DOBA STAROPOLSKA ( od połowy XII do przełomu XV i XVI w.)

• Wraz z chrztem przyszła do nas łacina jako uniwersalny język chrześcijaństwa w obrządku rzymskim. Stąd najdawniejsze teksty powstałe w Polsce jak np. Galla Anonima czy Wincentego Kadłubka, pisane były po łacinie.

• Nazwy własne to najwięcej zaświadczone w piśmie polskie wyrazy. Pojawiały się w tekstach łacińskich do połowy XII w.:

• kilka nazw plemion polskich u tzw. Geografa bawarskiego, głównie nazw rzek i grodów w zachodniej części Polski w Kronice Thietmara z przełomu X i XI w., imiona Mieszka, Bolesława, nazwa Polski i Polaków.

• Bulla gnieźnieńska papieża Innocentego II, wystawiona w Pizie 1136 roku na prośbę Jakuba, arcybiskupa gnieźnieńskiego. Bulla wymienia liczne grody i wsie należące do arcybiskupstwa; zawiera 410 polskich nazw miejscowych i osobowych (nosówki przednie ę i ę oznaczane są przez e lub en).

• Niewiele późniejsza od gnieźnieńskiej, podobna w charakterze Bulla wrocławska z roku 1155 zawiera około 80 nazw osobowych i miejscowych Śląska.

• Znacznie więcej, bo około 230 nazw osobowych zapisano w Przywileju trzebnickim z roku 1204 – wydany przez księcia Henryka Brodatego dla klasztoru w Trzebnicy.

• Prawdopodobnie najstarszym polskim tekstem jest Bogurodzica (dwie zwrotki) arcydzieło poezji średniowiecznej i pierwszy nieoficjalny hymn narodowy ( Bogurodzica, dziela <dla>, Bożyc, <syn Boży>).

• Kazania świętokrzyskie odnaleziony w 1890 roku Aleksander Bruckner w Cesarskiej Bibliotece Publicznej w Petersburgu ( moch = moc, rozpachas = rozpaczasz, greha = grzecha, nochal = chociał = chciał ). Zabytek pochodzi z XIV w., ale oryginał z XIII w. zawiera takie archaizmy gramatyczne: biesze <był>, zapłakachą, dzińsia <dzisiaj>, kaki <jaki>.

• XIV -go wieku sięgają roty przysiąg sądowych. Są to składane pod przysięgą podczas rozpraw sądowych zeznania stron i świadków. Język rot jest najbardziej zbliżony do ówczesnej mówionej potocznej polszczyzny. ( n p.:” Jako to świadczę, jako Wojciech nie ukradł Michałowi świń ani ni ich użytka ma”).

• Z początku XV wieku pochodzą Kazania gnieźnieńskie , zbiór obejmujący 10 polskich kazań.

• W połowie XV wieku powstał też najobszerniejszy zabytek średniowiecznej prozy polskiej – pierwszy polski przekład Biblii. Inicjatorką przekładu była królowa Zofia, czwarta żona Władysława Jagiełły (Biblia królowej Zofii , graad = grad, deeszcz = deszcz, kapaal = kapał, soo = są).

• Osobną grupę zabytków stanowią różnego rodzaju słowniczki. Najstarszy z nich, łacińsko-polski Wokabularz trydencki z 1424 roku, zawiera około 500 haseł. Wielki słownik przyrodniczo-lekarski ks. Jana Stanki, liczył około 20 000 terminów łacińskich, opatrzonych 2000 odpowiedników polskich i 800 niemieckimi.

Zmiany językowe:

• zanik iloczasu i powstanie samogłosek tzw. pochylonych (tzn. zwężonych pod względem artykulacyjnym). Oboczności iloczasowe: Bog:Boga, pan:pana, chleb:chleba, przekształciły się w oboczności jakościowe Bóg:Boga, pan:pana.. Zanik iloczasu i powstanie samogłosek pochylonych datujemy na przełom XV i XVI wieku.

• W dobie staropolskiej trwało upraszczanie grup spółgłoskowych wywołanych zanikiem jerów słabych ( forma *BOŻbSTVO po zaniku jeru zmieniła się w bożstwo i na skutek upodobnienia pod względem dźwięczności – w boszstwo. Na przełomie XV i XVI wieku k i g uległy zmiękczeniu: wyraz keł zmienił się w kieł , wyraz gez w gez, forma wysoke w wysokie. Także połączenia ky, gy, spółgłoski k i g uległy zmiękczeniu, w języku polskim samogłoska y stała się samogłoską przednią. Wskutek zmiękczenia samogłoska k, g następujące po nich y zostało zastąpione przez i: wysoky zmienia się na wysoki, drogy na drogi.

