Temat 1

 

Przedmiot i zadania dydaktyki

 

Nazwa dydaktyka pochodzi z języka greckiego, w którym ,,didaktikos’’ znaczy pouczający a ,,didaskos” uczę. O takim znaczeniu dydaktyki pojawiła się w 1613r. Praca Krzysztofa Helwiga i Joachima Junga Pt ,,Krótkie sprawozdanie z dydaktyki, czyli sztuki nauczania Ratychiusza” Z tytułu można wywnioskować, że dydaktyka była pojmowana jako sztuka nauczania , czyli działalność o charakterze praktycznym.

Tak też rozumiał dydaktykę Jan Amos Komeński. Opublikował on w 1657r. dzieła Pt. ,,Wielka dydaktyka, przedstawiająca uniwersalna sztukę nauczania wszystkich i wszystkiego”. Dla Komeńskiego dydaktyka to nie tylko sztuka nauczania ale także wychowania.

Myśli o zbudowaniu ogólnej teorii nauczania wywiedzionej z pojęcia natury przyczyniła się w XVIII w. doprowadziła  do opublikowania dzieła pedagogicznego ,,Emil, czyli o wychowaniu” Jana Jakuba Rousseeau, w którym sformułował słynną zasadę swobodnego wychowania. Polegała ona na tym, iż dziecko do 12 roku życia miało swobodę rozwoju, natomiast później rozpoczynało wychowanie umysłowe, czyli zorganizowaną naukę.

Taki sposób rozumowania dydaktyki przetrwał do początku XIX w. Wtedy to Jan Fryderyk Herbert opracował teoretyczne podstawy dydaktyki czyniąc z niej teorie nauczania wychowującego. Przywiązywał on uwagę do przyswajania przez uczniów treści a także analizował czynności wykonywane przez nauczyciela w szkole.

W XIX i XX w. na terenie USA powstał nowy prąd pedagogiczny nazwany progresywizmem pedagogicznym. Jego autorem był Johan Dewey. W swojej teorii dydaktycznej on i jego zwolennicy tego prądu wskazywali na potrzebę rozwijania różnorakich operacji intelektualnych uczniów oraz umiejętności praktycznego działania. Uważał, że w procesie uczenia się najważniejszą sprawą nie może być poznanie nowej wiedzy lecz rozwój myślenia. Jego zasługą było także to że koncentrował swoja uwagę na uczniach oraz łączył poznanie wiedzy z działaniem. Opracował także etapowy proces rozwiązywania problemów: 

Odczucie trudności

Wykrycie jej i określenie

Nasuwanie się możliwego rozwiązania

Wyprowadzenie przez rozumowanie wniosków 

Dalsze obserwacje i eksperymenty

Dziś dydaktykę traktuje się jako naukę o nauczaniu i uczeniu się. Te dwa rodzaje czynności ściśle się ze sobą wiążą i tworzą zintegrowaną całość. Dydaktyka jest procesem poprawnie uzasadnionych twierdzeń, hipotez dotyczących procesu, zależności i prawidłowości nauczania-uczenia się oraz sposobów kształtowania tego procesu przez człowieka . Dostarcza ona wiedzy o stanie rzeczy istniejących w obrębie przedmiotu jej badań, analizuje zależności warunkujące przebieg i wyniki nauczani-uczenia się oraz na tej podstawie formułuje odpowiednie prawidłowości. Wskazuje odpowiednie metody, formy organizacyjne i środki pomocne w wywoływaniu zamierzonych zmian u uczniów. Pełniona funkcje teoretyczne o charakterze diagnostycznym czyli obejmuje zespół pojęć, hipotez, twierdzeń, praw wyjaśniających i uzasadniających organizację i przebieg procesu edukacyjnego i drugą funkcję praktyczną, która określa cele i treści kształcenia na różnych szczeblach edukacji i w różnych środowiskach oraz bada rzeczywistość dydaktyczną i wyciąga wnioski. W tym rozumieniu dydaktyka jest jedną z nauk pedagogicznych, które zajmują się wychowaniem.

Przedmiotem badań dydaktyki jest całokształt procesu kształcenia więc wszelkie świadomie podejmowane czynności nauczycieli i uczniów, składające się na te procesy czynniki warunkujące ich przebieg oraz rezultaty tych procesów.

