USTAWOWE DZIEDZICZENIE GOSPODARSTW ROLNYCH


Jeżeli spadkodawca nie pozostawił testamentu, dziedziczenie następuje w oparciu o porządek ustalony przez przepisy ustawy. Przez długi czas dziedziczenie gospodarstw rolnych podlegało szczególnym rygorom. Aby na podstawie ustawy odziedziczyć gospodarstwo rolne konieczne było spełnienie przez spadkobierców w chwili otwarcia spadku wymogów, które określała ustawa. Mogło się zdarzyć, że osoba powołana do dziedziczenia nierolnej części spadku nie mogła odziedziczyć gospodarstwa rolnego właśnie ze względu na brak wymaganych przesłanek. Dlatego też w stwierdzeniu nabycia spadku sąd wymieniał osobno spadkobierców dziedziczących gospodarstwo rolne i ich udziały w tym gospodarstwie. Po ustaleniu spadkobierców ich udziały w części spadku obejmującej gospodarstwo rolne są ustalane w ten sam sposób, jak udziały dotyczące nierolnej części spadku.
Przepisy dotyczące dziedziczenia gospodarstw rolnych były kilkakrotnie nowelizowane. Treść owych zmian jest obecnie istotna, ponieważ zgodnie z zasadami prawa międzyczasowego dotyczącego dziedziczenia stwierdzenie nabycia spadku, czyli ustalenie kręgu osób powołanych do dziedziczenia następuje na podstawie prawa obowiązującego w chwili śmierci spadkodawcy. O zastosowaniu danych przepisów decyduje data śmierci spadkodawcy. Data ta jest określana jako data otwarcia spadku.
W czasie zmieniała się też definicja nieruchomości rolnej. Za taką nieruchomość uważane były wszystkie grunty należące do tej samej osoby lub osób stanowiące lub mogące stanowić zorganizowaną całość gospodarczą, jeżeli były lub mogły być użytkowane na cele produkcji rolnej (w tym produkcji ogrodniczej, sadowniczej i rybnej) i nie zostały przeznaczone zgodnie z przepisami o zagospodarowaniu przestrzennym na cele nie związane bezpośrednio z produkcją rolną. Dodatkowym kryterium przesądzającym o tym, czy dany grunt był uznawany za gospodarstwo rolne były normy obszarowe. W latach 1965 - 1971 minimalna wielkość nieruchomości rolnej wynosiła 0,2 ha, od 1972r. - 0,5 ha, a od 1 lipca 1989r. - 1 ha użytków rolnych. Jeżeli nieruchomość była mniejsza niż wskazane normy nie stanowiła ona gospodarstwa rolnego, a tym samym nie była poddana m. in. szczególnym przepisom dotyczącym dziedziczenia gospodarstw rolnych. Dziedziczenie takiej nieruchomości odbywało się na zasadach ogólnych.
Ustawa z dnia 28 lipca 1990r., która weszła w życie 2 października 1990r. wprowadziła definicję gospodarstwa rolnego niezależną od kryteriów obszarowych, jednak ta sama ustawa przesądziła równocześnie, że szczególny tryb dziedziczenia gospodarstw rolnych dotyczyć będzie jedynie gospodarstw o powierzchni przekraczającej 1 ha.
W zależności od tego kiedy otworzył się spadek, ustawowe dziedziczenie gospodarstw rolnych będzie się kształtować następująco:

I. Dziedziczenie gospodarstw rolnych po osobach, które zmarły przed 6 IV 1982r.
[omawiany stan prawny uwzględnia nowelizację kc, która weszła w życie 4 listopada 1971r.]

W braku testamentu gospodarstwo rolne dziedziczą w pierwszej kolejności:

Małżonek spadkodawcy, dzieci spadkodawcy. Jednak aby odziedziczyć gospodarstwo rolne osoby te winny spełniać co najmniej jeden z warunków:
- bezpośrednio przed otwarciem spadku pracowały w gospodarstwie będącym przedmiotem spadku albo
- były członkami rolniczej spółdzielni produkcyjnej lub pracowały w gospodarstwie rolnym takiej spółdzielni, albo
- prowadziły inne indywidualne gospodarstwo rolne, bądź pracowały w gospodarstwie rolnym swoich rodziców, małżonka lub jego rodziców, albo
- w chwili otwarcia spadku były małoletnie, bądź pobierały naukę zawodu lub uczęszczały do szkół, albo
- w chwili otwarcia spadku były trwale niezdolne do pracy.
Jeżeli dziecko spadkodawcy nie dożyło otwarcia spadku, udział spadkowy, który by mu przypadał, przypadał jego dzieciom w częściach równych. Wnuki spadkodawcy aby odziedziczyć gospodarstwo również winny spełniać jeden ze wskazanych wcześniej warunków. Dalsi zstępni zmarłego nie byli powołani do dziedziczenia gospodarstwa rolnego na podstawie ustawy.
W sytuacji, gdy dziecko spadkodawcy dożyło otwarcia spadku, ale nie mogło odziedziczyć gospodarstwa rolnego, ponieważ nie spełniało wymaganych warunków, do dziedziczenia dochodziły jego dzieci, jeżeli bezpośrednio przed otwarciem spadku pracowały w należącym do spadku gospodarstwie rolnym i dla których praca ta stanowiła główne źródło ich utrzymania.