Powstanie polskiego języka literackiego

Już w XII w na północy nagłosowa ( występująca na początku wyrazu ) grupa głoskowa ra- przeszła w re-. Zjawisko to sięgało przynajmniej północnej Wielkopolski, o czym świadczą zapisane w Bulli gnieźnieńskiej formy z re-, w rodzaju imion Redek, Radosz ( zamiast Radek, Radosz ) Równocześnie nagłosowe ja- przesłona północy Polski w je-, co zaświadcza Legenda o świętym Aleksym, w której występują formy typu jeko, jełmużna.

Język ogólny powstał jako język literacki, pisany, innymi słowy – że norma ogólnopolska ukształtowała się w piśmie, w tekstach literackich. Stało się to najpóźniej w końcu XIV wieku.

7. zabytki doby staropolskiej (znowu nie piszę wszystkiego bo odwołuje się do naszej wiedzy z gram. Hist. )

Pierwsze polskie zapisy w nazwach geograficznych i osobowych często z dodawanymi łacińskimi końcówkami (Boleslaus), albo zapisywane w czysto polskiej postaci, dają obraz głównie fonetycznych zmian pełny obraz dają dopiero pełne teksty

Geograf bawarski IX (nazwy plemion)

Kronika Thietmara X/XI (rzeki grody imiona)

Przełom: Bulla Gnieźnieńska 1136 (nazwy osobowe miejscowe 410) to początek epoki piśmiennej

Bulla Wrocławska 1155 (nazwy osobowe i miejscowe ze Śląska)

Przywilej Trzebnicki 1204 (nazwy osobowe)

Kroniki (rzeczy własne osobowe miejscowe) Galla Anonima ; Wincentego

nekrologi klasztorne (osobowe)

Księga henrykowska 1270 dzieje klasztoru cystersów (nazwy miejscowe, pierwsze poslie zdanie w miejscowości Brukalice

Bogurodzica X ??? XVI

Kazania Świętokrzyskie poł XIV (18 pasków, 6 kazań, jedno całe)

Psałterz Floriański XIV/XV (3 języki)

Roty Sądowe wrrry ile można koniec XIV (ks. Krakowskie poznańskie, jedyne tak dobrze lokalizowane, bliskie mowie potocznej i życie społ, rodzinne)

Kazania Gnieźnieńskie pocz. XV (10 pol. Kazań, 95, łać.)

Żywot św. Błażeja XV

statuty prawne poł. XV(przekłady z łac.)

Biblia Królowej Zofii (Szaropartacka od zakonnic, poł XV (pierwszy przekład, 1 tom przepisał Piotr z Radoszyc w Nowym Mieście Korczynie, zostały tylko zdjęcia, II tom poszedł na okładki)

legenda o św, Aleksym XV

Dialog Mistrza Polikarpa.... XV (498 w.)

Psałterz Puławski XV/XVI

Rozmyślania Przemyskie XVI (apokryf

maryjne: Posłuchajcie bracia miła XV, wielkanocne i pasyjne: Krystus zmartwychwstał je..., kolędy XV; Władysław z Gilelniowa

słowniczki: najstarszy pod wokabulan Trydencki z 1424 ok. 500 haseł;

mamotrepty (nie mogłam rozczytać!!!) słowniczki do Bibli wyjaśniające trudne wyrazy

słowniki przyrodniczo lekarskie ks. Jana Stanki 20 tys. terminów łac. 2 tys. Polskich, 800 niem.

XV listy miłosne

poezja społeczno obyczajowa (o Chlebowym stole, Satyra na leniwych...); wiersze mnemotechniczne (akrostych, abecedariusze, cyzjojany (?) )

8. Początki rozwoju pisowni polskiej

alfabet łac. Miał tylko 24 litery trzeba go było dostosować (nosówki, znaki złożone, miękkość, syczące), zasady wykształciły się dopiero w XVI w:

grafia niezłożona – do końca XIV w. (Mesco zamiast Mieszko), głownie nazwy własne, w Kaz. Sw. Trzy znaki na ‘ą’, ‘v’ i ‘u’ wymiennie; w Bulli Criz (Krzyż), jedna litera oznaczała wiele dźwięków np. d=d, dz, dź, dż...