W procesie nauczania-uczenia się występują pewne treści, metody, formy organizacyjne i środki. Analiza tych czynników a także wykrywanie prawidłowości charakterystycznych dla procesu nauczania-uczenia się oraz ustalenie opartych na nich norm postępowania zalicza się do głównych zadań  dydaktyki ogólnej. Ponadto dydaktyka ogólna zajmuje się analizą i opisem systemów dydaktycznych charakterystycznych w innych krajach, a dydaktyka szczegółowa analizą i opisem systemów nauczania poszczególnych przedmiotów.

Oprócz wymienionych już zadań teoretycznych występują zadania praktyczne. Polegają one na wskazywaniu czynności, które wykonywane przez nauczyciela w określonych warunkach i za pomocą odpowiednich środków mogą prowadzić do przewidywanych i pożądanych wyników kształcenia.

Dydaktyką ogólną nazywamy proces uczenia się-nauczania wszystkich przedmiotów nauki szkolnej na wszystkich szczeblach edukacji i we wszystkich typach szkół. Ma ona charakter ponad przedmiotowy. Formułowane przez nią zasady, reguły i wskazania odnoszą się do wszystkich przedmiotów nauczania i stanowią podstawę do formułowania szczegółowych zasad i reguł dotyczących konkretnych przedmiotów nauczania bądź grupy przedmiotów pokrewnych.

Dydaktyki szczegółowe nazwana też metodami nauczania wyodrębnione są z dydaktyki ogólnej w zależności od różnych kryteriów m.in. Przedmiot nauczania szkolnego, szczeble edukacji szkolnej, rodzaje i typy szkół, rodzaje środowisk edukacyjnych. Na przykład mogę podać: dydaktyka matematyki zawierająca teorię nauczania i uczenia się i praktyczne wskazania w tym zakresie, dydaktyka nauczania początkowego obejmuje nauczanie i uczenie się  wszystkich przedmiotów na etapie edukacji wczesnoszkolnej, dydaktyki kształcenia w szkołach zawodowych czy też dydaktyka medyczna lub dydaktyka dorosłych.  

Wyszczególnione kryteria podziału dydaktyki ogólnej umożliwiają porządkowanie i systematyzowanie tej dyscypliny pedagogicznej.

 

Podstawowe pojęcia:

 

UCZENIE SIĘ-jedno z podstawowych funkcji umysłu polegające na zdobywaniu  wiedzy, umiejętności, kompetencji i nawyków. Warunkami koniecznymi nabywania sprawności SA aktywność uczącego się, planowość, systematyczność, ukierunkowanie na wynik.

Uczenie się nie jest jednorazowym aktem, lecz układem czynności powiązanych ze sobą oraz podporządkowanych wspólnemu celu. Przedmiotem tak rozumianego uczenia się jest otaczająca  nas rzeczywistość przyrodnicza, społeczna, techniczna i kulturowa. Człowiek poznaje fragmenty tej rzeczywistości bezpośrednio i pośrednio. Bezpośrednio zdany jest na lane siły a efekt końcowy zależny jest od samodzielnej jego działalności poznawczej i samodzielnym rozwiązywaniu problemów. W pośrednim poznaniu rzeczywistości korzysta z nagromadzonej przez ludzkość wiedzy, przyswaja sobie dzięki lekturze, słuchaniu wykładów, udziałowi w dyskusjach, naśladownictwu. 

Uczenie się jest więc zdeterminowane przez cel, treść  czynności. Może przyjmować różne formy, opiera się na poznaniu i doświadczeniu indywidualnym, wywołuje zmiany w zachowaniu jednostki.

 

NAUCZANIE-jest to działalność nauczyciela o charakterze planowej i celowej pracy ukierunkowanej na wyposażenie uczniów w wiadomości, umiejętności i nawyki oraz rozwijanie ich uzdolnień. Proces uczenia się i nauczania jest ściśle ze sobą powiązany przez długi okres, oba wiec te procesy określamy jako kształcenie. Na ten proces nauczania- uczeni się składają się czynności uczenia się i nauczania tzn. uczenia wraz z towarzyszącą mu kontrolą oraz podejmowanymi w jej następstwie zabiegom korektywnym.

Nauczanie ma na celu doprowadzić do pożądanych wyników . Nauczyciel musi dobrze zdawać sobie sprawę na czym polega jego kierownicza rola w tym procesie. Nauczanie jest determinowane przez cele, treści i osobowość nauczyciela.

 

KSZTAŁCENIE-obejmuje proces nauczania-uczenia się. To całość doświadczeń składających się na proces zdobywania przez jednostkę umiejętności, wiedzy oraz rozumieie otaczającego ją świata.

Proces ten obejmuje jednocześnie wszelkie świadome, planowe i systematyczne oddziaływania dydaktyczno-wychowawcze na uczniów, zapewniające im wykształcenie ogólne lub zawodowe.

