamięć, „wewnętrzne widzenie” zostały pobudzone i tym samym dały bodziec do opisania niedostępnego już świata.

Podobne doświadczenie wpisane jest w treść Epilogu, chociaż od nieco innej strony. Punktem wyjścia jest w tym wypadku przeżywanie obcości, oderwania od korzeni „na paryskim bruku”. Epilog nie jest jednak tylko wyrazem tęsknoty, ale również gorzkim w gruncie rzeczy podsumowaniem „Pana Tadeusza”, przeciwstawia on arkadyjską społeczność wolnej Rzeczpospolitej z upadłym środowiskiem emigracji. Oprócz tego w Epilogu autor stara się wyjaśnić, po co opisywać coś, co przeminęło: kiedyś, gdy Polska będzie wolna, opisy historii i obyczajów dostarczą czytającym wielu wzruszeń.

Romantyzm jako prąd kulturalny jest zjawiskiem historycznym ogromnie złożonym, m.in. dlatego, że ogarnął wszystkie dziedziny życia (sztukę, filozofię, politykę, obyczajowość), a poza tym przybierał różne kształty w poszczególnych krajach Europy, zależnie od panujących tam stosunków politycznych, społeczno-obyczajowych, itp. Nie wszędzie narodził się w tym samym czasie i nie wszędzie objawiał się w podobny sposób.
Narodził się i rozwijał ten prąd pod wpływem zjawisk wywołanych przez rewolucje burżuazyjne, przy czym największe znaczenie miała oczywiście Wielka Rewolucja Francuska. Najwcześniej pojawiły się pierwsze jaskółki nowego kierunku w Anglii, gdzie rewolucja miała miejsce już w latach 1640-60. W Rosji natomiast rewolucji burżuazyjnej w ogóle nie było, dlatego romantyzm ma tu inny charakter niż w zachodniej Europie. Podobnie w Polsce kierunek ten przybrał odmienne cechy uwarunkowane brakiem niepodległego bytu i dominującym znaczeniem drobnej szlachty, która u nas odgrywała podobną rolę do tej, jaką miało mieszczaństwo na Zachodzie.
W niektórych krajach Europy romantyczny kierunek rozwijał się ewolucyjnie, bez specjalnych wstrząsów (np.: Anglia, Niemcy), w innych miały miejsce tzw. przełomy romantyczne (np.: Francja, Polska). Wszystko to zależało od warunków historycznych danego kraju.
Rewolucje burżuazyjne zupełnie zmieniały strukturę społeczną krajów, w których się odbywały. Do głosu doszła nowa warstwa społeczna - mieszczaństwo, dotychczas usuwana od życia politycznego i kulturalnego przez uprzywilejowane klasy feudalne. Powstał w ten sposób nowy krąg społeczny odbiorców kultury, musiała więc nastąpić także zmiana w samej kulturze, gdyż gust i potrzeby kulturalne nowej warstwy były inne niż panującej poprzednio elity dworskiej i feudalnej. Tym nowym kierunkiem w kulturze stał się właśnie romantyzm.
Rozwój romantyzmu związany był z ruchami rewolucyjnymi i wolnościowymi, które szerzyły się w pierwszej połowie XIX wieku, po upadku zdobyczy Wielkiej Rewolucji, spowodowanym zwycięstwem reakcyjnych sił (monarchia burżuazyjna Ludwika Filipa we Francji, rządy Świętego Przymierza w Rosji, Austrii i Prusach). Najważniejsze zrywy rewolucyjno-wolnościowe to kolejno : powstanie greckie w 1824r., powstanie dekabrystów z 1825r., powstanie listopadowe z 1831r.