Pisownia złożona od XIV w. Dążność do dokładnego oddania brzmienia. Miękkość za pomocą ‘y’ , wieloznaki także stają się wielofunkcyjne np. cz=ć,c=ch (pierwsze dwuznaki już u Rzymian na oznaczenie przydechowych czy Niemców sch, th) ciągła swoboda

1440 pierwszy polski traktat ortograficzny Jakuba Parkoszawica (rektor krakowski), ściągnął od czechów, np. miękkie litery miały obłe kształty twarde – kanciaste, długie pisać podwójnie

9. najważniejsze zmiany językowe doby staropolskiej

1. zminay fonetyczne

akcent – odziedziczyliśmy swobodny i ruchomy, zmieniający się w zal. Od odmiany (jeszcze jest na Kaszubach), oksytoniczny przy –i (pójdzi) jeszcze w XIII, inicjalny XIV i XV (dziś w czeski, Podhale, Łuzyce), paroksytoniczny XV/XVI – kończy dobę staropolską, utrzymuje się

zanik iloczasu i powstanie samogłosek pochylonych – XV/XVI , jeszcze XV był ale w 2 20leciu XVI już nie

nosówki – XIV zlanie się, do XVI jedna (ale z iloczasem)

II poł. XII w. d’ dź; s’,z’ ś,ź; r’ rž

Upraszczanie grup spółgłoskowych wywołane zanikiem jerów, od XV formy uproszczone

XV/XVI stwardnienie sz, ż, cz, dż, rz, i zmiękczenie ky, gy, ke, ge

1. zmiany fleksyjne:

trwa proces kształtowania się deklinacji w oparciu o rodzaj gram.

Zmiany form czasownikowych 2 poł. XV cz. Teraźniejszy ‘być’ na wzór czasu przeszłego złożonego ‘jest’

1. zmiany słowotwórcze

   • środki słowotwórcze odziedziczone z psł. Np.: Wykonawcy czynności -ach, -ciel, -ca, ale są już zapożyczone formanty jak –arz; (niem), -erz (kołnierz, walcerz), - unk (pocałunek, szacunek),

nazewnictwo osobowe: odziedziczone: imiona dwuczłonowe

(Bogumił, Bolesław- życzenia rodziców;

Nieznawuj – okoliczności narodzin,

przezwiskowe – Białowąs(złożenia)

od wyrazów pospolitych – Baran, Żaba, Czarny

imiesłowowe – Poznan, Kochen

od imienia ojca – Rusowic, Zimorowic

zmieniano wyrazy skracając je CieszymysłCieszym; lub wydłużając Dobek Dobosz

• imiona chrześcijańskie już XIV w. , również pzrypadki tłumaczenia imion (Silvester = Lasota),

• zdrabnianie:Stach, Stańczyk, staszko

1. zmiany składniowe

wychodzi z użycia narzędnik sprawczy np. Bogiem sławienna

k, ku zmienia się w Xvi na do dla

wygasanie spójników: acz, gdaż, li wygasają też partykuły np. ai, aza

10. Słownictwo doby staropolskiej

a)najważniejsze zmiany w zakresie słownictwa:

przyrost ilościowy zasobu słownictwa do 15 tys.. część wyrazów wygasła bo wyszły z użycia dane przedmioty lub zastąpione innymi wyrazami. Wyszły: ‘gospodzin’, ‘śmiara’ (pokora), trzem(pałac, piać(śpiewać). Wyszły też zawołania szlacheckie czyli klicze np. od okrzyków ‘do Żęga’, ‘do Liwa’; od miejscowości Rawa, Nałęcz

słabnięcie związków rodowychodrzucenie terminologii rodzinnej pierwotnie rozbudowanej ‘snecha’ synowie wobec rodziców męża, ‘zełwa’ siostra męża, ‘dziewierz’ brat męża, wyjście z użycia nazw danin

zmiany znaczeniowe np. *zboże majątek, bogactwo; żyto to co daje życie; *bydło byt albo majątek, *ksiądz władca, kapłan

b) rozwój słownictwa książkowego, abstrakcyjnego, mistycznego – skutek chrześcijaństwa np. grzeszne, zbawienie. Dużo wyrazów abstrakcyjnych to kalki z łaciny i czeskiego. Dużą role odgrywają tu przekłady Biblii: rozbudowa synonimiki gniew gwałtowność podniecenie złość

c) wpływy obce

zapożyczenia z łac.: bezpośrednie pożyczki związane z kulturą umysłową (szkoła, atrament, pergamin)

czeskie np. starosta to nazwa nowego urzędu wprowadzonego przez Wacława II, inne: brama, straż, błagać, zwłaszcza, hańba, hojny, serce, wesele, wesoły, śmiertelny

niemieckie główna fala XIII-XV związana z kolonizacją niemiecką, głównie w wielkich miastach (burmistrz, gmina, ratusz, dach, grunt, herb, żołnierz). Mamy niemieckie nazwy miejscowe np. Tymbark, imiona np. bernard.