Kształcenie ogólne polega na zaznajamianiu uczniów z dorobkiem kultury nagromadzonymi przez ludzkość, z wiedzą o przyrodzie i społeczeństwie, prawami rządzącymi rozwojem przyrody i życia społecznego i zastosowaniem tych praw. Końcowym rezultatem tego procesu jest wykształcenie ogólne.

Kształcenie zawodowe  przekazywanie uczniowi określonego zasobu wiedzy z danej dziedziny o charakterze produkcyjnym, rolniczo-hodowlanym, usługowym itd., wynikiem tego jest wykształcenie zawodowe. 

Kształcenie może być bezpośrednie i pośrednie.

Bezpośrednio-osobą  kierująca nauczyciel, który kontroluje realizację celów kształcenia, który współpracuje z innymi nauczycielami, rodzicami i organizacjami.

Pośrednio sterującą rolę pełni autor podręczników, książek audycji radiowej i innych źródeł wiedzy z których uczeń korzysta w swej samodzielnej pracy.

 

SAMOKSZTAŁCENIE- to samodzielne zdobywanie wiadomości, nabywanie umiejętności, sprawności praktycznych z określonej dziedziny wiedzy. O końcowym efekcie czyli wykształceniu decydują zdolność, pracowitość oraz dostatecznie silne i pozytywne motywy uczenia się.

 

WYCHOWANIE- to wszelkie oddziaływania środowiska społecznego i przyrodniczego na człowieka, a więc spontaniczne i okazjonalne wpływy innych ludzi lub grup ludzkich, jak i wpływ przyrody, klimatu. Celem jest ukształtowanie kierunkowych cech osobowości a wiec określonych wartości, przekonań, postaw i zasad postępowania. 

Wychowanie jest procesem znacznie szerszym niż kształcenie gdyż obejmuje różne tereny wychowawcze i wszystkie sfery osobowości wychowanka: intelektualna, moralną, fizyczną.

 

Procesy wychowania, kształcenia i nauczania nie są od siebie wyraźnie oddzielone. Wskutek tego zabiegom wychowawczym zawsze towarzyszą określone czynności  z zakresu nauczania, a te z kolei bardzo często mają charakter kształcący i wychowawczy. W tej sytuacji dzięki nauczaniu i kształceniu wyzwalamy i rozwijamy nie tylko czynności umysłu, wzbogacając go przy tym o nowe treści, lecz również inspirujemy i uruchamiamy te siły, które sprawiają, iż życie intelektualne człowieka staje się intensywne i dynamiczne, wszechstronne i świadome.

Metody badań dydaktycznych:

Metody historyczne- wymagają dobrej znajomości metodologii historii, jak też gruntownej umiejętności badania dokumentów historycznych oraz wykorzystywania źródeł historycznych. W Polsce szczegółowe informacje o tych metodach można znaleźć w pracach historyków m.in. w Metodologii historii Jerzego Topolskiego. Praca badawcza polega tutaj na rozpatrywaniu faktów historycznych, które miały miejsce w przeszłości, a ich ślady zostały w jakichś dokumentach przechowane. Proces badania sprowadza się do rejestrowania, analizowania i wyjaśniania tych faktów. Jerzy Kmita wyróżnia cztery kategorie wyjaśnień:

-wyjaśnienia przyczynowe

-wyjaśnienia rozwojowo genetyczne

-wyjaśnienia funkcjonalno genetyczne

-wyjaśnienia funkcjonalne.

Uwaga badacza koncentruje się zwłaszcza na poszukiwaniu przyczyn jakichś zmian, wzrostu, rozwoju, bądź rozpadu jednostek, grup, a nawet idei. Jest to poszukiwanie praw przyczynowych. Wyjaśnienia rozwojowo genetyczne lub funkcjonalno genetyczne stwierdzają zachodzenie jednej lub kilku serii wydarzeń lub procesów uporządkowanych czasowo w ramach każdej serii, przy czym wydarzenie A poprzedzające B stanowi warunek niezbędny B. W przypadku uwzględniania praw funkcjonalnych i praw utrzymywania stanu równowagi mówi się o wyjaśnieniu funkcjonalnym.

Intencją historycznych dociekań jest wykrywanie uogólnień umożliwiających nie tylko poznanie przeszłości, lecz także lepsze zrozumienie współczesności i przewidywanie przyszłości.

