Wady: słabo rozwiązuje rzeczywiste problemy ludzi, wąskie interpretacje
2. Podejście „humanistyczne”:
z punktu widzenia wewnętrznego obserwatora
dążenie do uchwycenia sensu, rozumienia (subiektywizm)
ujęcie idiograficzne
holizm
Zalety: sięga głębiej, śmielej interpretuje
Wady: brak precyzji, trudność w formułowaniu praw, niedoskonałość metod pomiaru
Podejście dedukcyjne i indukcyjne
DEDUKCYJNE (góra- dół) – najpierw model teoretyczny, później hipotezy i ich weryfikacja
INDUKCYJNE (dół- góra) – najpierw gromadzenie danych empirycznych, potem ich uogólnienie i model
Nomotetyczne i idiograficzne badania osobowości
Nomotetyczne – szukanie zależności przyczynowo-skutkowych i współzależności, formułowanie praw. Dane ilościowe.
Idiograficzne – opisanie niepowtarzalnych właściwości jednostki. Dane jakościowe.
CZYM JEST OSOBOWOŚĆ?
Osobowość łączy w całość
McAdams: „Psychologia osobowości jest naukowym studium całej osoby”
Charakter integrujący pojęcia „osobowość”:
Osobowość nadaje naszemu zachowaniu porządek i spójność
Teoria osobowości zmierza do stworzenia ogólnej teorii zachowania (łączącej wszystkie ważne zjawiska dotyczące zachowań człowieka)
Osobowość pozwala przewidywać zachowanie
Cattell: „Osobowość jest tym, co pozwala przewidzieć, co dana osoba zrobi w danej sytuacji”
Osoba (zm. podmiotowe) x sytuacja (jej psychologiczne znaczenie) = zachowanie
To, jaka cecha ma znaczenie, zostanie uaktywniona, zależy od specyfiki sytuacji (interakcjonizm)
przykłady:
Przewidywanie sprawności działań osób o różnej ekstrawersji
Przewidywanie zachowania w sytuacji presji czasowej u osób o różnym neurotyzmie
Osobowość sprawia, że radzimy sobie w otoczeniu
Larsen i Buss: „Osobowość to zespół wzajemnie powiązanych i względnie trwałych cech (struktura) i mechanizmów (funkcja) psychologicznych wewnątrz jednostki, które wpływają na jej interakcje(percepcja, wybór i oddziaływanie na otoczenie) i przystosowanie(poprzez celowe działanie) do środowiska fizycznego, społecznego i intrapsychicznego”.
Osobowość pozwala porównywać ludzi
Jakie są przyczyny odmienności zachowań osób podlegających podobnym wpływom biologicznym, sytuacyjnym i kulturowym? 3 poziomy analizy:
A. praw ogólnych (przebiegu np. procesów poznawczych i emocjonalnych)→JESTEM TAKI, JAK INNI – ANALIZA „NATURY LUDZKIEJ” (nomotetyczny)
B. indywidualnych cech jednostki, modyfikujących ich przebieg → JESTEM TAKI, JAKI NIEKTÓRZY INNI – POZIOM RÓŻNIC INDYWIDUALNYCH (nomotetyczny)
C. unikalnych cech jednostki (ich niepowtarzalnej konstelacji, interpretacji świata i siebie, celów, poczucia tożsamości, sensu życia → JESTEM TAKI, JAK NIKT INNY(idiograficzny)
Osobowość jest niepowtarzalna
„Osobowość to jest to, czym naprawdę jest człowiek” (Allport)
BADANIE OSOBOWOŚCI
Gromadzenie danych stosowane w psychologii osobowości
Live data – rejestracja zdarzeń istotnych dla jednostki (np. małżeństwo, praca, sposób używania samochodu, kart kredytowych, internetu) (psychobiografia)
Observer-report data – dane z perspektywy obserwatora (obserwacja, wywiad)
Test data – dane testowe (kwestionariusze, wykonywanie zadań i testy projekcyjne)
Self-report data – dane samoobserwacyjne (wywiad, metody narracji, autobiograficzna)
Podejścia badawcze w psychologii osobowości (z/w na metodę)
EKSPERYMENTALNE (t. poznawcze, t społ. uczenia się): kontrola warunków - eksperyment, wnioskowanie przyczynowo-skutkowe, cel poznawczy
KORELACYJNE (t. cech, t. socjobiologiczne): standaryzacja warunków-testy, wnioskowanie o współzależnościach, o różnicach między grupowych
KLINICZNE (t. psychodynamiczne, egzystencjalne, narracyjne): warunki naturalne- rozmowa, całościowa interpretacja (rozumienie), cel diagnostyczny i terapeutyczny
Czy osobowość istnieje realnie?
Osobowość jako konstrukt teoretyczny, model zrodzony w umyśle badacza, z którego wyprowadzamy weryfikowalne hipotezy; ich testowanie potwierdza (lub nie) trafność modelu. Wiele konkurencyjnych modeli.
Osobowość istnieje realnie, np. jako układ cech, których przejawy obserwujemy w zachowaniu, uwarunkowanych (częściowo) genetycznie, poddająca się badaniu metodami psychologicznymi (obserwacja, kwestionariusze) i neurobiologicznymi.
Główne kontrowersje wokół osobowości
Motywacja świadoma czy nieświadoma? Zachowanie reaktywne (instynkty /popędy, nieświadome potrzeby) czy celowe (świadome dążenia, cele, plany)
Co kształtuje osobowość: natura (dziedziczność) czy środowisko (wychowanie, kultura)
Co wpływa na zachowanie: struktura cech (osoba) czy sytuacja (→INTERAKCJONIZM)
Czego uczą nas teorie osobowości? (wg P.Olesia)
Psychodynamiczna – jakie tajemnice tkwią w osobowości?
Cech – jaka jest struktura osobowości?
Socjobiologiczna – jakim prawom biologicznym podlegamy?
Uczenia się – jak nabywamy informacje o sobie i świecie?
Społeczno-poznawcza – jak spostrzegamy świat i się do niego ustosunkowujemy?
Humanistyczna – na czym polega rozwój, zdrowie i dojrzałość?
Egzystencjalna – co wymyka się prawom natury?
Narracyjna – jak kształtujemy samych siebie, tworząc historie autobiograficzne?
GENETYKA ZACHOWANIA (BEHAWIORALNA)
Bada w jakim stopniu różnice indywidualne (cechy, zdolności, postawy) są dziedziczone, a w jakim zależne od wpływów środowiska:
wspólnego (doświadczenia podzielane przez rodzeństwo – status rodziny, warunki, zachowania członków, wychowanie)
indywidualnego (niepowtarzalne doświadczenia osoby: kolejność urodzin, choroby, wpływ grupy, szkoły, specyficzne interakcje w rodzinie)
Metody: analiza statystyczna: metoda bliźniąt MZ - DZ, studia rodzinne, metoda adopcyjna. Badamy grupy, oszacowanie nie jest możliwe dla konkretnej osoby.
Geny (ich zespoły) nie kierują bezpośrednio zachowaniem, lecz warunkując strukturę i funkcję organizmu wpływają na rozwój konkretnych cech.
Źródła różnic indywidualnych w genetyce zachowania
A. transmisja genetyczna z pokolenia rodziców do pokolenia dzieci (MZ=100%)
B. efekt procesu interakcji m-dzy allelami genów (MZ=100%) ------------
C. zmiany chemiczne, zmieniające aktywność genów (mogą być różne różne u MZ)
Wskaźnik odziedziczalności: od 0 do 1 (lub od 0% do 100%) – procent zmienności zachowania wyjaśniony wpływami genetycznymi
Wskaźnik odnosi się jedynie do badanej populacji i nie wyjaśnia indywidualnego poziomu danego zachowania
Jako miara statystyczna zawsze jest obciążony jest błędem
Poziom odziedziczalności cechy nie jest niezmienny; może zmieniać się w czasie i między populacjami.
Środowisko indywidualne ma zdecydowanie większe znaczenie niż środowisko wspólne.
Za osobowość odpowiadają: w 40% czynniki genetyczne, w 35% wpływy środowiska specyficznego, w 5% wpływy środowiska wspólnego
Jak interakcja między czynnikami genetycznymi i środowiskowymi wpływa na osobowość?
To samo środowisko różnie wpływa na osoby o różnych predyspozycjach genetycznych; genotyp przejawia się odmiennie w różnych warunkach środowiskowych
Predyspozycje genetyczne dziecka, determinujące różnice fenotypu, wpływają na postawy rodzicielskie, modyfikując wpływ środowiska na osobowość
Jednostka wybiera lub modyfikuje swe środowisko, zależnie od predyspozycji genetycznych
Obawy związane z „determinizmem biologicznym”
Wykorzystywanie różnic w celach politycznych i społecznych (rasizm, dyskryminacja płciowa)
„Pesymizm wychowawczy”
Mimo to wyniki badań genetyki behawioralnej sprawiają, że znaczenie przypisywane czynnikom genetycznym ROŚNIE