Ruskie wpływają z wschodnich kresów po przyłączeniu Rusi za Kazimierza Wielkiego. Większość ruskich pożyczek w dobie średniopolskiej

11. Powstanie polskiego języka literackiego

koniec XIV w.

mazurzenie powstaje w okresie rozbicia dzielnicowego

różnice dialektalne i potrzeba unifikacji języka „ponad” zróżnicowaniem terytorialnympotrzeba polskiego języka ogólnego. Jego istotą jest ogólnopolska norma językowa

geneza języka zainteresowano się w XIX. Istniały dwie teorie ponieważ istniały dwa ośrodki stołeczne (więc albo tu się rozwinął albo tu)

j. ogólny powstał jako język mówionybzdura! Norma językowa ukształtowała się w piśmie, im bardziej literacki zabytek tym mnie dialektu, norma językowa kreuje język literacki. Czyli język literacki datuje się od zabytku w którym można wyodrębnić normę Psałterz Floriański (pisał ‘chwał’ mimo ze mówił ‘fała’).W j. Lit są pierwiastki i wielkopolskie i małopolskie. Jednak najważniejsze i najstarsze normy wywodzą się z dialektów wielkopolskich (niemazurzenie,iżę,-ov)

12. Język i styl piśmiennictwa staropolskiej

wysoki poziom języka

w słownictwie przewaga elementów abstrakcyjnych nad konkretnymi, nagromadzenie, paralelizmy, kunszt wersyfikacyjny, rola liczby, dążność do unikania monotonii.

Historia polski

Wieki X-XII do roku 1138 (państwo pierwszych Piastów)

• Panowanie Mieszka I (ok. 960-992)

• 963 – w pamiętniku żydowskiego kupca i podróżnika Ibrahima ibn Jakuba znalazła się pierwsza wzmianka o Mieszku, jako władcy najrozleglejszego z krajów słowiańskich.

• 965 – nawiązany został sojusz polsko-czeski, przypieczętowany ślubem Mieszka I i czeskiej księżniczki Dobrawy.

• pierwsze informacje Ibrahima ibn Jakuba o mieście „Karako” – Krakowie, należącym do Czech.

• 966, 14 kwietnia – Mieszko I został ochrzczony w obrządku łacińskim (najprawdopodobniej nastąpiło to w Ostrowie Lednickim^[2]): był to tzw. chrzest Polski, uznawany przez wielu za symboliczny początek polskiej państwowości.

• 972 – bitwa pod Cedynią: wojska Mieszka I odniosły zwycięstwo nad armią margrabiego Hodona. Polacy ostatecznie opanowali Pomorze Zachodnie.

• 978-980 – ślub Mieszka i Ody – sojusz Polski z cesarstwem.

• 986 – Mieszko uznał zwierzchność Ottona III.

• 990 – wojna polsko-czeska: odebranie Czechom Śląska i prawdopodobnie także Małopolski i ich przyłączenie do państwa Mieszka I.

• ok. 991 – wydano dokument Dagome iudex, w którym Polskę (oprócz Śląska i Małopolski) oddano pod opiekę papieża, zobowiązując się do płacenia świętopietrza. Jednocześnie Mieszko zapewnił sukcesję w państwie polskim synom swoim i Ody, pomijając pierworodnego Bolesława, zrodzonego z małżeństwa z Dobrawą.

• 992-1025 – panowanie Bolesława Chrobrego.

• 995 – książę polski Bolesław Chrobry wsparł cesarza Ottona III w jego wyprawie przeciwko Obodrytom.

• 997 – Misja i śmierć św. Wojciecha.

• 999 – papież Sylwester II kanonizował biskupa Pragi Wojciecha i ustanowił arcybiskupstwo w Gnieźnie. Pierwszym arcybiskupem został Radzim Gaudenty.

• 1000, 7 marca – zjazd gnieźnieński.

• 1002-1018 – wojny ze Świętym Cesarstwem Rzymskim:

• 1002-1005 – pierwsza wojna. Bolesław Chrobry zajął Milsko, Łużyce i Miśnię (z której ustąpił).

• 1002 – zjazd w Merseburgu i zamach na Bolesława Chrobrego.

• 1007-1013 – druga wojna.

• 1015-1018 – trzecia wojna.

• 1018, 30 stycznia – pokój w Budziszynie. Na jego mocy Milsko, Łużyce i Morawy pozostały przy Polsce.

• 1003-1004 – Bolesław Chrobry księciem Czech. Unia personalna z Czechami.

• 1013 – wyprawa Bolesława Chrobrego na Ruś Kijowską.

• 1018, 30 stycznia – pokój w Budziszynie. Na jego mocy Milsko, Łużyce i Morawy pozostały przy Polsce.

• 1018 – udana wyprawa na Kijów, przyłączenie Grodów Czerwieńskich.

• 1025, 18 kwietnia – koronacja Bolesława Chrobrego, pierwszego króla Polski.

• 1025, 17 czerwca – śmierć Bolesława Chrobrego.

• 1025-1031 – pierwsze panowanie Mieszka II Lamberta.

• 1025, 25 grudnia – koronacja królewska Mieszka II.

• 1031-1032 – panowanie Bezpryma (Mieszko II w więzieniu w Czechach).