Metody porównawcze-polega na porównywaniu całych systemow oświaty lub ich fragmentów w różnych krajach, w tym zarówno na odkrywaniu wspólnych cech, jak i różnic, oraz na poszukiwaniu przyczynowych, genetycznych uwarunkowań tych podobieństw i różnic przez dynamicznie zmieniające się składniki tych systemów. Dydaktyka porównawcza zajmuje się również porównywaniem ideałów i celów kształcenia, treści programowych, metod i organizacji kształcenia, a nawet form i metod działalności wspierającej systemy oświaty. W badaniu porównawczym stosuje się co najmniej cztery kategorie czynności takie jak:

-opisywanie badanych przedmiotów

-ich wyjaśnienie

-ich ocenianie

-wyprowadzenie wniosków

Opis badanego przedmiotu np. szkoły, domu dziecka może być rozpatrywany z różnych stron. Rozpatrywanie faktów podlega wartościowaniu ze względu na założone cele oświaty. Opis nie polega więc na samym rejestrowaniu faktów tak jak narzucają się one obserwatorowi, lecz na ich doborze z punktu widzenia założonych celów, na ich podporządkowaniu, kiedy to eliminuje się dane nieistotne, wreszcie na porządkowaniu według przyjętych zasad. Wyjaśnienie faktów dydaktycznych to punkt kulminacyjny badania porównawczego. Nie wszystkie prace porównawcze doprowadzane są do tego punktu, toteż krytycy słusznie zarzucają im zbytnią opisowośc. Wyjaśnienia są odpowiediami na pytanie dlaczego.Wyraz dlaczego jest wieloznaczny. Ernest Nagel wyróżnił cztery główne odmiany wyjaśnień:

-model dedukcyjny-to typ wnioskowania dedukcyjnego, w którym explicandum jest logicznie konieczną konsekwencją przesłanek wyjaśniających.

-wyjaśnienia propabilistyczne-przesłanki wyjaśniające sa tu założeniami statycznymi o pewnej klasie elementów a explicandum jest twierdzeniem jednostkowym o danym indywidualnym elemencie owej klasy.nie zapewniają więc one prawdziwości wyjaśnień danego faktu, lecz czynią je bardziej prawdopodobnym.

-wyjaśnienia funkcjonalne-polegają na wskazaniu jednej lub wielu funkcji, jakie pewien element spełnia w zachowaniu lub realizacji pewnych cech systemu, do którego należy, albo też na opisaniu instrumentalnej roli działania w realizowaniu jakiegoś celu.zwroty w rodzaju ‘’żeby’’, ‘’po to’’, są charakterystyczne dla wyjaśnień funkcjonalnych.

-wyjaśnienia genetyczne-sprowadzają się do ustalenia dlaczego jakiś przedmiot ma takie a nie inne cechy. Dokonuje się to przez porównanie stanu aktualnego z odpowiednimi stanami we wcześniejszych stadiach.Ocenianie badań przedmiotów – polega na konfrontowaniu ich z innymi , już lepiej znanymi np. system wychowania we francji i Polsce. Wnioski z badań porównawczych przyjmują zwykle postac norm. Dzieli się je na rzeczowe i emocjonalne, bądź na nakazujące i zakazujące.

Metoda obserwacji- Kazimierz Ajdukiewicz określił obserwację jako spostrzeganie kierowane zadaniem. Nie jest więc to zwykłe patrzenie na coś, lecz poszukiwanie faktów, odkrywanie ich, stosownie do postawionego przed obserwacją celu czy zadania. Zadanie, albo problem interesujący badacza w czasie obserwacji, sprzyja temu, ze obserwacja staje się selektywna. Badacz dokonuje selekcji tego, co ma obserwowac , ze względu na ów problem. Uprzednia wiedza ułatwia badaczowi uogólnienie wyników obserwacji. Debold van Dalen wyodrębnił trzy rodzaje badań opisowych, a więc opartych na obserwacji. Podzielił je na : badania przeglądowe(obejmuje badania typu wyraźnie deskryptywnego), badania poszukujące związków (poszukiwanie związków między opisywanymi elementami) , badania rozwojowe (kładzie się nacisk na powiązanie badań z praktyką dydaktyczną). Obserwacja opiera się na spostrzeganiu bezpośrednim i Hans Selye wyróżnia trzy składniki: spostrzeżenie, rozpoznanie, i zmierzenie. Spostrzeganie pośrednie ma miejsce wtedy gdy danego przedmiotu badań nie można poddac bezpośredniej obserwacji. Przedmiotem takim mogą być postawy, decyzje, uczucia. Ponieważ bezpośrednio tych właściwości obserwować nie można badacz posługuje się wskaźnikami tych właściwości np. zewnętrzne objawy zachowania, wypowiedzi ankietowe, wybór szkoły. Obserwacja uczestnicząca ma miejsce wtedy gdy obserwator sam bierze czynny udział w badanym procesie dydaktycznym wpływając na jego przebieg.

