Oświata, nauka oraz badania naukowe w Rosji w XIX wieku.

Wiek XIX był dla Rosji wiekiem wielu przemian i reform. Wiele z nich dokonywało się w ramach oświaty, nauki i badań naukowych.

Po zabójstwie cara Pawła I rządy sprawował jego syn Aleksander I – przeznaczony do panowania jeszcze przez Katarzynę, która bardziej kochała wnuka niż syna. Rezultatem takiego rozdzielenia uczuć musiało być przygotowywanie Aleksandra do rządzenia Rosją już od wczesnej młodości. Katarzyna kazała wiec ułożyć dla chłopca instrukcje co do treści systemu wychowawczego. Po objęciu tronu Aleksander- jak na monarchę- był bardzo starannie wykształcony. Poznał życie dworskie oraz nie brakowało mu umiejętności okazywania dobrych manier. Aleksander za swojego panowania przeprowadził pierwszą w Rosji w XIX wieku reformę szkolnictwa, z tym że Reform nie wprowadzono w życie po to, żeby system doznał wstrząsu lecz polepszył swoje działanie. Przemiany dotyczyły głównie szkolnictwa wyższego.

Car Aleksander I

Rozbudowę sieci szkolnej musiało poprzedzić utworzenie oddzielnego resortu, powołanego do zajmowania się sprawami oświaty- nastąpiło to w dniu 8 września 1802 roku. Zlikwidowano wówczas urzędy centralne noszące nazwę kolegiów, tworząc zamiast nich ministerstwa, a więc instytucje z nowożytną już nomenklaturą, inaczej również zorganizowane, mające na celu odmienną strukturę i inny tryb działania. Nie było jednak jeszcze urzędu premiera, który pojawi się dopiero po 103 latach. Dekret wrześniowy ustanawiał osiem ministerstw, także oświaty. Pierwszym kierownikiem tego resortu został hrabia Piotr Zawadowski (1739-1812) inteligentny i energiczny działacz państwowy- warto też dodać że mówił doskonale po polsku. Pierwsze lata Zawadowskiego na stanowisku ministra oświaty odznaczały się wielością inicjatyw. W 1803 roku gotowy był konkretny plan rozwoju Siecie szkolnej. Zgodnie z tymi założeniami miano stworzyć w Rosji cztery rodzaje szkół: parafialne, dwuklasowe w miastach powiatowych, czteroklasowe gimnazja w miastach gubernialnych i uniwersytety. Cały kraj podzielono na sześć okręgów szkolnych: petersburski, moskiewski, Woleński, bałtycki, kazański i charkowski przy czym w głównym mieści każdego okręgu miał powstać uniwersytet. Z przyczyn nie całkiem jasnych odwlokło się utworzenia uniwersytetu z Petersburgu, który jeszcze przez kilkanaście lat będzie posiadał tylko instytut pedagogiczny. Moskwa natomiast już miała uniwersytet, a nie były pod tym względem całkiem pustymi miejscami Wilno i Dorpat w okręgu bałtyckim. W Wilnie istniała od 0578 roku akademia Wileńska, od 1780 Szkoła Główna Wielkiego Księstwa Litewskiego. Dorpat w Estonii, ale w guberni inflanckiej, od czasów Stefana Batorego do 1625 należał do Polski, potem był przez 80 lat w posiadaniu Szwedów, którzy w 1632 roku założyli tam uczelnię (Universitar Gustaviana).

Uniwersytet Moskiewski

W Dorpacie uruchomiono szkołę wyższą najszybciej, bo już w roku 1802, był to zresztą do 1983 roku uniwersytet niemiecki. W 1803 roku wznowiła działalność już jako uniwersytet – uczelnia wileńska. W następnych latach zaczęły działać uniwersytety w Kazaniu i Charkowie. Podstawowym założeniem rozwoju szkolnictwa miało być to, iż nauka będzie bezpłatna i dostępna dla męskich przedstawicieli każdego stanu. Początki były jednak bardzo skromne i nie należy ich mierzyć współczesnymi proporcjami. Charków i Kazań miały w pierwszych latach tylko po kilkudziesięciu studentów.