• 1032 – zabójstwo popełnione na Bezprymie.

• 1032 – zjazd w Merseburgu. Mieszko II zrzekł się tytułu królewskiego i złożył hołd cesarzowi Konradowi II. podział Polski na dzielnice.

• 1032-1034 – drugie panowanie Mieszka II.

• 1032 – powrót Mieszka II do Polski.

• 1033 – Mieszko II zjednoczył Polskę.

• 1034 – powrót Kazimierza Odnowiciela do Polski.

• 1034, 10 maja – śmierć Mieszka II.

• 1034 –krótkie rządy Kazimierza I Odnowiciela, zakończone jego ucieczką na Węgry.

• 1034-1039 – rozpad Państwa Polskiego.

• 1039 – najazd Brzetysława I.

• 1039-1058 – panowanie Kazimierza I Odnowiciela.

• 1039 – powrót do kraju Kazimierza I Odnowiciela, odtworzenie Państwa Polskiego, w którego skład weszły Wielkopolska, Małopolska, Kujawy oraz ziemia sieradzko-łęczycka i ziemia lubuska.

• 1040 – Kazimierz Odnowiciel przeniósł stolicę Polski z Gniezna do Krakowa.

• 1046 – odnowienie biskupstwa w Krakowie.

• 1047 – pokonanie Miecława (Masława), przyłączenie Mazowsza i być może Pomorza Gdańskiego.

• 1050 – odzyskanie Śląska oraz Pomorza (powrót do granic zbliżonych do roku 992).

• 1058 – śmierć Kazimierza I Odnowiciela.

• 1058-1079 – panowanie Bolesława II Szczodrego.

• 1058 – Władysław I Herman objął władzę nad dzielnicą mazowiecką.

• 1076, 25 grudnia – koronacja królewska Bolesława Szczodrego.

• 1079 – bunt przeciwko Bolesławowi Szczodremu, wygnanie króla na Węgry.

• 1079-1102 – panowanie Władysława I Hermana.

• 1081 lub 1082 – śmierć Bolesława II Szczodrego.

• 1097 – bunt Zbigniewa i Bolesława Krzywoustego przeciw ojcu, Władysławowi Hermanowi.

• 1102, 4 czerwca – śmierć Władysława Hermana.

• 1102-1106 – panowanie Bolesława Krzywoustego na południu (Śląsk i Małopolska) i Zbigniewa na północy (Wielkopolska, Kujawy i Mazowsze).

• 1106-1138 – panowanie Bolesława III Krzywoustego.

• 1113-1116 – powstanie kroniki Galla Anonima.

• 1138 – śmierć Bolesława Krzywoustego. Początek dwuwiekowego rozbicia dzielnicowego Polski w wyniku postanowień testamentu Krzywoustego.

Wieki XII-XIV (czas rozbicia dzielnicowego)

• 1138-1146 – Władysław II Wygnaniec princepsem.

• 1146 – bunt juniorów i wypędzenie Władysława Wygnańca. Godność princepsa przejął Bolesław IV Kędzierzawy.

• 1146-1173 – Bolesław IV Kędzierzawy princepsem.

• 1157 – wyprawa cesarza Fryderyka I Barbarossy do Polski w celu przywrócenia rządów Władysława Wygnańca. Bolesław Kędzierzawy złożył cesarzowi hołd lenny.

• 1173-1177 – Mieszko III Stary princepsem.

• 1177-1194 – Kazimierz II Sprawiedliwy princepsem.

• 1180 – zjazd książąt piastowskich w Łęczycy.

• 1194 – śmierć Kazimierza Sprawiedliwego.

• 1195 – panowie małopolscy odparli pod Mozgawą wyprawę Mieszka Starego na Kraków.

• 1198 – ugoda Mieszka Starego z możnowładcami małopolskimi, na mocy której książę przejął tron krakowski.

• 1202 – śmierć Mieszka Starego. Władzę w Krakowie przejął na krótko jego syn Władysław Laskonogi, ale stracił tron na rzecz Leszka Białego.

• 1202-1238 – rządy Henryka I Brodatego na Śląsku.

• 1211 – książę Henryk Brodaty dokonał lokacji na prawie magdeburskim Złotoryi. Była to pierwsza na ziemiach polskich lokacja na prawie niemieckim.

• 1215 – przywilej wolborski książąt dzielnicowych dla duchowieństwa.

• 1220 – wielki najazd Prusów na Mazowsze i ziemię chełmińską.

• ok. 1220 – kronika Wincentego Kadłubka.

• 1222-1223 – wyprawy krzyżowe Leszka Białego, Henryka Brodatego i książąt pomorskich na Prusów.

• 1223 – klęska książąt ruskich w bitwie z Mongołami nad rzeką Kałką.

• 1224 – król węgierski Andrzej II wypędził Krzyżaków z ziemi Borsa.

