RYNEK KAPITAŁOWY.

GIEŁDA PAPIERÓW WARTOŚCIOWYCH

Iwona Świderek

Aleksandra Tarnowska

Gr.2, Inżynieria Bezpieczeństwa

Politechnika Śląska 2012/2013

Rynek kapitałowy jest częścią rynku finansowego obejmującego całokształt

kapitałowy powiązań i współzależności między uczestnikami transakcji gospodarczych. Okres transakcji na rynku kapitałowym wynosi najczęściej od kilku do kilkunastu lat. W rzadkich przypadkach jest dłuższy. Na rynku kapitałowym zawierane są transakcje kredytowe średnio- i długoterminowe. Ryzyko zawieranych transakcji na rynku kapitałowym jest duże, a terminy zwrotu pożyczonego kapitału są zazwyczaj odległe. Stopy dochodowości walorów rynku kapitałowego są relatywnie wysokie, co wynika z długiego terminu zwrotu kapitału. Podlegają one jednak dość dużym wahaniom. Najbardziej znaczącymi uczestnikami rynku kapitałowego są przedsiębiorstwa i osoby fizyczne. Częścią rynku kapitałowego jest rynek papierów wartościowych. Obejmuje on transakcje kupna i sprzedaży akcji i obligacji. Składa się z:

• rynku pierwotnego - część rynku kapitałowego, na której dochodzi do sprzedaży instrumentów finansowych pierwszym posiadaczom

• rynku wtórnego (giełda) - właściwa część rynku kapitałowego, na której odbywają się transakcje kupna i sprzedaży instrumentów finansowych pomiędzy poszczególnymi podmiotami.

• wtórnego obrotu pozagiełdowego -  system, w którym obrót papierami wartościowymi na rynku wtórnym odbywa się bez pośrednictwa giełdy, natomiast dokonują go domy maklerskie. Dotyczy on papierów wartościowych emitowanych przez mniej znane firmy i podlega ściśle określonym regułom.

W Polsce najlepiej rozwinięty jest rynek wtórny, gdyż dotychczasowe uregulowania prawne dotyczą niemal wyłącznie giełdy papierów wartościowych. Rynek pierwotny nie ma jeszcze wyspecjalizowanych instytucji pośredniczących

między emitentami papierów wartościowych i ich pierwszymi nabywcami. Natomiast

pozagiełdowy obrót wtórny odgrywa rolę marginesową.

Giełda są to organizowane w ustalonym miejscu i czasie spotkania handlowe, na których sprzedawane są ściśle określone towary po cenach ogłoszonych w codziennych notowaniach. Transakcje na giełdach zawierane są zgodnie z obowiązującym regulaminem, między członkami giełdy pośredniczącymi w zawieraniu transakcji.

Giełdy różnią się między sobą formą prawną, zasadami uczestnictwa, zakresem działania i spełnianymi funkcjami. Ze względu na formę prawną rozróżnia się dwa podstawowe modele giełd na świecie: model amerykański i model niemiecki, zwany także kontynentalno-europejskim.

Model amerykański stosowany jest w Ameryce Północnej, Australii, Nowej Zelandii, Singapurze, Hongkongu, Wielkiej Brytanii, Szwajcarii i Holandii, niemiecki - w większości krajów europejskich.

W modelu amerykańskim giełda jest instytucją prywatno- prawną. Jest to zrzeszenie, spółka akcyjna handlowców, przemysłowców i bankierów, model giełdy który tworzy giełdę w celu lepszej realizacji swoich interesów. Giełda typu amerykańskiego rządzi się sama: sama odpowiada za swoją działalność, sama ustala organizację, a państwo czuwa tylko, aby działała zgodnie z prawem.

Giełda o modelu niemieckim jest instytucją publiczno-prawną, a oddziaływanie na nią państwa jest bardziej bezpośrednie. Państwo, za pośrednictwem ministerstw finansów czy gospodarki, wydaje zezwolenia na jej prowadzenie, określa jej organizację, zasady ustalania cen itd. Często powołuje też komisarzy, którzy zasiadają we władzach giełdy. Prawo do uczestnictwa w handlu na giełdzie odbywa się przez dopuszczenie, które rozwiązywane jest w różnych krajach dość odmiennie. Giełdy są bowiem do siebie niepodobne. Nie ma więc jednego modelu w tym zakresie.

Niemniej jednak na najważniejszych giełdach można wyróżnić cztery grupy uczestników rynku papierów wartościowych:

• maklerów (pośredników) - są to kompetentni przedstawiciele firm maklerskich i

banków, którzy zostali członkami giełdy po uzyskaniu od swoich pracodawców upoważnienia do zawierania transakcji w ich imieniu.

• samodzielnych uczestników giełdy - są to najczęściej przedstawiciele uczestnicy banków i innych instytucji finansowych, którzy dokonują transakcji głównie giełdy na rachunek macierzystej jednostki.

• urzędników - to osoby, które na pewien czas giełdy zostały dopuszczone do handlu giełdowego. Zawierają oni transakcje z upoważnienia, w imieniu i na rachunek banków i firm maklerskich, których są pracownikami.

• „gości” - to osoby przebywające na giełdzie, ale bez prawa uczestnictwa w prowadzonym na niej handlu. Zalicza się do nich pomocniczy personel giełdy, banków i firm maklerskich, pracowników giełdy (obsługa komputerów, dalekopisów, tablic kursowych, gońcy, osoby wykonujące prace techniczne itp.), reporterów prasowych, radiowych i telewizyjnych oraz inne osoby, które z różnych względów uzyskały zezwolenie na przebywanie na terenie handlu giełdowego.

Giełda Papierów Wartościowych w Warszawie (GPW) działa od 16 kwietnia 1991 r. Rada Nadzorcza Giełdy składa się z 15 osób, delegowanych przez różne instytucje centralne. GPW ma charakter otwarty, tzn. że transakcje na niej mogą zawierać inwestorzy zarówno krajowi, jak i zagraniczni. Obecnie giełda warszawska jest małą instytucją, na której handluje się niewielką liczbą akcji sprywatyzowanych przedsiębiorstw oraz obligacjami państwowymi.

Ze względu na przedmiot obrotów dzieli się giełdy na towarowe, pieniężne i usług (głównie frachtowych i ubezpieczeniowych). Z uwagi na spełniane funkcje - uniwersalne (na których handluje się wszystkimi towarami i rodzajami papierów wartościowych) i specjalistyczne (tylko wybranymi towarami lub walorami). Gdy walory, będące przedmiotem transakcji, emitowane są głównie na terenie danego kraju, to giełdy mają charakter lokalny lub krajowy.

Największe giełdy papierów wartościowych znajdują się w Londynie, giełdy Nowym Jorku, Tokio, Paryżu, Amsterdamie i Frankfurcie nad Menem. Najwyższy stopień koncentracji obrotów występuje na giełdzie londyńskiej (The Stock Exchange London). Giełda nowojorska - New York Stock Exchange (NYSĘ) - handluje przede wszystkim akcjami największych ponadnarodowych korporacji świata. Obrót obligacjami na NYSĘ jest stosunkowo niewielki. Tokyo Stock Exchange dysponuje natomiast największymi rezerwami walutowymi w świecie.

Sprawne funkcjonowanie giełdy umożliwia jej organizacja. Skład typowej struktury giełdy to:

• zarząd giełdy (względnie dyrekcja) podejmuje decyzje w sprawach członkostwa giełdy, ustala opłaty wnoszone przez członków giełdy za uczestnictwo, zarządza finansami giełdy, nadzoruje przestrzeganie regulaminu giełdy i ustala zwyczaje.

• komisja do spraw dopuszczeń do obrotu nowych walorów ustala, na podstawie odpowiednich wskaźników ekonomicznych i norm prawnych, czy spraw dany papier wartościowy może uczestniczyć w obrocie giełdowym, czy też nie.

• izba maklerska (brokerska) jest organem samorządowym, pełni w stosunku do maklerów (brokerów) funkcje organizacyjno-kontrolne i reprezentuje ich przed pozostałymi organami giełdy oraz rozstrzyga spory powstające między nimi.

• sąd rozjemczy i honorowy - rozstrzyga, z mocą obowiązującą, spory między wszystkimi uczestnikami transakcji giełdowych. Pociąga także i do odpowiedzialności te osoby, które zawiodły ogólne zaufanie przez zachowanie niezgodne ze zwyczajami obowiązującymi na giełdzie.

• biuro rozliczeń pełni techniczną funkcję rozliczania transakcji rozliczeń zawartych na giełdzie. Przejmuje ono całość dokumentacji operacji giełdowych i na jej podstawie dokonuje obciążeń poszczególnych maklerów.