Przykład 1.


W sytuacji braku dzieci i wnuków spadkodawcy (bądź gdy żadne z nich nie spełnia warunków wymaganych do dziedziczenia gospodarstwa rolnego) do dziedziczenia dochodzi druga grupa spadkobierców:

Małżonek, rodzice oraz rodzeństwo spadkodawcy
Małżonek oraz rodzeństwo spadkodawcy mogło odziedziczyć gospodarstwo rolne, jeżeli spełniali co najmniej jeden z w/w warunków. Rodzice spadkodawcy dziedziczyli z ustawy gospodarstwo rolne jeżeli mieli kwalifikacje do prowadzenia gospodarstwa rolnego albo jeżeli w chwili otwarcia spadku byli oni trwale niezdolni do pracy.

Przykład 2.


Jeżeli dzieci spadkodawcy lub jego wnuki wprawdzie żyły, ale nie spełniały podanych dla nich warunków, do dziedziczenia dochodzili rodzice lub rodzeństwo spadkodawcy, jeżeli spełniali szczególne przesłanki:

Rodzice spadkodawcy jeżeli mieli kwalifikacje do prowadzenia gospodarstwa rolnego, albo jeżeli w chwili otwarcia spadku byli oni trwale niezdolni do pracy.

Rodzeństwo spadkodawcy: które bezpośrednio przed otwarciem spadku pracowało w należącym do spadku gospodarstwie rolnym i dla którego praca ta stanowiła główne źródło utrzymania.

Zstępni rodzeństwa spadkodawcy do nowelizacji z dnia 4 listopada 1971r. nie byli powołani do dziedziczenia gospodarstwa rolnego z ustawy. Po wejściu w życie tejże nowelizacji dzieci rodzeństwa (ale już nie dalsi zstępni jak np. wnuki) spadkodawcy, które bezpośrednio przed otwarciem spadku pracowały w należącym do spadku gospodarstwie rolnym i dla których ta praca stanowiła główne źródło utrzymania, dziedziczą gospodarstwo rolne także w wypadku, gdy ich ojciec lub matka nie może gospodarstwa odziedziczyć z powodu braku odpowiednich warunków.

W wypadku, gdy ani małżonek, ani krewni spadkodawcy powołani do dziedziczenia z ustawy nie spełniali warunków koniecznych do dziedziczenia gospodarstwa rolnego, albo jeżeli do dziedziczenia były uprawnione wyłącznie osoby trwale niezdolne do pracy, gospodarstwo przypadało Skarbowi Państwa jako spadkobiercy ustawowemu.

Orzeczenie Trybunału Konstytucyjnego z dnia 31 stycznia 2001r. (Dz. U. nr 11, poz. 31) uchyliło jednak ze skutkiem wstecznym przepis zezwalający na przejęcie gospodarstwa rolnego przez państwo w sytuacji, gdy żyjący krewni zmarłego nie mogli go dziedziczyć ze względu na brak odpowiednich kwalifikacji.

II. Dziedziczenie gospodarstw rolnych od dnia 6 IV 1982 r. do dnia 14 II 2001 r.

Dnia 6 kwietnia 1982r. weszła w życie kolejna nowelizacja przepisów dotyczących dziedziczenia gospodarstw rolnych. W porównaniu z poprzednio obowiązującym stanem prawnym nieco inaczej sformułowano warunki, którym winien odpowiadać spadkobierca, by odziedziczyć gospodarstwo rolne. Zmianę o podobnym charakterze wprowadzono również nowelizacją z 18 sierpnia 1990r., jednak ustawa ta nie zmieniła zasadniczo kręgu spadkobierców uprawnionych do dziedziczenia gospodarstwa rolnego.
Spadkobiercy dziedziczyli z ustawy gospodarstwo rolne, jeżeli w chwili otwarcia spadku:
- odpowiadali warunkom koniecznym dla nabycia własności nieruchomości rolnej w drodze przeniesienia własności (tj. posiadali kwalifikacje praktyczne np. prowadzili własne gospodarstwo lub teoretyczne do prowadzenia gospodarstwa rolnego) albo
- byli małoletni bądź pobierali naukę zawodu lub uczęszczali do szkół, albo
- byli trwale niezdolni do pracy.