• 1226 – początek rokowań Konrada I mazowieckiego z Krzyżakami w sprawie ich osiedlenia na pograniczu mazowiecko-pruskim.

  • 1228 – Konrad mazowiecki nadał Krzyżakom ziemię chełmińską.

• 1227 – zjazd w Gąsawie. Zamordowanie Leszka Białego przez ludzi księcia Władysława Odońca.

• 1228 – Władysław Laskonogi wydał w Cieni pierwszy przywilej dla rycerstwa małopolskiego (uważany za pierwszy przywilej nadany rycerstwu na ziemiach polskich).

• 1230 – bulla papieża Grzegorza IX potwierdzająca nadania i przywileje dla Krzyżaków, którzy osiedlają się nad Wisłą.

• 1232-1238 – panowanie Henryka I Brodatego w Małopolsce.

• 1232-1234 – we Wrocławiu powstał pierwszy w Polsce klasztor franciszkanów.

• 1234 – wielka wyprawa krzyżacko-polska na Prusów. Krzyżacy sfałszowali tak zwany dokument kruszwicki, twierdząc, że Konrad mazowiecki oddał im wszelkie zdobycze w Prusach jako darowiznę.

• 1236 – bitwa pod Szawlami. Klęska wojsk zakonu kawalerów mieczowych w starciu z Litwinami.

• 1237 – połączenie zakonu kawalerów mieczowych z Krzyżakami.

• 1237-1240 – najazd Mongołów na Ruś. Mongołowie narzucają zwierzchnictwo książętom ruskim.

• 1238-1241 – panowanie Henryka Pobożnego na Śląsku i w Małopolsce.

• 1241 – najazd Mongołów na Małopolskę i Śląsk.

  • 1241, 9 kwietnia – bitwa pod Legnicą. W bitwie zginął Henryk Pobożny.

• 1242 – klęska Krzyżaków w bitwie z siłami Nowogrodu Wielkiego na jeziorze Pejpus.

• 1247 – śmierć Konrada mazowieckiego.

• 1248-1255 – wojny śląskie między synami Henryka Pobożnego, podział dzielnicy na kilka księstw.

• 1249-1252 – Marchia Brandenburska przejęła ziemię lubuską.

• 1251-1255 – książę Mendog zjednoczył państwo litewskie.

• 1253, 8 września – papież Innocenty IV kanonizował biskupa krakowskiego Stanisława ze Szczepanowa, zamordowanego w 1079 roku na rozkaz króla Bolesława Szczodrego.

• 1259-1260 – drugi najazd Mongołów (Tatarów) na ziemie polskie.

• 1267 – papież Klemens IV kanonizował księżnę śląską Jadwigę, żonę Henryka Pobożnego.

• 1279 – rządy Leszka Czarnego w Krakowie, Sandomierzu i Łęczycy.

• 1287 – układ sukcesyjny między księciem wielkopolskim Przemysłem II, gdańskim Mściwojem II i zachodniopomorskim Bogusławem IV.

• 1288-1289 – książę wrocławski Henryk Prawy objął tron krakowski.

• 1290 – po śmierci Henryka prawego panowie małopolscy przekazali rządy nad Krakowem w ręce Przemysła II.

• 1291-1292 – król Czech Wacław II zajął Małopolskę z Krakowem i ziemię sandomierską.

• 1292 – Wacław II wprowadził na zajętych ziemiach urząd starosty.

• 1295 – koronacja królewska Przemysła II.

• 1296 – przyłączenie Pomorza Gdańskiego do Wielkopolski.

• 1296 – zamordowanie przez margrabiów brandenburskich, przy współudziale rodów Zarębów i Nałęczów, króla Polski Przemysła II w Rogoźnie.

• 1300 – koronacja, w Gnieźnie, króla czeskiego Wacława II na króla Polski.

• 1305 – śmierć Wacława II i koronacja jego syna Wacława III. Wybuch powstania przeciwko niemu. Na czele powstania stanął wypędzony wcześniej Władysław Łokietek.

• 1306 – Zabójstwo Wacława III w Ołomuńcu.

• 1306 – Zajęcie przez księcia kujawsko-łęczyckiego Władysława Łokietka Małopolski i Pomorza Gdańskiego.

• 1308-1309 – Zajęcie przez Krzyżaków Pomorza Gdańskiego.

• 1312 – bunt wójta Alberta przeciwko Władysławowi Łokietkowi w Krakowie.

• 1320, 20 stycznia – koronacja Władysława Łokietka. Ponowne zjednoczenie Polski i koniec rozbicia dzielnicowego.