Romantyzm w Anglii
- William Szekspir - prekursor angielskiego preromantyzmu, stworzył nowy typ teatru i dramatu; przez romantyków był uznany prekursorem nowego nurtu
- Samuel Richardson - autor utworów sentymentalnych (np.: "Klaryssa, czyli historia młodej damy", "Pamela, czyli cnota nagrodzona"),
- James MacPherson - autor "Pieśni Osjana" - motywy zaczerpnięte ze staro celtyckich pieśni ludowych, charakterystyczny dla angielskiego preromantyzmu jest kult wieków średnich
- Thomas Percy, Samuel Coledridge i William Wordsworth - autorzy "Ballad lirycznych" i twórcy manifestu nowej poezji oraz twórcy kierunku zwanego "szkołą jezior" - nastrojowość, melancholijna zaduma, sięganie do pieśni ludowych, tendencja do wzorowania się w poezji na mowie potocznej
- Walter Scott - twórca nowoczesnej powieści historycznej - "Waverley", "Rob Roy", "Hrabia Robert z Paryża"
- George Byron - autor poematów ("Wędrówki Childe Harolda"), powieści poetyckich ("Giaur") i dramatów, twórca nowego typu bohatera romantycznego uosabiającego zasadnicze konflikty epoki; wprowadził do poezji orientalizm
- Charles Dickens - powieściopisarz realistyczny, autor powieści obyczajowych zawierających krytycyzm niesprawiedliwych praw angielskich; w jego powieściach odnajdujemy ostrą satyrę i łagodny humor - "śmiech przez łzy" - "Opowieść wigilijna" , "David Copperfield", "Klub Pickwicka"

Romantyzm w Niemczech.
- Johann Wolfgang Goethe - sentymentalistyczny poeta, w którego twórczości dominowały nastroje buntu i dążenia do odzyskania dawnej potęgi Rzeszy prowadzące do kultu średniowiecza oraz postawa "bólu istnienia"; autor dramatów : "Goetz von Berlichingen", "Faust", powieści "Cierpienia młodego Wertera", ballad o charakterze ludowym ( "Śpiewak", "Król elfów")
- Friedrich Schiller - autor dzieł , w których jako przedstawiciel młodej generacji Niemców najdobitniej wyraził dążenia wolnościowe ("Zbójcy", "Intryga miłości"); autor ballad ("Rękawiczka") nawiązujących do wieków średnich
- Johann Gottfried Herder - przedstawiciel nurtu ludowego w preromantyzmie niemieckim, autor pieśni ludowych z całego świata - "Głosy ludów w pieśniach"
- Johann Gottlieb Fichte - filozof niemieckiego romantyzmu - w sztuce widział w pewnym stopniu realizację "absolutu", tj. pierwotnego i powszechnego pierwiastka warunkującego byt, a w artyście widział postać natchnionego geniusza
- August Wilhelm Schlegel - poeta i krytyk literacki, a jednocześnie wybitny filolog, tłumacz Szekspira i Calderona; dokonał podziału literatury na starożytną i nowożytną (przy czym do tej drugiej zaliczył lit. chrześcijańską); w poezji rom. Schlegel widział "zbliżenie rzeczy najbardziej przeciwnych";
- Friedrich Hegel - twórca zasady dialektycznej tzw. triady heglowskiej TEZA - ANTYTEZA - SYNTEZA
- Friedrich von Hardenberg ( ps. Novalis) - Autor niedokończonej powieści "Heinrich von Ofterdingen"
- Ludwig Tieck - teoretyk dramatu i entuzjasta Szekspira oraz tłumacz jego dzieł; najbardziej znane jego utwory to udramatyzowane baśnie ludowe, np.: "Kot w butach"
- Heinrich Kleist - wybitny dramaturg - "Rozbity dzban", "Książe Homburgu", "Bitwa w lesie toutoburskim"; twórczość Kleista to : patriotyzm oraz nurt realistyczny
- Ernest Theodor Amadeus Hoffmann - autor fantastycznych powieści, w których występują motywy diabelskie, a bohaterowie przeżywają stany psychopatyczne ("Diabelskie eliksiry"), a także kompozytor ("Ondyna" - ludowo fantastyczna opera)
- Heinrich Heine - poeta, autor utworów lirycznych, poematów i powieści oraz pamiętników; popierał idee Rewolucji Francuskiej, Napoleona ("Grenadierzy") i sprzeciwiał się despotyzmowi pruskiemu, za co, po klęsce cesarza Francuzów, został uznany za zdrajcę i udał się na emigrację do Paryża; poezja Heinego to : ironia, przełamywanie nastroju, nastrój romantyczno-poetycki często załamywany motywami prozy i brzydoty ("Rozmowa w stepach Paderbornu"); Heine nie był zdecydowanym zwolennikiem poezji rom., której krytyczną ocenę dał w szkicu "Szkoła romantyczna"; jako poeta wolności był sympatykiem Polski (szkic "O Polsce")