Prawo do uczestnictwa w handlu na giełdzie uzyskuje się przez dopuszczenie. Może ono nastąpić poprzez urzędowe wyznaczenie pewnych osób do wykonywania określonej funkcji lub na podstawie postanowienia kompetentnego organu giełdy, przeważnie jej zarządu.

Organy giełdy i jej uczestnicy mają obowiązek dbać o to, aby wszystkie sprawy załatwiane na giełdzie były zgodne z prawem, przyjętym regulaminem i zaakceptowanymi zwyczajami giełdowymi.

Rynek kapitałowy wymaga nadzoru i kontroli oraz ustanowienia działania rynku papierów wartościowych i podmiotów na nim działających. Funkcję tę spełnia Komisja Papierów Wartościowych i Giełd.

Najważniejsze funkcje Komisji można podzielić na ogólne i szczegółowe.

Do funkcji ogólnych należą:

• czuwanie nad przestrzeganiem reguł uczciwego obrotu i konkurencji w zakresie

publicznego obrotu papierami wartościowymi,

• inspirowanie, organizowanie i podejmowanie działań zapewniających sprawne

funkcjonowanie rynku papierów wartościowych,

• ochrona interesów inwestorów poprzez kontrolę prawidłowości i rzetelności

działań emitentów papierów wartościowych,

• współdziałanie z organami administracji rządowej i innymi instytucjami w

zakresie kształtowania właściwej polityki gospodarczej, zapewniającej rozwój

rynku papierów wartościowych.

Do funkcji szczegółowych należą:

• dopuszczanie papierów wartościowych do publicznego obrotu,

• udzielanie pozwoleń podmiotom gospodarczym na oferowanie nabywcom papierów

wartościowych,

• wydawanie zezwoleń na działalność firmom maklerskim i maklerom w zakresie ich

działalności,

• kontrolowanie bieżącej działalności rynku kapitałowego,

• przyjmowanie skarg na działalność podmiotów na rynku kapitałowym,

• upowszechnianie wiedzy o zasadach funkcjonowania rynku papierów

wartościowych.

Najważniejszymi papierami wartościowymi, sprzedawanymi i kupowanymi na giełdzie,

są akcje i obligacje.

Akcja jest papierem wartościowym, o określonej wartości nominalnej, świadczącym o udziale jego właściciela w kapitale i dochodach spółki akcyjnej.

Istnieją różne rodzaje akcji:

• zwykłe -  akcja dająca jej posiadaczowi jeden głos na jedną akcję na walnym zgromadzeniu akcjonariuszy, równy z innymi posiadaczami akcji udział w dywidendzie oraz udział w majątku spółki w razie jej likwidacji. Mogą to być zarówno akcje imienne jak i na okaziciela;

• uprzywilejowane - mogą wyrazić się w przyznaniu prawa do zwiększonej dywidendy lub uprzywilejowanego prawa głosu na walnym zgromadzeniu (np. trzech głosów na jedną akcję) bądź w przyznaniu specjalnych uprawnień do ulegającego podziałowi majątku spółki w przypadku jej likwidacji;

• imienne, wydawane akcjonariuszowi przed pełną wpłatą; do zbycia akcji imiennej

wymagane jest pisemne oświadczenie zbywającego; statut spółki może przewidywać ograniczenie zbywalności akcji imiennych;

• na okaziciela -  akcja, z której uprawnionym jest każda osoba będąca w posiadaniu dokumentu akcji. W przeciwieństwie do akcji imiennych, cechą charakterystyczną akcji na okaziciela jest to, że nie są związane z konkretną osobą, a dane osobowe akcjonariusza nie są uwidocznione na dokumencie akcji.

Inne czynniki wpływające na kursy akcji:

• obniżka stopy procentowej od oszczędności (wkładów depozytowych) powoduje

wzrost popytu na akcje, nawet tych spółek, które nie osiągają większych zysków

niż poprzednio;

• spekulacja na giełdzie, czyli pogoń inwestorów za szybkim, doraźnym zyskiem,

sprzyja dużym wahaniom notowań, a te dodatkowo nakręcają spekulację;

• spadające dochody bogatszej części społeczeństwa obniżają popyt na akcje, a

ich wzrost, choćby tylko przewidywany, podwyższa popyt;

• płytki rynek sprawia, że w obrocie giełdowym jest niewielka, a nawet zmniejszająca się, liczba akcji w stosunku do wyemitowanych;

• zmiany polityczne, wywołujące stany niepewności, powodują ucieczkę od akcji i

spadek ich kursów;

• wzrost aktywności inwestorów zagranicznych, dla których obrót akcjami

polskimi, wciąż względnie tanimi, stanowi obecnie najszybszą, najpewniejszą i

najbardziej zyskowną, bo wolną od podatku, formę inwestowania w naszym kraju.