Wieki XIV-XVI do roku 1572 (koniec rządów Piastów oraz czasy Andegawenów i Jagiellonów)

• 1320 – Proces polsko-krzyżacki w Inowrocławiu i Brześciu Kujawskim. Sąd papieski nakazał zakonowi krzyżackiemu zwrot Pomorza Gdańskiego i wypłatę odszkodowania. Wyrok nie został wykonany.

• 1325 – Przymierze Władysława Łokietka z księciem litewskim Giedyminem, umocnione ślubem polskiego następcy tronu Kazimierza z Aldoną Giedyminówną.

• 1327-1332 – Wojna polsko-krzyżacka. Sojusznikiem zakonu był król Jan Luksemburski.

• 1330 – Nieudany zamach rycerza Felicjana Zacha na węgierska parę parę królewską, rzekomo sprowokowany romansem księcia polskiego Kazimierza z jego córką Klarą Zach.

• 1331, 27 września – Bitwa pod Płowcami.

• 1333 – Śmierć Władysława Łokietka.

• 1333-1370 – Panowanie Kazimierza Wielkiego.

  • 1333, 25 kwietnia – Koronacja królewska Kazimierza Wielkiego.

  • 1335 – Zjazd w Wyszehradzie.

  • 1337 – Zjazd w Inowrocławiu. Zakon krzyżacki oddał Kujawy i Ziemię dobrzyńską Janowi Luksemburskiemu, który część tych dóbr przekazał Kazimierzowi Wielkiemu.

  • 1339 – Proces polsko-krzyżacki w Warszawie. Jego postanowieniem zakon krzyżacki miał oddać Polsce Pomorze i Ziemię chełmińską, ale nie uznał tego wyroku.

  • 1340-1366 – Podbój Rusi Halickiej.

  • 1341 – Sojusz Kazimierza Wielkiego z Luksemburgami.

  • 1342 – Początek budowy gotyckiej katedry w Gnieźnie.

  • 1343 – Pokój kaliski z Krzyżakami.

  • 1348 – Nieudana wyprawa Kazimierza Wielkiego na Śląsk.

  • 1354-1355 – Układy z Ludwikiem Węgierskim, dotyczące sukcesji tronu polskiego.

  • 1356 – Kazimierz Wielki powołał do życia Sąd Wyższy Prawa Niemieckiego na zamku krakowskim.

  • 1356 – Lwów uzyskał od Kazimierza Wielkiego prawa miejskie (Prawo magdeburskie).

  • 1356, 1 maja – Układ polsko-czeski w Pradze. Kazimierz Wielki zrzekł się praw do Śląska w zamian za pomoc przeciwko zakonowi krzyżackiemu i Brandenburczykom.

  • 1356-1360 – Statuty Kazimierza Wielkiego dla Wielkopolski i Małopolski.

  • 1364, 12 maja – Założenie Akademii Krakowskiej.

  • 1364 – Zjazd monarchów w Krakowie z udziałem cesarza i króla Czech Karola IV, króla Polski Kazimierza, króla Węgier Ludwika, króla Cypru Piotra, króla Danii Waldemara IV, księcia mazowieckiego Siemowita, książąt śląskich i margrabiego brandenburskiego Ottona.

  • 1364 – Zhołdowanie Wołynia i Podola.

  • 1370 – Śmierć Kazimierza Wielkiego (ostatniego z Piastów).

• 1370-1382 – Panowanie Ludwika Węgierskiego.

  • 1370 – Koronacja Ludwika Węgierskiego.

  • 1374 – Przywilej w Koszycach.

  • 1382 – Śmierć króla Węgier i Polski Ludwika Węgierskiego.

• 1384-1386 – Jadwiga Andegaweńska na tronie polskim.

  • 1385 – Unia polsko-litewska w Krewie.

• 1386-1434 – Panowanie Władysława Jagiełły.

  • 1386 – Chrzest, koronacja, ślub Władysława Jagiełły z Jadwigą.

  • 1387 – Utworzenie biskupstwa katolickiego w Wilnie.

  • 1397 – Utworzenie w państwie zakonu krzyżackiego organizacji szlachty chełmińskiej o nazwie Związek Jaszczurczy.

  • 1398 – Odsprzedanie Krzyżakom Żmudzi przez Witolda.

  • 1399, 17 lipca – Śmierć królowej Jadwigi.

  • 1399, 12 lub 16^[9] sierpnia – Bitwa nad Worsklą.

  • 1401 – Unia wileńsko-radomska.

  • 1401 – Wybuch powstania na Żmudzi przeciwko Krzyżakom.

  • 1402 – Odkupienie od Brandenburczyków Nowej Marchii.

  • 1404 – Pokój w Raciążu pomiędzy Polską i Litwą a Krzyżakami.

  • 1409, kwiecień – Zakon krzyżacki zarekwirował polskie statki ze zbożem płynące na Litwę. Pretekstem był zarzut, że przewoziły broń dla Żmudzinów.

