WARTOŚCI WYCHOWANIA

1. OKREŚLENIE WARTOŚCI, SPOSOBY ICH ISTNIENIA

Mówiąc o wartościach na gruncie teorii wychowania, nie należy zapominać, iż nie ma zgodności co do jednoznacznego rozumienia także w innych dyscyplinach naukowych, jak np. w socjologii, psychologii, filozofii, antropologii, etnografii czy ekonomii ale również występuje w etyce, teologii, estetyce, prawie i pedagogice.

Nierzadko nazwa „wartość” uchodzi za kryterium oceny interesujących nas osób, rzeczy, zjawisk lub norm. Przez wartość rozumie się na ogół wszystko to, co uchodzi za ważne i cenne dla jednostki i społeczeństwa oraz jest godne pożądania, co łączy się z pozytywnymi przeżyciami i stanowi jednocześnie cel dążeń ludzkich. W takim wypadku wartość stanowi podstawę lub istotny punkt odniesienia do uznania czegoś za dobre lub złe.

„Wartości wyrażają to, co być powinno i czego pragniemy, wpisują w rzeczywistość, pewien sens ostateczny, ukazują to, co naprawdę istotne i do czego warto dążyć. Są filarami, na których opiera się życie społeczne, osobiste, wspólnotowe”.

Wartością nazywa się zarówno to, co nam się podoba, jak i to co nam się nie podoba, co nie budzi w nas głębszego zainteresowania, np. wygląd zewnętrznym lub wymiarem ontycznym (czyli bytowym, w jakiś sposób powiązany z bytem).

Wychowanie to troska o postępowanie wychowanka zgodne z tymi wartościami, co nie oznacza samej znajomości wartości (Łobocki nie jest zatem zwolennikiem intelektualizmu etycznego Sokratesa, wg którego wiedzieć, co dobre = postępować dobrze; Galkowski też ujmuje znajomość wartości jako odrębną od postępowania – mostem łączącym jedno i drugie jest wychowanie).

Z tego względu wyodrębnia się dwa podzbiory wartości m.in.:

• pozytywne i negatywne

• dobro i zło,

• prawda i fałsz,

• piękno i brzydota,

• niezależność i zniewolenie

Wartości o wydźwięku pozytywnym- mogą stanowić podstawę podjęcia decyzji i dokonywania trafnych wyborów w sprawach moralnych. Szczególnie o wartości uniwersalne i ponadczasowe, nazywane również wartościami podstawowymi i ogólnoludzkimi.

Warto być świadomym tego, że co innego jest wiedzieć, jak żyć zgodnie z wartościami, a co innego umieć się do nich dostosować, czyli postępować wedle ich przesłania. Wychowanie takie mijałoby się z celem, gdyby nie przyświecała mu także troska o konkretne postępowanie dzieci i młodzieży zgodnie z przyswojonymi im wartościami podstawowymi, czyli o postępowanie moralnie wartościowe.

Wartość wg. W. Okonia – właściwość nadawania przedmiotom przez człowieka w zależności od jego potrzeb, uczuć, woli.

Wartość wg. J. Szczepańskiego – dowolny przedmiot materialny lub idealny, idea lub instytucja, przedmiot wyimaginowany lub rzeczywisty w stosunku do którego jednostki lub zbiorowość przyjmują postawę szacunku, przypisuję lub zbiorowość przyjmują postawę szacunku, przypisuje mu ważną rolę w swoim życiu i dążenia o jego osiągnięcia jako przymus.

Aspekty wartości:

- filozoficzny -> myślę więc jestem

- psychologiczny -> poziom inteligencji

- socjologiczny -> życie w grupie

- antropologiczny -> budowa

- ekonomiczny -> wartości

Sposoby istnienia wartości:

• obiektywny charakter wartości

Wartości są traktowane jako właściwość przedmiotów istniejąca niezależnie od tego, jak ludzie je oceniają. Wartości są autonomiczne i zewnętrzne w stosunku do wypowiadanych o nich ocen. Ludzie we własnym postępowaniu starają się je urzeczywistniać, lecz niczego w nich nie zmieniają ani nie ubogacają. Są one czymś zupełnie niezależnym od wewnętrznej treści przeżyć człowieka, jego pragnień, potrzeb, uczuć. Przykłady tego rodzaju wartości to: dobro, prawda, piękno. Wartości te istnieją obiektywnie, a więc niezależnie od tego, czy nam się one podobają i czy jesteśmy skłonni je preferować, czy też spotykają się z naszą dezaprobatą i odrzuceniem,

• subiektywny charakter wartości

Wartości są właściwościami ukonstytuowanymi przez człowieka w zależności od jego potrzeb, pragnień i dążeń. Są wytworem ocen i czymś wtórnym wobec aktów świadomości. Wg rzeczników tej teorii nie ma wartości samych w sobie, czyli istniejących obiektywnie. Wszystkie są pochodzenia subiektywistycznego. Pojawiają się jako rezultat naszych subiektywnych doznań.