Obligacja jest formą pożyczki, którą zaciąga się u nabywców emitent (rząd, władze lokalne lub municypalne i firmy). Obligacja daje jej właścicielowi prawo otrzymywania stałego (co pół roku lub rok), z góry określonego dochodu (procentu) oraz zwrot pożyczonej sumy w umówionym terminie. Zaletą obligacji jest zwykle wyższe jej oprocentowanie niż oszczędności w bankach. Dochód z nich przewyższa zwykle poziom inflacji o kilka punktów

procentowych. Obligacje rządowe uważane są za najbezpieczniejsze, choć są niekiedy niżej oprocentowane niż obligacje różnych firm. Obligacja jako papier wartościowy może być przedmiotem obrotu na giełdzie, co umożliwia posiadaczowi obligacji odzyskanie pożyczonych pieniędzy przed terminem ich płatności. O ile dochód z tytułu posiadania obligacji jest stały, o tyle wartość samej obligacji waha się wraz ze zmianami stopy procentowej. Spadająca stopa procentowa powoduje wzrost wartości obligacji i odwrotnie, wzrastająca stopa procentowa obniża jej wartość. Wahania rynkowe cen powodują, że inwestor może zyskać lub stracić pieniądze, jeżeli sprzeda swoje obligacje przed ygaśnięciem terminu pożyczki.

Oprócz akcji i obligacji przedmiotem obrotu giełdowego są także prawa poboru. Rozumie się przez nie pierwszeństwo zakupu nowych akcji w określonej proporcji do akcji już

posiadanych przez dotychczasowych akcjonariuszy. Mogą oni jednak odsprzedawać to

prawo zakupu wszystkim chętnym inwestorom.

Rynek papierów wartościowych podzielony jest na kilka segmentów. Na rynku pierwotnym emitenci nowych emisji akcji lub obligacji sprzedają je za pośrednictwem instytucji finansowych. Na rynku tym firmy potrzebujące kapitału na rozpoczęcie lub rozszerzenie swej działalności sprzedają powyższe papiery wartościowe. Klientami są najczęściej firmy brokerskie. Kupują one pakiety akcji lub obligacji, względnie jednych i drugich, na własne ryzyko lub na zlecenie innych osób lub instytucji. Na rynku pierwotnym dokonuje się więc przesunięcie oszczędności pieniężnych od pierwotnych ich dysponentów do ostatecznych użytkowników akumulacji. Po rozprowadzeniu akcji na rynku pierwotnym powyższe aktywa finansowe mogą być przedmiotem obrotu na rynku wtórnym (giełdzie) za

pośrednictwem brokerów lub uprawomocnionych do udziału w giełdzie osób. Każda giełda, w zależności od osiągniętej rangi, ma swoje wymagania przed dopuszczeniem papierów wartościowych do obrotu giełdowego. Ustala więc progowe wartości niektórych wskaźników ekonomicznych.

Rynek wtórny w Polsce składa się z dwóch części: rynku podstawowego

i rynku równoległego.

Na rynku podstawowym handluje się codziennie i jest to rynek większych spółek, natomiast na rynku równoległym notowane są akcje małych spółek.

Według prawa polskiego papier wartościowy, który jest notowany na rynku regulowanym, może być notowany na innym rynku po uzyskaniu zgody Komisji Papierów Wartościowych i Giełd udzielanej na wniosek emitenta.

Oceny spółek i związanych z nimi decyzji o kupnie akcji dokonuje się na podstawie różnych wskaźników. Najczęściej stosuje się dwa: c/z i c/wk. Są one publikowane w każdym numerze ceduły giełdy warszawskiej.

Wskaźnik c/z - wskaźnik giełdowy, który mimo swoich wad spowodowanych ożliwościami zniekształceń księgowych jest wciąż najbardziej popularny na świecie. Oblicza się go dzieląc bieżącą cenę przez wypracowany w ciągu ostatnich 12 miesięcy zysk netto przypadający na jedną akcję. Tradycyjna analiza wskaźnika sugeruje nam, że im niższa wartość tego wskaźnika tym dana akcja jest tańsza. 

Wskaźnik c/wk - wskaźnik, który obliczamy dzieląc bieżącą cenę akcji przez wartość księgową firmy przypadającą na jedną akcję. Wskaźnik ten informuje nas jak wyceniany jest kapitał własny firmy w porównaniu do wartości bilansowej.

Cennym źródłem informacji giełdowych są analizy giełdowe. Istnieją trzy rodzaje

tych analiz:

• fundamentalna - celem jest monitorowanie i klasyfikowanie aktywów finansowych pod względem ich jakości inwestycyjnej oraz oczekiwanej stopy zwrotu

• techniczna - badanie zachowań rynku, przede wszystkim przy użyciu wykresów, którego celem jest przewidywanie przyszłych trendów cenowych

• portfelowa - sposób doboru spółek do portfela inwestycyjnego. Uwzględnia się ich rentowność, możliwości finansowe, a także wysokość ryzyka akceptowanego przez inwestora.

Wśród przyczyn inwestowania w papiery wartościowe najczęściej wymienia się następujące:

• bliskie dla inwestora cele przedsiębiorstwa,

• chęć uzyskania dochodów w krótkim czasie,

• zdobycie kontrolnego pakietu akcji, czyli takiej liczby akcji, która umożliwia kontrolowanie działalności spółki akcyjnej,

• przygoda.

Posiadaczy wolnych środków finansowych, inwestujących je w papiery wartościowe, dzieli się na inwestorów biernych i czynnych.

Inwestor bierny - nabywając papiery traktuje je jako stosunkowo trwałą lokatę, przynoszącą mu korzyści w formie odsetek, dywidend lub premii. Obserwuje on bieżącą sytuację giełdową, ale rzadko dokonuje wymiany swych papierów wartościowych na inne, korzystniejsze. Obok uzyskiwanych korzyści ceni sobie bezpieczeństwo lokaty.

Inwestor czynny (aktywny) poszukuje zarobku przede wszystkim w częstej sprzedaży i kupnie walorów. Uwzględnia przy tym ich tendencje kursowe. Niekiedy wysoki popyt na niektóre walory może spowodować wysokie wzrosty kursów (hossę), nie uzasadnioną rzeczywistą koniunkturą gospodarczą.

Specyficzną odmianą inwestorów są inwestorzy instytucjonalni. Do tej grupy należą banki, towarzystwa ubezpieczeniowe i fundusze powiernicze, które za powierzone oszczędności nabywają papiery wartościowe dostępne w obrocie giełdowym. Instytucje te obracają dużymi portfelami walorów i dokonują operacji dla osiągnięcia większych zysków. Powyższe oszczędności przekształcane są w tzw. fundusze inwestycyjne. Jeśli przynoszą one dochód, to

jest on wypłacany oszczędzającym proporcjonalnie do ich wkładu.

Kupujących i sprzedających papiery wartościowe na giełdzie nazywa się też graczami lub spekulantami.

Gracze grają na podstawie zasłyszanych wiadomości, od przypadku do przypadku, działają pod wpływem emocji. Graczy dzieli się często na grupy, według celów ich działania:

• uniwersaliści (dla przyjemności),

• łowcy zysków maksymalnych,

• wygodni (żyją z gry),

• zapobiegliwi (gromadzą w ten sposób środki na starość).

Spekulant, inaczej „twardziel", pragnie pomnożyć swój kapitał. Posiada pieniądze, wiedzę i cierpliwość, czego brakuje tzw. „mięczakom". Spekulanta charakteryzuje:

• optymizm (wierzy we własne szansę),

• odwaga (nie boi się),

• upór (podnosi się po ewentualnych klęskach),

• umiejętność przewidywania kursów giełdowych.

Zyski inwestorów pochodzą z dwóch źródeł: ze wzrostu rynkowych cen akcji firmy i

z dywidendy wypłacanej przez firmę. Straty inwestorów wynikają z obniżania się cen rynkowych akcji i braku dywidend. Najszybciej rozwijające się firmy zwykle przeznaczają wszystkie zyski na dalszy swój rozwój.

Zaletą inwestowania w akcje jest możliwość nieograniczonych zysków, natomiast wadą - ryzyko, mające kilka postaci:

• ryzyko rynkowe, to możliwość poniesienia strat na skutek wahania cen na danym

rynku,

• ryzyko finansowe - możliwość poniesienia strat z powodu trudności finansowych

firmy emitującej papiery wartościowe,

• ryzyko gospodarcze, wynikające ze zmiany siły nabywczej pieniądza oraz zmiany

koniunktury gospodarczej,

• ryzyko polityczne, wiążące się z takimi zmianami politycznymi.