Romantyzm we Francji
- Jean Jacques Rousseau - prekursor romantyzmu francuskiego, autor romansu "Nowa Heloiza", zwolennik idei powrotu do natury, idei demokratycznych i kultu uczucia
- Germaine de Staael - poetka rewolucyjna, wrogo odnosząca się do cesarstwa Napoleona i z tego powodu emigrowała do Szwajcarii; podróżowała po całej Europie - "O Niemczech" , "O literaturze i jej powiązaniach z instytucjami społecznymi"; podzieliła literaturę europejską na : lit. Południa ( poezja starożytnej Grecji i Rzymu oraz poezja klasyków XVII-wiecznych) i Północy (niemiecka, angielska i skandynawska)
- Francois Rene de Chateaubriand - zaciekły monarchista i papista, w trakcie rewolucji przebywał w Ameryce; autor opowiadania "Rene" oraz monumentalnych dzieł ("Geniusz chrystianizmu, czyli piękno religii chrześcijańskiej", "Męczennicy"), w których dowodził wyższość legend chrześcijańskich nad mitami pogańskimi, tak uwielbianymi przez klasyków
- Alphonse de Lamartine - poeta, prozaik, w młodości przyjmował postawę bierną, często przybierającą charakter kontemplacyjnej ucieczki od rzeczywistości (zbiory wierszy "Medytacje", "Nowe medytacje"), a w latach dojrzałych wybitny polityk (rozprawa "Historia żyrondystów")
- Victor Hugo - największy z romantyków francuskich, dokonał przełomu romantycznego we Francji, np.: dramat "Cromwell" stanowił swego rodzaju manifest romantyczny i przykład nowego typu dramaturgii; ideowo dramaturgia Hugo wyraża tendencje republikańskie i demokratyczne; Hugo był autorem licznych powieści ("Nędznicy", "Katedra Marii Panny w Paryżu", Człowiek śmiechu") i wierszy (zbiory "Ody i ballady", "Liście jesienne", "Pieśni o zmierzchu")
- Alexander Dumas (ojciec) - autor powieści historycznych - przygodowych i awanturniczych - twórca romansu historycznego
- George Sand - autorka przesyconych liryzmem powieści "Indiana" , "Leila", w późniejszym okresie skierowała się ku sprawom społecznym i emancypacji kobiet
- Prosper Merimee - autor prozy powieściowo-nowelistycznej i dramatów (zbiór krótkich utworów dramatycznych "Teatr Klary Gozul" - krytyka arystokracji i klerykalizmu) oraz powieści historycznych, a także tłumacz Gogola, Puszkina
- Alfred de Vigny - pisarz i poeta-pesymista uciekający od rzeczywistości w sferę ideałów, które znajdował w feudalnej przeszłości (przeciwieństwo Hugo), autor powieści "Cinq Mars", "Niewola i wielkość żołnierza"
- Alfred de Musset - poeta zamknięty w kręgu liryki elegijnej, m.in. zbiór wierszy miłosnych "Noce" oraz autor powieści autobiograficznej "Spowiedź dziecięcia wieku"

Romantyzm w Rosji
- Aleksander Bestużew, Paweł Muchanow, Eugeniusz Oboleński, Aleksander Odojewski, Konrad Rylejew - grupa poetów związanych z dekabrystami, którzy wysuwali najśmielej hasła wolnościowe
- Aleksander Puszkin - przez pewien czas związany z dekabrystami, stąd w jego poezji często powtarzają się idee wolnościowe ("Pismo na Sybir") i poematów ("Eugeniusz Oniegin", "Rusłan i Ludmiła"); proza Puszkina to : opowiadania "Córka kapitana", "Dama pikowa"; Puszkin to także autor dramatu romantycznego "Borys Godunow"
- Michał Lermontow - w jego poezji charakterystyczny jest silny nurt ludowości (poemat "Demon"); autor powieści, np.: "Bohater naszych czasów"
- Mikołaj Gogol - autor ukraińskich opowiadań ludowych pełnych fantastyki ludowej oraz opowiadań i powieści ( "Nos", "Szynel", "Martwe dusze") i komedii ("Rewizor", "Ożenek")
- Taras Szewczenko - wybitny poeta i pisarz romantyczny pochodzenia ukraińskiego oraz uzdolniony malarz był bojownikiem o wolność polityczną i społeczną swego narodu; w swej poezji ukazywał piękno ziemi ukraińskiej w nastrojowych romantycznych obrazach; za swą działalność (współpracował z rosyjskimi i polskimi spiskowcami) i przekonania został skazany na zesłanie; spopularyzował także w poezji rom. formę ludowej ukraińskiej dumy i dumki.