• Przysługuje też charakter obiektywno – subiektywny (przedmiotowo – podmiotowy):

Istnieją obiektywnie w przedmiotach, ale są ujawniane tylko wtedy, gdy pozostają w relacji do podmiotu ludzkiego, zatem warunkiem koniecznym zaistnienia wartości jest stosunek do niej podmiotu oceniającego (ten pogląd to relacjonizm). Oznacza to, że wartość ma w sobie coś istniejącego niezależnie od osoby oceniającej i coś przez nią zdeterminowanego.

Jeśli wartości istnieją obiektywnie, to są: stałe, trwałe i niezmienne. Ich istnienie obiektywne różni się od istnienia przedmiotów świata zmysłowego: wartości mają znaczenie, a świat zmysłowy egzystuje. Relacjonizm i subiektywizm mogą prowadzić do relatywizmu moralnego poprzez negację stałego i trwałego charakteru wartości.

1. KLASYFIKACJA WARTOŚCI

Klasyfikacja wartości wg. Jedlińskiego:

• Prestiżowe – przynosi korzyści

• Hedonistyczne – oddziaływanie na innych

• Pragmatyczne – typowo praktyczne oddziaływanie

• Witalne – żywe, pobudzające do działania

• Społeczne – wszystkie cechy społeczeństwa (np. poczucie humoru)

• Moralne – obowiązują, jak się zachować

• Poznawcze – uczenie, nauczanie

• Estetyczne – nasz sposób funkcjonowania

• Uniwersalne – szablon wartości, wiemy jak postępować dzięki pewnym szlakom

• Transcendentalne – wartości akceptowane przez różne grupy społeczne

Klasyfikacja wartości wg. Tatarkiewicza:

Właściwe tylko ludziom:

• Poznawcze

• Hedonistyczne

• Moralne

• Estetyczne

Właściwe tylko rzeczom:

• Witalne

• Estetyczne

Klasyfikacja wartości wg. Edwarda Sprangera:

• wartości teoretyczne - reprezentatywne dla ludzi, którzy najbardziej cenią odkrywanie prawdy, jaką daje nauka;

• wartości ekonomiczne - charakterystyczne dla ludzi ceniących najwyżej dobra materialne;

• wartości estetyczno-artystyczne - bliskie ludziom ceniącym najbardziej przeżycia piękna i harmonii;

• wartości społeczne - za którymi opowiadają się ludzie ceniący najwyżej bezinteresowne działania na rzecz innych;

• wartości polityczne - reprezentowane przez tych, którzy cenią najwyżej władzę i wpływ;

• wartości religijne - charakterystyczne dla ludzi ceniących najbardziej prawdy, których źródłem jest religia, wiara w Boga

Klasyfikacja wartości wg. Miltona Rokeacha:

Wartości ostateczne:

• bezpieczeństwo narodowe (zabezpieczenie przed napaścią)

• bezpieczeństwo rodziny (troska o najbliższych)

• dojrzała miłość (bliskość seksualna i duchowa)

• dostatnie życie

• mądrość (dojrzałe rozumienie życia)

• poczucie dokonania (wniesienie trwałego wkładu)

• poczucie własnej godności (samopoważanie)

• pokój na świecie (świat wolny od wojny i konfliktu)

• prawdziwa przyjaźń

• przyjemność ( miłe uczucia, brak nadmiernego pośpiechu)

• równowaga wewnętrzna (brak konfliktów wewnętrznych)

• równość (braterstwo, jednakowe szanse dla wszystkich)

• szczęście ( radość, zadowolenie)

• świat piękna (piękno natury i sztuki)

• uznanie społeczne (poważanie, podziw)

• wolność (niezależność osobista, wolność wyboru)

• zbawienie (zbawienie duszy, życie wieczne)

• życie pełne wrażeń (podniecające, aktywne)

Wartości instrumentalne:

• ambicje

• szerokość horyzontów intelektualnych

• zdolności

• urok, czar osobisty

• czystość

• odwaga

• umiejętność przebaczania

• opiekuńczość

• uczciwość

• twórcza wyobraźnia

• niezależność

• intelektualizm

• logiczność

• miłość, wralowość

• posłuszeństwo

• grzeczność

• odpowiedzialność

• samokontrola

Klasyfikacja wartości wg. Janusza Homplewicza:

Transcendentne wartości:

• powszechny imperatyw czynienia dobra u unikania czynienia zła

• postawa wiary, nadziei i miłości

• idea dziecięctwa Bożego i łączności z Bogiem

Naturalne wartości:

• szacunek dla człowieka

• godność człowieka

• dojrzałość intelektualna i emocjonalna

• tolerancja

Inne klasyfikacje wartości:

• wartości intelektualne, socjocentryczne, allocentryczne, prestiżowe, materialne, przyjemnościowe, emocjonalne i perfekcjonistyczne

• wartości indywidualne, np. zdrowie i społeczne, takie jak pokój, przjaźń

• wartości religijne, duchowe, witalne i hedonistyczne

• wartości moralne i wartości chrześcijańskie

• wartości niesamoistne i samoistne

• wartości podstawowe, wtórne i indywidualne

• wartości uznawane, odczuwane i realizowane

• wartości nienormatywne, normatywne i absolutne

• wartości uniwersalne i partykularne

1. WYCHOWANIE DO WARTOŚCI W SPOŁECZNYM ŚWIECIE PLURALISTYCZNYM

Pojęcie pluralizmu:

1. różnorodność i różnorakość poglądów, zapatrywań i przekonań politycznych, światopoglądowych, społecznych, występująca w jakiejś zbiorowości (grupie, społeczności, narodzie).

2. polit. demokratyczna zasada ustrojowa, charakteryzująca się poszanowaniem dla różnorodnych poglądów politycznych, gwarantująca różnym grupom politycznym i społecznym prawo do wyrażania swych interesów oraz udział w sprawowaniu władzy.

3. filoz. pogląd uznający istnienie wielu odrębnych zasad, czynników uniwersalnych, występujący np. w kartezjanizmie, orfizmie, u jońskich filozofów przyrody.

Cechą podstawową społeczeństwa określanego jako pluralistyczne jest uznanie tej rozmaitości, jej prawno-moralne przyzwolenie, oznacza zarazem równouprawnienie poszczególnych „inności”. Spotykamy się nawet ze stanowiskiem głoszącym, że ów pluralizm wieloprzymiotnikowy winien być brany pod uwagę jako wyznacznik ładu społeczno-moralnego.

Najbardziej widoczny jest w takich zbiorowościach, jak: naród, państwo, różnego rodzaju i zakresu zrzeszenia i organizacje, związki i stowarzyszenia. Przenika też zbiorowości religijne, a w śród nich sam Kościół.

Wychowanie do wartości jest odpowiedzią na wyzwania współczesnego społeczeństwa, takie jak, pluralizm, który umożliwia istnienie podmiotowości i wewnętrznej autonomii jednostki oraz jej osobistej odpowiedzialności za losy narodu i państwa; występuje tu wolność wobec prawa i z tej racji – pilne zobowiązania; potrzeba zatem uwewnętrznienia pożądanych społecznie i moralnie wartości, będących gwarancją ładu społecznego; prawo stanowione ani naturalne są mniej skuteczne w tym zakresie, niż wychowanie do wartości.

1. WARTOŚCI UNIWERSALNE I PREFEROWANE W WYCHOWANIU.

W trakcie wychowania do wartości nie jest rzeczą obojętną, o jakie wartości chodzi nam najbardziej, które uważamy za mniej lub bardziej ważne czy wręcz niegodne zabiegania o nie w procesie wychowania. Na ogół nie budzą wątpliwości wartości uniwersalne, nazywane także podstawowymi, ponadczasowymi, ogólnoludzkimi lub powszechnymi, do których zalicza się te zogniskowane wokół „klasycznej triady wartości".