Warunki te dotyczyły każdego spadkobiercy ustawowego, z tym że po nowelizacji z 18 sierpnia 1990r. pierwszy warunek zastąpiono dwoma innymi przesłankami w postaci wymogu:
- stałej, bezpośredniej pracy przy produkcji rolnej
- wymogu przygotowania zawodowego do prowadzenia produkcji rolnej.
Dwie pozostałe przesłanki pozostały identyczne. (Na końcu rozdziału przytoczono tekst rozporządzenia uszczegółowiającego przedstawione warunki dziedziczenia).

W braku testamentu gospodarstwo rolne dziedziczą w pierwszej kolejności:

Małżonek spadkodawcy, dzieci spadkodawcy.
Jeżeli dziecko spadkodawcy nie dożyło otwarcia spadku, udział spadkowy, który by mu przypadał, przypadał jego dzieciom w częściach równych. Wnuki spadkodawcy, aby odziedziczyć gospodarstwo również winny spełniać jeden ze wskazanych wcześniej warunków. Zasada ta odnosiła się także do dalszych zstępnych spadkodawcy.
Gdy dzieci spadkodawcy dożyły chwili otwarcia spadku, ale nie mogły dziedziczyć gospodarstwa rolnego z powodu braku warunków przewidzianych przez ustawę, gospodarstwo to mogły odziedziczyć wnuki spadkodawcy oraz dalsi zstępni odpowiadający warunkom koniecznym dla nabycia własności nieruchomości rolnej w drodze przeniesienia własności.
W sytuacji braku dzieci i wnuków spadkodawcy (bądź gdy żadne z nich nie spełnia warunków wymaganych do dziedziczenia gospodarstwa rolnego) do dziedziczenia dochodzi druga grupa spadkobierców:

Małżonek, rodzice oraz rodzeństwo spadkodawcy
Małżonek, rodzeństwo oraz rodzice spadkodawcy mogli odziedziczyć gospodarstwo rolne, jeżeli w chwili otwarcia spadku spełniali co najmniej jeden z w/w warunków.
Jeżeli rodzeństwo spadkodawcy nie dożyło otwarcia spadku, udział spadkowy, który by im przypadał, przypadał ich dzieciom lub dalszym zstępnym w częściach równych, jeżeli tylko spełniały one choćby jedną z ustawowych przesłanek.

Przykład 3.


Jeżeli zstępni spadkodawcy wprawdzie żyli, ale nie spełniali podanych dla nich warunków, do dziedziczenia dochodziło rodzeństwo spadkodawcy, jeżeli odpowiadało warunkom koniecznym dla nabycia własności nieruchomości rolnej w drodze przeniesienia własności.
W wypadku gdy rodzeństwo spadkodawcy również nie mogło dziedziczyć z powodu braku w/w przesłanek, udział spadkowy brata lub siostry zmarłego przypadał jego dzieciom, jeżeli w chwili otwarcia spadku odpowiadały one warunkom koniecznym dla nabycia własności nieruchomości rolnej w drodze przeniesienia własności.

Przykład 4.


W wypadku, gdy ani małżonek, ani krewni spadkodawcy powołani do dziedziczenia z ustawy nie spełniali warunków koniecznych do dziedziczenia gospodarstwa rolnego, albo jeżeli do dziedziczenia były uprawnione wyłącznie osoby trwale niezdolne do pracy, gospodarstwo dziedziczą spadkobiercy na zasadach ogólnych, czyli tych, które dotyczą nierolnej części spadku.

Tekst rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 12 grudnia 1990r. w sprawie warunków dziedziczenia ustawowego gospodarstw rolnych
(Dz. U. z dnia 24 grudnia 1990 r., Nr 90, poz. 519 ze zm.)

Na podstawie art. 1064 Kodeksu cywilnego zarządza się, co następuje:
§ 1. Spadkobierca ma przygotowanie zawodowe do prowadzenia produkcji rolnej, uprawniające do dziedziczenia z ustawy gospodarstwa rolnego, jeżeli:
     1) ukończył zasadniczą lub średnią szkołę rolniczą albo szkołę ekonomiczną o specjalności przydatnej do prowadzenia produkcji rolnej,
     2) ukończył szkołę wyższą o kierunku rolniczym lub ekonomicznym, jeżeli kierunek ukończonych studiów daje przygotowanie do prowadzenia produkcji rolnej,
     3) uzyskał przygotowanie zawodowe do pracy w rolnictwie w drodze doskonalenia zawodowego prowadzonego przez uprawnione do tego zakłady pracy, jednostki organizacyjne i inne osoby prawne lub fizyczne,
     4) wykaże się stałą pracą w gospodarstwie rolnym bezpośrednio przy produkcji rolnej przez okres co najmniej roku.
§ 2. Pobieranie nauki zawodu lub uczęszczanie do szkoły, w tym do szkoły wyższej, uprawnia spadkobiercę do dziedziczenia gospodarstwa rolnego, jeżeli nie miał stałego zatrudnienia lub innego stałego źródła dochodów.
§ 3. 1. Spadkobierców gospodarstwa rolnego uważa się za trwale niezdolnych do pracy, jeżeli:
     1) osiągnęli wiek - kobiety 60 lat, a mężczyźni 65 lat i nie wykonują stałej pracy, która stanowiłaby dla nich główne źródło utrzymania, lub
     2) zostali zaliczeni do I lub II grupy inwalidów w trybie i na zasadach określonych w przepisach o powszechnym zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin.
     2. Jeżeli spadkobierca gospodarstwa rolnego nie może być poddany badaniu przez komisję lekarską do spraw inwalidztwa i zatrudnienia albo komisja ta nie może ustalić daty powstania inwalidztwa ze względu na długi upływ czasu między otwarciem spadku a badaniem lekarskim, fakt trwałej niezdolności do pracy może również ustalić sąd.
§ 4. Traci moc rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 28 listopada 1964 r. w sprawie przenoszenia własności nieruchomości rolnych, znoszenia współwłasności takich nieruchomości oraz dziedziczenia gospodarstw rolnych (Dz. U. z 1983 r. Nr 19, poz. 86, z 1988 r. Nr 10, poz. 73 i Nr 29, poz. 202 oraz z 1989 r. Nr 23, poz. 122).
§ 5. Rozporządzenie wchodzi w życie z dniem ogłoszenia.

III. Dziedziczenie gospodarstw rolnych od dnia 14 II 2001 r.
31 stycznia 2001r. Trybunał Konstytucyjny wydał wyrok, w którym uznał za sprzeczne z Konstytucją szereg przepisów odnoszących się do dziedziczenia gospodarstw rolnych. Wyrok ten został ogłoszony 14 lutego 2001r. i z tym dniem przepisy te utraciły moc obowiązującą. W związku z tym, do spadków otwartych po tej dacie, niezależnie od tego, czy w ich skład wchodzi gospodarstwo rolne, będą odnosić się ogólne zasady dziedziczenia ustawowego.
Jeżeli natomiast spadek otworzył się wcześniej znajdą do niego zastosowanie odpowiednie przepisy dotyczące dziedziczenia gospodarstw rolnych obowiązujące w dacie otwarcia spadku. Przyjmując takie rozwiązanie Trybunał Konstytucyjny dążył do zminimalizowania oddziaływania omawianego wyroku na ukształtowane już stosunki prawne. Zgodnie bowiem z polskim prawem spadkobierca nabywa wszelkie prawa i obowiązki zmarłego (w tym własność nieruchomości) już z chwilą śmierci spadkodawcy. Tak nabyte w drodze dziedziczenia prawa podlegają ochronie przez przepisy Konstytucji dotyczące własności i innych praw majątkowych. Poddanie spadków otwartych przed datą wejścia w życie orzeczenia TK prawu zmienionemu prowadziłoby również do kolizji z innymi zasadami konstytucyjnymi, w tym chroniącymi zaufanie do prawa i bezpieczeństwo prawne.
Wyjątek od przedstawionego wcześniej czasowego zakresu obowiązywania omawianego orzeczenia TK dotyczy sytuacji, w których w braku spadkobierców uprawnionych do dziedziczenia gospodarstwa rolnego przeszło ono, zgodnie z zasadami dotyczącymi szczególnego trybu dziedziczenia gospodarstw rolnych, na własność Skarbu Państwa, jako spadkobiercy ustawowego (było to możliwe do dnia 6 kwietnia 1982 r.). Zdaniem TK celem tego przepisu nie było ani uporządkowanie stosunków własnościowych w rolnictwie, ani zachowanie gospodarstwa jako całości, a wyłącznie przejmowanie nieruchomości rolnych przez państwo, czyli pewnego rodzaju wywłaszczenie. Przepis umożliwiający takie przejęcie gospodarstwa rolnego utracił moc obowiązująca także co do spadków otwartych w okresie przed wejściem w życie omawianego wyroku TK.