Zwierzchnikiem każdego okręgu szkolnego był kurator (popieczitiel). Powołane do życia uniwersytety otrzymywały autonomię, nawet szeroko zakrojoną, z prawem wyboru rektora i dziekanów, a także proponowania kandydatów na wakujące katedry. Niezależnie od tego nadano uniwersytetom szerokie, nadrzędne kompetencje w stosunku do szkół szczebla niższego w okręgach.

Studia uniwersyteckie skrócono do trzech lat, w określonych przypadkach można je było o rok przedłużyć. Stypendyści musieli zobowiązywać się do sześcioletniej pracy w resorcie oświaty po ukończeniu studiów. Absolwenci otrzymywali stopień kandydata, tylko jednak wtedy, gdy oceny uzyskane przy egzaminach były odpowiednio wysokie. Zaczęły również wchodzić w życie dla osób, które uzyskały zgodę na pracę w uniwersytecie, tytuły magistra i doktora nadawane po napisaniu oddzielnej rozprawy i po jej publicznej obronie. Wykładali profesorowie zwyczajni, nadzwyczajni i adiunkci. W latach 1805-1817 otwarto jeszcze pięć bardzo specjalnych szkół ogólnokształcących, o poziomie zbliżającym się już do wyższego. Niektóre z nich nazywano przez pewien czas gimnazjami, później ustaliła się dla wszystkich nazwa liceum. W 1835 roku został zatwierdzony jednolity dla całej Rosji statut uniwersytecki, z ważnością od 1 stycznia następnego roku. Każdy uniwersytet dzielił się odtąd na trzy wydziały: filozoficzny, prawny i lekarski, przy czym uczelnia petersburska nie miała tego ostatniego. Wydziały filozoficzne składały się z dwóch oddziałów- historyczno- filologicznego i matematyczno- przyrodniczego, w 1850 roku podniesionych do rangi odrębnych wydziałów. Nowy statut poważnie ograniczał autonomię uniwersytetów, rozszerzając jednocześnie kompetencje kuratorów. Kurator mógł zakwestionować każdą uchwałę Senatu, zatwierdzał wybranych przez Senat profesorów, sam też mógł obsadzać wakujące katedry. Utrzymały się natomiast wybory władz rektorskich i dziekańskich. Wybieralność rektorów zniesiono w 1849 roku. Oddzielne rozporządzenie, także z 1835 roku pozbawiało uniwersytety zwierzchnictwa nad szkołami okręgu. Trudno zresztą uznawać to za restrykcję- utrzymywanie stanu poprzedniego byłoby dla samych uniwersytetów już niezwykle uciążliwe. Licea rozwijały się nie najgorzej, jednak ich działalność łączyła się z wielkimi nakładami pieniężnymi , w których partycypowało też- zwykle niechętnie- przede wszystkim ziemiaństwo.

W szkołach gubernialnych(gimnazjach) nauka trwać miała cztery lata. W programie zajęć znalazły się języki( łacina, francuski i niemiecki), matematyka, fizyka, historia, geografia i rysunki, oczywiście także religia i język rosyjski, a fakultatywnie jeszcze filozofia, ekonomia i statystyka. W ostatnim roku panowania Aleksandra I doliczyć się można było w Rosji 50 gimnazjów- liczba nieźle wyglądająca w porównaniu z okresem wyjściowym, ale strasznie daleka od możliwości zaspokojenia potrzeb. Nie zaspokoi ich też stały wzrost tej liczby w następnych dziesięcioleciach.

W pierwszych dziesięcioleciach XIX wieku zaczęła dochodzić do wysokich osiągnięć nauka. Nowe czasy przyniosły przełom na każdym polu i dosłownie w każdej dziedzinie nauk, w umiejętnościach badawczych, w nowych metodach analizy problemów i przedstawiania rezultatów w gotowych już konstrukcjach, oczywiście także we wskaźnikach ilościowych. Nowożytny rozwój badań historycznych wymagał dostępu- na skalę jak największą- do materiałów. Zaczęto więc gromadzić, systematyzować i publikować materiały źródłowe. Wydaniem ich miała zająć się utworzona w 1834 roku przy ministerstwie oświaty Komisja Archeograficzna, wyposażona w odpowiednie kompetencje, jeśli chodzi o możliwość korzystania ze zbiorów całej Rosji.

Społeczeństwo chciało wiedzieć coraz więcej o własnym kraju i o całym świecie i o nowych osiągnięciach w nauce i technice, o tym co myślą i jakie prowadzą życie inni. Rosjanie chcieli coraz więcej czytać, rodzi się potrzeba prowadzenia rozmów, dyskutowania i polemizowania. To ukształtowało pierwsze grupy dyskusyjne. Zwiększona przez Aleksandra I częstotliwość wyjazdów za granicę i znacznie rozszerzone możliwości sprowadzania stamtąd książek i periodyków znakomicie przyczyniały się do jeszcze większego ożywienia całego ruchu. Datujący się od początku XIX wieku rozwój szerszych zainteresowań intelektualnych, charakteryzuje się jeszcze jednym, bardzo znamiennym, aczkolwiek całkowicie naturalnym aspektem, że czytano całymi rodzinami. Nie ma danych które pozwoliły by ściślej określić stopień powszechności tego zjawiska. Czytali głównie synowie szlacheccy, dość często zdarzało się to też w kupieckich domach, znacznie mniej było natomiast- z jasnych przyczyn- przedstawicieli innych warstw społecznych. Czytano wiersze, prozę, książki i periodyki, Pismo

święte i powieści grozy, dzieła historyczne i wszystkie inne, uczono się nawet na własną rękę języków niezależnie od nauki szkolnej. Do 1820 głównie literatura była źródłem inspiracji przy tworzeniu się różnych, mniej lub bardziej trwałych ugrupowań. Potem dołączyła do tych „czynników sprawczych” także filozofia.

Komplikacje dotyczące przemian w systemie oświaty uwidaczniają się szczególnie po roku 1861- dlatego, że cały zespół problemów oświatowych styka się z rzeczywistością na innej niż przedtem płaszczyźnie, nabiera rozpędu, przechodzi różne etapy ewolucji instytucjonalnej. Reformy Aleksandra I szły do pewnego momentu w jednym poziomie. W tym miejscu następuje pewne załamanie , krzyżują się przeróżne kombinacje programowe . oczywiście reformy Aleksandra I jak i te za panowania Mikołaja I osiągnęły zamierzone rezultaty, ciągle było i jednak daleko do stanu jako tako zadowalającego. Rosja nie osiągnęła go zresztą do końca egzystencji ówczesnego reżimu . Ani szkoły podstawowe, ani średnie, ani wyższe nie spełniały swego zadania. Inna ocena nie jest możliwa, gdy się bierze pod uwagę liczbę ludności i stały jej wzrost, oraz liczbę potencjalnych kandydatów do kształcenia się na każdym z tych szczebli. Nie tylko też proporcje ilościowe decydowały o obliczu szkolnictwa. W szkolnictwie podstawowym sytuacja wyglądała najgorzej, bo tam rozpiętość między możliwościami i potrzebami wyglądała najbardziej przerażająco. Szczęśliwie się jednak złożyło, że jedna z pierwszych reform wdrażanych po zniesieniu poddaństwa w latach 1864-1874, była tzw. reforma ziemska. Wprowadzenie jej w życie odbiło się bardzo korzystnie na stanie szkół podstawowych.

Ziemstwami nazywano organy samorządu terytorialnego, powołane na mocy ustawy z dnia 1 stycznia 1864. Były to powiatowe i gubernialne zebrania ziemskie, nie oparte na zasadzie stanowej i nie pochodzące z nominacji, lecz z wyboru. Wyboru do ziemstwa powiatowych dokonywać miano w trzech kuriach- właścicieli ziemskich, mieszczan i gromad wiejskich, narzucona również przepisy uzależniające prawo wyborcze od cenzusu majątkowego, radnych do ziemstwa gubernialnych wybierali radni powiatowi, marszałkowie przewodniczyli oficjalnie zebraniom ziemskim szlachty. Biorąc w swoje ręce sprawy wiążące się ze szkolnictwem podstawowym, ziemstwa stanowczo je rozwinęły. Już w pierwszym dziesięcioleciu działalności ziemstwa liczba szkół wzrosła o 10 tysięcy uległ znacznemu zahamowaniu wzrost szkolnictwa, którym kierowało duchowieństwo (Synod),zbudowano masę nowych pomieszczeń, wypracowano nowoczesne metody i normy inspekcji, troszczono się w miarę możliwości o założenia programowe.

Mimo tak znacznego wzrostu zastraszająco wiele dzieci pozostawało na przełomie XIX i XX wieku poza systemem szkolnym. W związku z tym rozpatrywano nawet najdalej idącą ewentualność- wprowadzenie obowiązku szkolnego. Jednak aby takie zamierzenia doszły do skutku liczba szkół musiałaby dojść do 270 tysięcy, koszty wzrosłyby kilkanaście razy. Nie potrafiono zrealizować powszechnego nauczania, także po roku 1905, gdy zaczął działać organ przedstawicielski (Duma Państwowa) i zwiększać nacisk ze strony kręgów demokratycznych i liberalnych. Szkół w każdym razie przybywało, szkoła świecka dominowała w tym czasie już jak najbardziej zdecydowanie. Nie pobawioną znaczenia podbudowę rosyjskiego systemu oświatowego stanowiły w pewnych okresach szkoły niedzielne. Powstawały od połowy lat pięćdziesiątych.

Od roku 1905 ministerstwo oświaty sprawowało nadzór nad swoim szkolnictwem w 13 okręgach szkolnych. Według dość wyraźnie dającej się uchwycić gradacji ważności kolejność wyglądała w sposób następujący: okręg petersburski, moskiewski, warszawski(ze względu na poziom szkolnictwa w Królestwie), kazański, wileński, kijowski, odeski, charkowski, ryski, kaukaski orenburski, zachodniosyberyjski, turkiestański. Poza tym działały dwie instytucje z nomenklatura niższej rangi- zarządy główne szkolnictwa Syberii Wschodniej i generał-gubernatorstwa amurskiego. Gimnazja męskie znajdowały się we wszystkich miastach uniwersyteckich, w stolicach guberni i obwodów, choć było kilka wyjątków, jeśli chodzi o obwody. Gimnazja były też w niektórych miastach powiatowych, a także w stolicach, tzw: gradonaczalstw (Odessa, Jałta).

Przestało mieć znaczenia uzależnianie przyjęć do szkół średnich od zasady stanowej. Jeszcze w 1887 roku ówczesny minister oświaty Iwan Dielanow rozesłał do kuratorów słynny okólnik, nazwany ironicznie cyrkularzem „o dzieciach kucharek” zalecający przyjmowanie do gimnazjów i progimnazjów tylko dzieci, które „mają należyty nadzór domowy”. Podobno w ten sposób gimnazja miały uwolnić się od konieczności przyjmowania dzieci stangretów, lokajów, kucharzy czy praczek. Po wydarzeniach 1905 roku szkoły średnie otwarto dla dzieci wszystkich stanów i każdego wyznania. Przestały istnieć restrykcje formalne. Gimnazja były ośmioklasowe, wspomniane już przeze mnie progimnazja- czteroklasowe lub sześcioklasowe. Wykształcenia średnie po ośmiu klasach kończyło się maturą, która dawała prawo wstępu na wszystkie wydziały każdej wyższej uczelni o profilu ogólnym, uniwersyteckim, a także do Wojskowej Akademii Medycznej. Studia w uczelniach technicznych wymagały złożenia egzaminu konkursowego. W gimnazjach podobnie jak w niektórych uczelniach wyższych, stosowano też system przyznawania najlepszym absolwentom złotych i srebrnych medali. Ważniejsze niż kruszce były związane z tym przywileje: stypendium na uniwersytecie i XIV kategoria według tzw. tabeli rang w służbie państwowej, już od pierwszego dnia pracy i bez względu na pochodzenie. Po sześciu klasach gimnazjalnych można było wstępować do instytutu weterynaryjnego. Szkoły realne miały kurs sześcioletni, dawały wykształcenia ogólne z nachyleniem praktycznym, ostatnie dwie klasy otrzymywały często profil handlowy. Zarówno w gimnazjach, jak i progimnazjach i szkołach realnych, można było też otwierać klasy przygotowawcze.

Liczba uczniów szkół średnich rosła stale, zwłaszcza w dwudziestoleciu po reformie oświatowej, ale procent ogólny pozostawał bardzo niski. Na koniec XIX stulecia doliczyć się można około 150 tysięcy uczniów i 75 tysięcy dziewcząt. Przeciętnie 1 uczeń przypadał na 564 mieszkańców w skali całego kraju.

Różnym przeobrażeniom uległy dawne licea. Liceum carsko sielskie otrzymało w 1844 roku nazwę Aleksandra I (Carskie Liceum Aleksandrowskie). Nadal przyjmowano młodzież męską ze szlachty rodowej, wstęp mieli też synowie urzędników wyższego stopnia według tabeli rang: od radcy stanu w cywilnej, od pułkownika w wojskowej. W uczelni prowadzono także trzyletni kurs uniwersytecki- trzecia klasa odpowiadała programowo pierwszemu rocznemu kursowi uniwersyteckich wydziałów prawa. Naukę w liceum można było zacząć od początku, albo od trzeciej klasy- prawo wstępu do niej dawała matura gimnazjalna , po złożeniu dodatkowych egzaminów z historii, języka rosyjskiego i języków nowożytnych. Do szkół średnich zaliczone też być powinny dość liczne seminaria duchowne i niektóre inne szkoły, zawsze idące w kierunku jakiejś specjalizacji, np. handlowe czy techniczne. Natomiast wszystkie uczelnie wyższe nosiły nazwę „cesarskich”, oczywiście dopóty, dopóki to cesarstwo istniało. Studia można było podejmować mając ukończone 17 lat, a w kieszeni świadectwo maturalne z gimnazjum, lub z innego zakładu naukowego, jeśli jego program odpowiadał gimnazjalnemu. Jeśli nie wynikało to z innej konieczności uniwersytety dzieliły się na cztery wydziały: historyczno-filologiczny, fizyczno-matematyczny, prawny i medyczny (lekarski). Na wydziale fizyczno-matematycznym wyodrębniono dwa oddziały: matematyczny oraz nauk przyrodniczych. Uniwersytet petersburski nie miał wydziału lekarskiego , miał natomiast wydział języków wschodnich. Po ukończeniu studiów uniwersyteckich otrzymywało się dyplomy I lub II stopnia, dające prawo do X lub XII miejsca w tabeli rang.

W tempie tworzenia placówek uniwersyteckich łatwo można dostrzec wstrzemięźliwość, trudniej zaś doszukać się jej przyczyn. Decydować o tym mogły polityka lub finanse. Rząd obawiał się, że ze wzrostem liczby uczelni rozszerzą się również znacznie źródła niepokojów i coraz trudniej będzie zapobiec szerzeniu się zgubnego liberalizmu. Istotnie, na przełomie stuleci wywiązały się w kilku miastach uniwersyteckich różne konflikty , którym ledwie zdołano sprostać po wielu zabiegach.

Najwyższym szczeblem w resorcie, który bezpośrednio miał do czynienia z tymi zjawiskami, było oczywiście stanowisko ministra oświaty. Osób piastujących tę funkcję zmieniło się w okresie od 1802 roku (od utworzenia ministerstw) do rewolucji lutowej 1917 roku aż dwadzieścia pięć. Oświata w Rosji mimo wszystko nie stała w miejscu, pod tak często zmieniającym się kierownictwem znacznie więcej było hamulców niż wolnych dróg rozwojowych, zwłaszcza w szkolnictwie wyższym. Stopień samorządności uniwersytetów był od 1905 roku dość znaczny.

Wyższe uczelnie techniczne, w niewielkiej zresztą liczbie, długo koncentrowały się w Petersburgu. Bardzo znaczny w stosunku do okresu sprzed zniesienia poddaństwa rozwój sieci przemysłu i sieci kolejowej wywoła konieczność zakładania wielu nowych szkół. Ta działalność była najbardziej intensywna w ostatnim dziesięcioleciu. Dokonując przeglądu i bilansu wyższego szkolnictwa technicznego , wypada zacząć od uczelni najstarszej: był nią Instytut Górniczy im. Cesarzowej Katarzyny II, założony w 1773 roku jako szkoła górnicza o potem jeszcze trzykrotnie zmieniający nazwę, dopóki w 1862 roku nie ustalono jej ostatecznie, jednocześnie nadając Instytutowi prawa szkoły wyższej. Studia w każdej z uczelni technicznych trwały 5 lat. Adeptów przyjmowano albo po gimnazjum, albo po ukończeniu szkoły realnej i zdaniu egzaminu konkursowego z matematyki oraz języka rosyjskiego i nowożytnego w Instytucie Górniczym, a z matematyki, fizyki i języka rosyjskiego w Instytucie Technologicznym. Ten ostatni miał dwa oddziały, mechaniczny i chemiczny.

Ukończenie studiów także dawało przywileje łączące się m.in. z możliwościami awansu społecznego (uzyskanie szlachectwa). Otrzymywany tytuł zawodowy brzmiał (w Instytucie Technologicznym): technolog, a od 1876 roku inżynier-technolog. Analogicznie wyglądało to także w innych uczelniach technicznych.

Kolejnym istotnym aspektem, którego ni sposób pominąć jest proces kształcenia kobiet. Bardzo wiele przeszkód piętrzyło się na drodze rozwojowej ich kształcenia. Chodzi to głównie o studia wyższe. Na stopniu średnim i podstawowym przeszkodą była tylko niewystarczająca liczba szkół. Stopień wyższy natomiast długo był zakazanym progiem, do żadnej, z tylu wymienionych przeze mnie już uczelni, kobiety nie miały dostępu. Od 1859 roku mogły uczęszczać na wykłady uniwersyteckie jako wolne słuchaczki, bez żadnych jednak uprawnień. Przemijały jednak dziesięciolecia świat szedł naprzód, a życie narzucało konieczność nowych działań. Bardzo opornie szło to w Rosji, zrozumiano jednak w końcu, że co najmniej pedagogika i medycyna nie będą mogły istnieć bez kobiet. W ten sposób zaczęto zakładanie różnych kursów, które też przechodziły jednak w atmosferze zawieszeń i represji. Możliwe były również studia za granicą. W roku 1869 zaczęto otwierać pierwsze kursy dla kobiet. Po krótkim okresie wdrażania wstępnych pomysłów i gromadzenia doświadczeń, rzecz przybrała wreszcie poważniejszy obrót. W 1872 roku otwarto wyższe kursy medyczne dla kobiet w Petersburgu i wyższe żeńskie kursy nauczycielskie w Moskwie. One właśnie długo cieszyć się miały wielkim wzięciem- kierował nimi profesor Włodzimierz Guerrier, specjalista w zakresie historii powszechnej średniowiecznej. Taka sama placówka kształcenia kobiet powstała w 1867 roku w Kazaniu, w 1878 w Petersburgu i Kijowie, w 1879 w Odessie. W roku 1897 utworzony został w Petersburgu Instytut Medyczny dla kobiet, z pięcioletnim programem studiów, kształcący absolwentki gimnazjów, po złożeniu egzaminu z języka łacińskiego. W 1910 toku otrzymała wyższe kursy medyczne Odessa. Największy rozgłos uzyskały Wyższe kursy Żeńskie w Petersburgu, tzw. Bestużewowskie, od nazwiska założyciela i pierwszego dyrektora, którym był do 1882 roku historyk Konstanty Bestużew- Riumin, profesor stołecznego uniwersytetu. Studia miały trwać cztery lata. Na jednym z trzech wydziałów: literacko-historycznym, fizyczno-matematycznym i specjalnym matematycznym.

Przypisując szkolnictwu wyższemu i Akademii Nauk najdonioślejszą role w kształtowaniu warunków niezbędnych dla rozwoju wiedzy i postępu badań naukowych, można oczekiwać było, że w drugiej połowie XIX wieku zwiększy się znacznie liczba i całokształt osiągnięć na wszystkich polach nauki. To samo dotyczy towarzystw naukowych, coraz liczniejszych, patronujących wszystkim gałęziom wiedzy, zakładanych w całym kraju. Wiele zawdzięcza nauka rosyjska jednostkom takim jak: Wolne Towarzystwo Ekonomiczne, Moskiewskie Towarzystwo Historii i Starożytności Rosyjskich, czy Rosyjskie Towarzystwo Geograficzne. Dzięki nim powstawały m.in. pomnikowe bibliografie i słowniki, rzadziej dzieła łączące się z koniecznością długich badań indywidualnych i wielkie syntezy. Powiązania z uczelniami miały jednak największe znaczenia, zarówno jeśli chodzi o nauki Humanistyczne, jak tez- o matematykę i nauki przyrodnicze. Właśnie profesorowie uniwersytetu wznieśli na szczyty, i to wysokie, teoretyczny dorobek myśli historycznej. Zespół licznych nazwisk otwierają cztery, należące do historyków najstarszych, szczególnie zasłużonych, szczycących się wielkim dorobkiem o nieprzemijającym znaczeniu. Są to: Mikołaj Kostomarow (1817-1885), Konstanty Kawielin (1818-1885), Sergiusz Sołowiow (1820-1879), oraz Borys Cziczerin (1828-1904). W innych dyscyplinach nie dałoby się już zaprezentować tylu przedstawicieli , chociaż nigdzie nie brakowało poważnych nazwisk, zwłaszcza w językoznawstwie i historii literatury.

Mikołaj Kostomarow Konstanty Kawielin

Wiele niezmiernie ważnych odkryć i ustaleń przypisać należy Rosjanom w dziedzinie nauk ścisłych. Rosyjscy matematycy, fizycy, chemicy, biologowie i przedstawiciele innych też gałęzi nauk przyrodniczych dochodzili do coraz to nowych i mających coraz to większe znaczenie osiągnięć , zdobywając uznanie i rozgłos także poza granicami swojego kraju. Najważniejszymi ośrodkami myśli twórczej w naukach ścisłych i przyrodniczych były oczywiście uniwersytety i Akademia. Sławę uzyskała także i nieustannie utrwalała ją także petersburska szkoła matematyczna.

Wspominając o rosyjskich osiągnięciach w nauce nie sposób pominąć nazwisko Dymitra Mendelejewa (1834-1907) – jednego z najwybitniejszych chemików wszystkich czasów. Niedługo po objęciu katedry Mendelejew ogłosił swoje główne dzieło „Podstawy chemii”, w tym samym czasie (1869) odkrywając prawo okresowości pierwiastków, które dla niego stało się prawem do wiecznej chwały. Słynny układ okresowy Mendelejewa- pierwiastki uszeregowane według mas atomowych- sprawdza się nieustannie do chwili obecnej. Jego twórca przewidział, właśnie na podstawie swojego układu, istnienie dalszych pierwiastków, których jeszcze nie znano- i rzeczywiście, zgodnie z tym odkrycia następują jedne po drugich.

Dymitr Mendelejew

Rozwój myśli naukowej umożliwiał też stałe osiągnięcia w dziedzinie techniki i zastosowanie nowych wynalazków praktyce – w procesach produkcyjnych i w życiu. Mnożyły się przeróżne odkrycia już nie tylko w oparciu o pracę w uczelniach wyższych czy w akademii.

Główna podstawą osiągnięć naukowych w drugiej połowie stulecia i w kilku latach następnych były uczelnie i ich działalność, mimo, że nie rozwijano szkolnictwa wyższego tak intensywnie, jak to powinno było wynikać z potrzeb wielkiego kraju i stumilionowego społeczeństwa. Liczne i często tak wybitne rezultatywnie są zatem zasługa systemu, który stwarzał możliwości prowadzenia prac naukowych, ale niejednokrotnie tez je ograniczał. Ze stale wzrastającą liczbą ważnych i zróżnicowanych osiągnięć kontynuowało swoja działalność najstarsze, Wolne Towarzystwo Ekonomiczne. Towarzystwo zakładało gospodarstwa wzorcowe, urządzało wystawy rolnicze, organizowało wystawy rolnicze , organizowało dyskusje poświęcone tematom najistotniejszym na dana chwilę. Współdziałało ono także w tworzeniu komitetów mających zwalczać analfabetyzm. Liberalny charakter Towarzystwa i jego postępowa działalność nie wywołały entuzjazmu w sferach rządowych. Po roku 1861 powstał cały szereg towarzystw naukowych, zarówno o profilu humanistycznym jak i przyrodniczym, a nie brakuje inwencji także np. przedstawicielom nauk lekarskich. Jednym z pierwszych było Moskiewskie Towarzystwo Archeologiczne, działające od 1864 roku i odznaczające się szczególna aktywnością. Jego głównym celem było upowszechnianie zainteresowań zabytkami, które miały szczególne znaczenie dla kultury narodowej. Zrzeszali się również miłośnicy i specjaliści w zakresie nauk pomocniczych historii. W 1888 roku ukonstytuowało się Moskiewskie Towarzystwo Numizmatyczne, w 1897 roku- Rosyjskie Towarzystwo Genealogiczne w Petersburgu. A także wiele innych, m.in. Towarzystwo Orientalistyczne, Towarzystwo Filologii Klasycznej i Pedagogiki, Towarzystwo Filozoficzne. Działała również cała masa towarzystw stawiających sobie cele inne niż naukowe, lub nie tylko naukowe. Znacznie lepiej rozwijały się przy takiej działalności organizacyjnej- różne formy pracy społecznej: wykłady publiczne, kursy i cały szereg innych zabiegów na polu oświaty, czy także akcji charytatywnych.

Kończąc moja pracę chcę tylko zaznaczyć, że szkolnictwo Rosyjskie przeszło dość długi i dość skomplikowany proces przemiany, który przyniósł wiele zmian, w większości nacechowanych pozytywnie. Rozwój i budowanie nowych szkół przyczyniło się w znacznym stopniu do rozwoju rosyjskiej myśli społecznej i życia umysłowego.

Literatura:

1. Ludwik Bazylow „Historia Nowożytnej Kultury Rosyjskiej”;

Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1986

1. Encyklopedia „WIEM”, 2007.

2. www.ruslink.pl – źródło internetowe

3. Ludwik Bazylow „Historia Nowożytnej Kultury Rosyjskiej”;

Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1986