Składają się na nią: prawda, dobro i piękno. W zgodzie z nimi pozostają przynajmniej niektóre wartości nazywane w literaturze moralnymi, obyczajowymi, i religijnymi, poznawczymi czy intelektualnymi. Dla osób wierzących wartości uniwersalne wynikają bezpośrednio z Dekalogu i ośmiu bło­gosławieństw ewangelicznych. W każdym razie przyswajanie sobie każdej z możliwych wartości uniwersalnych i postępowanie zgodne z nimi udoskonala wewnętrznie jednostkę, dodaje jej powagi i czyni z niej istotę prawdziwie ludzką.

drugorzędne, acz istotne, znaczenie mają wartości materialne – bez nich nastąpiłby zastój w rozwoju ekonomicznym, ale nie mogą być pierwsze, bo wtedy skazywałyby człowieka na podleganie głównie prawom rynku, ocenianie go ze wzgledu na stan posiadania, zawód czy stanowisko

Wartości uniwersalne służą rozwojowi w kierunku “być”, zamiast “mieć”; dopiero ich internalizacja nadaje właściwy sens posiadanym wartościom materialnym itp.

Wartości powszechne są trudniejsze do przyswojenia i zaakceptowania przez dzieci i młodzież, niż np. wartości poznawcze; rodzą one chęć bycia użytecznym dla innych; ułatwiają przeciwstawianie się konsumpcjonizmowi (modnemu obecnie); chronią przed nihilizmem i chaosem moralnym.

Wartości, o jakie przede wszystkim należy zabiegać w wychowaniu, to wg Łobockiego: altruizm, tolerancja, odpowiedzialność, wolność i sprawiedliwość

Wartości preferowane w wychowaniu:

1. Altruizm

Troska o dobro konkretnej osoby lub grupy osób. Troska ta polega zazwyczaj na wyświadczaniu komuś jakiejś przysługi w sposób świadomy, bezinteresowny i dobrowolny.

Altruizm w powyższym rozumieniu utożsamia się z:

• niesieniem różnego rodzaju pomocy lub wsparcia jednej, kilku, a niekiedy i więcej osobom

• uświadomieniem sobie potrzeby okazywanie im swej troski

• bezinteresownością tego typu świadczeń

• pełną ich dobrowolnością

Niesienie innym pomocy czy wsparcia jest możliwe w wielu płaszczyznach. Na ogół wymienia się świadczenia w sferach:

• materialnej

• cielesnej

• informacyjnej

• moralnej

• motywacyjnej

• emocjonalnej

1. Tolerancja

„skłonność do zgody na myślenie, działanie i uczucia inne niż nasze” lub „przyznanie innym prawa: do własnych poglądów, do określonego postępowania i stylu życia mimo odmiennego od naszego, a nawet sprzecznego lub też nisko przez nas ocenianego, do wierzeń religijnych i światopoglądów pomimo odmienności od naszego światopoglądu i wyznawanej wiary”. Tolerancja jest też rozumiana jako „wyraz szacunku dla autonomii oponenta”, a tym samym jako przyznawanie prawa drugiemu człowiekowi do decydowania o sobie samym

Aby być tolerowanym trzeba na to w pewnym sensie zasłużyć, a z pewnością także być świadomym konsekwencji swych czynów. Chodzi zwłaszcza o czyny niemieszczące się w uznawanym społecznie systemie wartości moralnych.

Czynnikami takimi mogą być np. zachowania ludzi, które:

• zagrażają życiu lub zdrowiu innych

• ograniczają ich prawo do szacunku, wolności, autonomii, itp.

• sprzeniewierzają się elementarnym wartościom współżycia i współdziałania

• są jawnym zaprzeczeniem zachowań i postaw moralnych

• głoszą poglądy sprzeczne z ideałami człowieczeństwa czy humanitaryzmu

Tolerancja nie oznacza akceptacji zła. Nie jest nieodwołalnym wyrokiem na kogokolwiek czy wyrazem potępienia kogoś jako osoby ludzkiej. Dopuszcza natomiast stanowczy sprzeciw wobec szkodliwych społecznie poglądów i czynów.

1. Odpowiedzialność

Z odpowiedzialnością mamy do czynienia w czterech różnych sytuacjach, mianowicie gdy:

• ktoś ponosi odpowiedzialność za coś albo, inaczej mówiąc, jest za coś odpowiedzialny

• ktoś podejmuje odpowiedzialność za coś

• ktoś jest za coś pociągany do odpowiedzialności

• ktoś działa odpowiedzialnie

Odpowiedzialność można traktować jako „relację działającego podmiotu do swych własnych, wolnych i świadomych czynów, polegającą na tym, że ponosi on związane z tymi czynami konsekwencje”. Wg Julii Didier „być odpowiedzialnym za jakiś czyn to uznać, że się jest jego wykonawcą i zaakceptować jego konsekwencje, czyli sankcje”.