Metoda eksperymentu dydaktycznego-w tej metodzie badacz sam organizuje proces który chce poddac działaniu. Ma tu miejsce regulowanie warunków przebiegu danego procesu aby można było wykryc występujące w nim zależności. Ważną cecha jest również poddawanie tych warunków kontroli i ścisły ich pomiar oraz nadanie eksperymentowi charakteru problemu naukowego oraz sprawdzenie prawdziwości odpowiedniej hipotezy roboczej. Eksperyment w którym występują wszystkie te cechy nosi miano eksperymentu laboratoryjnego, brak cechy pierwszej oznacza ze jest to eksperyment naturalny. W literaturze metodologicznej najczęściej można spotkać się z następującym tokiem badania typu eksperymentalnego: identyfikacja i zdefiniowanie problemu, wyodrębnienie i określenie zmiennych, sformułowanie hipotez i wyprowadzenie z nich wniosków, skonstruowanie modelu eksperymentu obejmującego wszystkie elementy, warunki i relacje, przeprowadzenie eksperymentu, redukcja surowych danych w sposób zapewniającą bezstronną ocenę spodziewanego efektu, zastosowanie testu stwierdzenia wiarygodności uzyskanych wyników badań. Badacz formułuje hipotezy. Punktem wyjścia jest powstanie sytuacji problemowej która polega na odczuwaniu pewnej trudności, niepokoju, z tej racji ze czegos nie wie, co chce wiedzieć . zdanie sobie sprawy z własnej niewiedzy prowadzi do sformułowania pytań na które poszukujemy odpowiedzi. Ajdukiewicz wyróżnił dwa rodzaje pytań: pytania rozstrzygnięcia i pytania dopełnienia.

Dydaktyka jako nauka- dotyczy przede wszystkim zachowania nauczycieli i uczniów zachowania będącej przedmiotem badań socjologicznych, psychologicznych, czy prakseologicznych. Powstaje ona zarówno z badania zachowań które miały miejsce w przeszłości jak i z przebiegających współcześnie , swój sens praktyczny ma zaś głównie dla konstruowania przyszłości, to jest dla organizowania takich zachowań wychowawców i wychowanków jakie są pożądane z punktu widzenia celów wychowawczych, odpowiadających przyszłym potrzebom społecznym. Dydaktyka jest nauką która nie może zawierac samych wypowiedzi teoretycznych, lecz zarówno zdania opisowe jak i wyjaśniające i prospektywne oraz zdania oceniające i praktyczne. Tak więc nie można jej uważac wyłącznie za naukę praktyczną czy stosowaną, jest bowiem nauką teoretyczno praktyczną. Staje się nauką teoretyczno praktyczna dopiero wtedy, gdy zaczyna opierać swoje twierdzenia na wynikach badań empirycznych. One bowiem dostarczają materiału opisowego, pozwalają wykrywac zależności, i umożliwiają konstruowanie zachowań celowościowych zmierzających do tworzenia nowych kształtów rzeczywistości dydaktycznej. Wyróżniamy nauki dedukcyjne i indukcyjne. Nauki dedukcyjne czyli formalne do których zalicza się przede wszystkim matematykę i logikę formalną posługują się twierdzeniami pierwotnymi i pochodnymi które się wyprowadza z twierdzeń pierwotnych w drodze dedukcji. Nauki indukcyjne czyli realne, do nich zalicza się nauki przyrodnicze i humanistyczne. To taka nauk w której zdanie nie będące jej twierdzenienm pierwotnym zostaje uznane za jej twierdzenie zarówno wtedy gdy zostanie ono wywnioskowane z twierdzeń uprzednio przyjętych w drodze dedukcji, jak też gdy zostanie wywnioskowane w drodze indukcji. W naukach indukcyjnych występują zdania bezpośrednio oparte Na doświadczeniu czyli tzw zdania spostrzeżeniowe. Dla nauki mają one szczególną wartość wtedy, gdy dają odpowiedź na jakieś z góry postawione pytanie. W skład teorii wchodzą zdania jako części składowe teorii.są to zdania spostrzeżeniowe zawierające jednostkowe opisy rzeczy lub zdarzeń dydaktycznych czyli faktów, oraz zdania ogólne określające wzajemne zależności między faktami dydaktycznymi.

Bibliografia: