Jan Andrzej Morsztyn (1621-1693) dworzanin Władysława IV, polityk i dyplomata, podskarbi koronny, oddany stronnictwu francuskiemu. Najwybitniejszy poeta barokowy będący pod wpływem Giambattisto Marino. Tłumacz "Cyda albo Roderyka. Komedii hiszpańskiej" Corneillea.
Twórczość poety jest nieomal w całości parafrazą tekstów i motywów literatury staro- i nowołacińskiej, włoskiej, francuskiej. Tradycję kultury traktował jako tworzywo literackie. Zbiory wierszy lirycznych: "Kanikuła, albo Psia gwiazda", "Lutnia", wydano dopiero w XIX wieku.
Niewiele miejsca poświęcał problemom publicystycznym, a w tych nielicznych zajął się upadkiem etosu szlacheckiego, czego jaskrawym świadectwem były kolejne klęski wojenne 1648 roku. Tu: "Pieśń w obozie pod Żwańcem 1653" - jest parodią, jako formą negacji rycerskiego etosu szlachty (na dźwięk "wsiadanej" - tradycyjnej pieśni bojowej "Bracia, bracia, do koni!", rycerstwo obozowe podrywa się, lecz nie do broni, ale do szklanek).
O sobie mówił "Jam nie myślił nigdy o tem Być Bekwarkiem i Galotem" (imiona lutnistów dworskich), czym podkreślał własną niezależność twórczą.
"Do trupa" - sonet oparty na kontraście: spokój trupa z uczuciem cierpienia zakochanego; dwie pierwsze zwrotki (podobieństwa "bohaterów") z dwiema kolejnymi (różnice). Rozwinięte porównania.
Mowa poetycka Morsztyna oparta jest na rozległym leksykonie słów i wyobrażeń symbolicznych, indywidualny wyraz liryczny uzyskuje poeta przez śmiałe i nieoczekiwane zestawienia symboli i ich indywidualną interpretację. Sama symbolika wywodziła się ze średniowiecznych erotyków dworskich i była banalna. Ciągi skojarzeń rozwijały się wokół paraleli: miłość - choroba (lekarz, rany, cierpienie, śmierć), miłość - służba (sługa i pan, srogość, łaska, nagroda), miłość - niewola (więzień, łyka, miłe pęta, okowy). Poeta odwołuje się więc do prawd oczywistych, tworzy tylko np. nowe synonimy wartości (doskonała biel - alabaster kararyjski, mleko, pióro łabędzie). Nagromadzeniu określeń towarzyszy, wbrew prawom syntaktycznym, kolejne wzniesienie intonacji, a nie jej spadek (dysharmonia syntaktyczna). To w utworze "Niestatek": 8 członów z "prędzej", 17 zawieszeń głosu, by w ostatnim padło wreszcie oczekiwane "niźli", nadające całości harmonię intonacyjną, ale jednocześnie zaprzeczające sensowi: bardziej prawdopodobne stają się czynności niemożliwe, niż "stateczność białogłowy".
Dla Morsztyna wiersz to niespodzianka: intonacyjna (czytelnik nie wie, w którym momencie autor powróci do obowiązującej reguły gramatycznej) i semantyczna (wiersz zapowiada jakieś rozwiązanie, ale nie sposób przewidzieć, jak poeta podporządkuje sobie omawiane wartości)
Jan Andrzej Morsztyn i jego poezja – najważniejsze cechy twórczości poety
Cechy ogólne:
- miłość cielesna jako jeden z głównych tematów wierszy; kult cielesności; odważne mówienie o różnych aspektach ludzkiej bliskości; ciekawe podejście do spraw ciała i pożądania ludzkiego;
- oczywisty wpływ epoki baroku na styl tworzenia - wiersze są kunsztowne i eleganckie, choć poruszają czasem tematy swawolne i obracają się wokół przeżyć zmysłowych;
- kobieta, tak jak ja przedstawia Morsztyn, nie uzyskuje, mimo wszystko grzesznego ciała - to raczej mężczyzna, poszukujący erotyki w kontaktach z kobieta, jest głównym bohaterem większości utworów; pomocna w przedstawieniu zmagań żądzy cielesnej z duchem jest często ironia, prowadząca nawet do paradoksów; mamy do czynienia z wyszukanymi konceptami i zaskakującymi zestawieniami;
Poszczególne utwory - krótka charakterystyka:
Sonet "Cuda miłości"
- poeta rozpoczyna od pytań retorycznych, które zmuszają do wyciągania paradoksalnych wniosków;
- życie bez serca, śmierć z odczuwaniem bólu, łzy, których nic nie osuszy - to paradoksy miłości;
- płaczący bohater cierpi, ale jednocześnie nie może oprzeć się fascynacji własnym stanem i zmianami, jakie się w nim dokonały;
- symbolem żywiołowości i nieprzewidywalności doznawanych uczuć jest ogień; niesie ze sobą mnóstwo znaczeń;
- równie paradoksalna konkluzja ostrzega przed rozumową walką z uczuciem - takie próby kończą się jeszcze większym uzależnieniem od obiektu westchnień; nie można wygrać z miłością dzięki logice - tu rządzi się innymi prawami - prawami serca;
Sonet "Do trupa"
- antyteza to zabieg, na którym oparł swój utwór poeta;
- dokonanie paradoksalnego porównania człowieka zakochanego i trupa: "Ty leżysz zabity i jam też zabity; Ty - strzałą śmierci, ja strzałą miłości"; pomnożone przykłady podobieństwa przekonują do nowego spojrzenia na stan charakteryzujący zakochanie;
- zestawienia mnożone w wierszu zaczynają wskazywać na prawdę, którą odkrywa podmiot liryczny, iż śmierć bywa czasem lepsza od miłości, gdyż jest zakończeniem ziemskich cierpień, natomiast kochanie jest początkiem drogi przez mękę, której nic nie może powstrzymać;
- uczucie, jak wszystko w ludzkim świecie podlega rządom czasu, a więc przemijaniu; jest jednak także czymś, co w swej niezwykłości pozwala człowiekowi przez krótka chwilę wznieść się ponad zwyczajność i codzienność i zaznać wieczności; brak jednak w wierszu rozważań filozoficznych - wszystko podane jest prosto i w sposób zrozumiały; przemawia język uczuć;
- następuje hiperbolizacja miłości oraz stanu zakochania; w zestawieniu zakochanego z trupem zawarty jest koncept, czyli zaskoczenie, do którego miał prowadzić czytelnika barokowy utwór;
- Morsztyn jest przykładem poety, dla którego forma i treści są równoważne, a czasem nawet przeważa forma, pociągając za sobą treść.