Odpowiedzialność jest świadomie i dobrowolnie podjętym zobowiązaniem ponoszenia konsekwencji swojego zachowania. W zależności od przewidywanych konsekwencji popełnionego lub zaniechanego czynu mówi się o różnych rodzajach odpowiedzialności, np. odpowiedzialności moralnej, prawnej, służbowej, cywilnej, karnej, konstytucyjnej, itp.

1. Wolność

Stanowi ona warunek konieczny wszelkiego działania o charakterze moralnym. Nie ulega wątpliwości, że nie sposób byłoby przypisać komuś znamiona altruizmu, tolerancji lub odpowiedzialności, gdyby nie był on naprawdę wolny w podejmowaniu decyzji i w swym postępowaniu.

Aby poczuć się prawdziwie wolnym, trzeba mieć możliwość samookreślenia się, a więc „działać lub nie działać tak albo inaczej, czyli decydować i wybierać, a także opierać się presji zewnętrznej”. Wolność należycie używana, tj. zgodnie ze wszystkimi innymi wartościami moralnymi jest z pewnością wyrazem niezaprzeczalnej dojrzałości moralnej czy wręcz subtelnej szlachetności w codziennym postępowaniu moralnym. Wg wyrażenia Leszka Kołakowskiego: wolność jest „dana ludziom razem z ich człowieczeństwem, jest tego człowieczeństwa fundamentem, tworzy człowieka jako coś w bycie samym wyróżnionego”.

1. Sprawiedliwość

W etyce jest ona zaliczana do jednej z kardynalnych cnót moralnych. Wyraża się w postawie człowieka, polegającej „na gotowości oddawania każdemu tego, co mu się należy”, czy na traktowaniu każdego zgodnie z jego uprawnieniami (zasługami). Przewiduje ona odpowiednią rekompensatę w formie należnego wynagrodzenia za pracę oraz zapewnia prawie każdemu prawo do pracy, godziwego życia oraz osobistego rozwoju. Sprawiedliwość to także przestrzeganie prawa. Wg słownika etycznego „ człowiek sprawiedliwy to człowiek prawy, obiektywny w ocenach siebie i innych”. Zazwyczaj więc nazywamy kogoś człowiekiem sprawiedliwym wtedy gdy chcemy pokreślić moralną wartość jego zachowań bądź postaw lub przypisujemy mu wyjątkową moralną doskonałość. Jednakże wg Kazimierza Ajdukiewicza obecnie „nie o każdym czynie etycznie dodatnim powiemy że jest czynem sprawiedliwym i nie o każdym czynie ujemnym powiem iż stanowi on akt niesprawiedliwości”. czyn sprawiedliwy zakłada wyświadczenie każdemu człowiekowi należnego dobra lub zła, jednak często nie jesteśmy w stanie stwierdzić co oznacza należne człowiekowi dobro lub zło i zwykle wymaga to głębszej refleksji.

W bliższym rozumieniu pojęcie sprawiedliwości może dopomóc rozróżnienie sprawiedliwości wymiennej i rozdzielczej. W sprawiedliwości wymiennej zwanej także zamiennej obowiązuje formuła „ każdemu to samo” natomiast w sprawiedliwości rozdzielczej zwanej sprawiedliwości dystrybutywną „każdemu według jego zasług”. Przestrzeganie ich zależy o kontekstu spraw której dotyczą. Współcześnie większą wagę przypisuje się sprawiedliwości rozdzielczej, ponieważ nie sposób zaspokoić jednakowo jakiejś potrzeby wszystkich ludzi lub nawet określonych grup ludzkich.

Konieczne jest wpajanie dziecku wartości jaką jest sprawiedliwość (zwłaszcza rozdzielcza) ponieważ jest ona źródłem zachowania ogólnego ładu społecznego. Niestety o sprawiedliwości w pedagogice niewiele się mówi. Również etyka nie jest w stanie opowiedzieć na pytania o sprawiedliwości w wychowaniu i opiece nad ludźmi upośledzonymi bądź tymi którzy mniej lub bardziej wzbudzają naszą sympatię. Poszukiwanie odpowiedzi na takie pytania może odegrać ważną rolę w procesie wychowania.

Autor przedstawił tylko kilka wartości które jego zdaniem są najistotniejsze w procesie wychowania. Jednakże takie wartości jak miłość bliźniego, dobroczynność nieszkodzenie, prawdomówność, godność człowieczeństwo i honor mogą mieć istotne znaczenie w pracy z młodzieżą.