  • 1409, maj – Wybuch kolejnego powstania na Żmudzi przeciwko zakonowi krzyżackiemu.

  • 1409-1411 – Wielka wojna z zakonem krzyżackim.

    • 1409, 1-6 sierpnia – Polskie poselstwo do Malborka: na deklarację o sojuszu z Litwą Krzyżacy odpowiedział wypowiedzeniem wojny.

    • 1409, 12 sierpnia – Zakon krzyżacki rozpoczął działania wojenne i wkroczył na ziemię dobrzyńską i Kujawy.

    • 1409, 6 października – Wojska polskie wyzwoliły Bydgoszcz.

    • 1409, 8 października – Rozejm polsko-krzyżacki.

    • 1409, 20 grudnia – Zakon krzyżacki zawarł antypolski sojusz z królem Węgier Zygmuntem Luksemburskim.

    • 1409, 21 grudnia – Zygmunt Luksemburski wypowiedział wojnę Polsce.

    • 1410, 24 czerwca – Atak wojsk polskich i litewskich na tereny krzyżackie.

    • 1410, 30 czerwca-2 lipca – Przeprawa wojsk koronnych przez Wisłę pod Czerwińskiem, połączenie z wojskami litewsko-ruskimi, początek marszu na Malbork.

    • 1410, 15 lipca – Bitwa pod Grunwaldem.

    • 1410, 25 lipca-19 sierpnia – Bezskuteczne oblężenie Malborka przez wojska Władysława Jagiełły.

    • 1410, 10 października – Zwycięstwo wojsk polskich nad posiłkami krzyżackimi z Nowej Marchii pod Koronowem.

    • 1410, listopad – Najazd wojsk Zygmunta Luksemburskiego na ziemię sądecka.

    • 1410, 9 grudnia – Rozejm polsko-krzyżacki w Nieszawie.

    • 1411, 1 lutego – I pokój toruński.

  • 1412 – Zygmunt Luksemburski zawarł pokój z Władysławem Jagiełłą i księciem Witoldem.

  • 1413 – Unia horodelska.

  • 1414 – Wojna głodowa.

  • 1421 – Antykrzyżacki sojusz Polski z Brandenburgią.

  • 1422 – Przywilej czerwiński.

  • 1422 – Pokój z zakonem krzyżackim nad jeziorem Melno (Pokój melneński).

  • 1423 – Statut warcki.

  • 1430-1433 – Przywilej jedlneńsko-krakowski.

  • 1430 – Śmierć wielkiego księcia litewskiego Witolda, jego następcą został Świdrygiełło.

  • 1431-1435 – Wojna polsko-krzyżacka.

    • 1431-1432 – Konflikt polsko-litewski o Wołyń i Podole, Świdrygiełło zawarł rozejm z zakonem krzyżackim.

  • 1431 – Najazd krzyżacki na pogranicze wielkopolskie.

  • 1432 – Zygmunt Kiejstutowicz, brat Witolda, obalił rządy Świdrygiełły na Litwie i zawarł w Grodnie nową unię z Polską.

  • 1434 – Śmierć Władysława Jagiełły.

• 1434-1444 – Panowanie Władysława III.

  • 1434 – Koronacja Władysława III na króla Polski.

  • 1435 – Pokój w Brześciu Kujawskim.

  • 1439 – Konfederacja Spytka z Melsztyna rozbita przez wojska królewskie w bitwie pod Grotnikami.

  • 1444 – W bitwie pod Warna zginął Władysław III Warneńczyk.

• 1447-1494 – Panowanie Kazimiera Jagiellończyka.

  • 1447 – Koronacja Kazimierza Jagiellończyka.

• 1454 – Przywilej cerekwicko-nieszawski.

• 1466 – II pokój toruński (koniec wojny trzynastoletniej).

• 1492-1501 – Panowanie Jana Olbrachta.

• 1501-1506 – Panowanie Aleksandra Jagiellończyka.

• 1505 – Przyjęcie przez sejm konstytucji Nihil novi.

• 1506-1548 – Panowanie Zygmunta Starego.

• 1512-1522 – Wojna litewsko-moskiewska.

  • 1514, 8 września – Bitwa pod Orszą.

  • 1517, 31 października – Wystąpienie Marcina Lutra.

• 1525 – Hołd pruski, traktat krakowski.

• 1545-1563 – Sobór trydencki.

• 1561 – Hołd lenny zakonu kawalerów mieczowych, złożony Zygmuntowi II Augustowi.

• 1563-1570 – Wojny o Inflanty.

• 1569 – Zawarcie unii lubelskiej pomiędzy Polską i Litwą.

• 1572, 7 lipca – Śmierć Zygmunta Augusta. Koniec dynastii Jagiellonów na tronie Polski.

• 1572, 23/24 sierpnia – noc św. Bartłomieja.