Reżim polityczny to ściśle określony, uregulowany odpowiednimi normami tryb postępowania ograniczający swobodę jego uczestników.
Definicja szeroka: zespół reguł, wartości, zachowań charakteryzujących życie polityczne.
Definicja wąska: zależności charakteryzujące układ stosunków między legislatywą a egzekutywą.
Parlamentaryzm – władza polityczna skupia się w rękach pochodzącego z wyborów parlamentu.
1) Parlament pochodzi z powszechnych wyborów.
2) Władza wykonawcza należy do 1-osobowej głowy państwa i kolegialnego rządu.
3) Układ sił w parlamencie przesądza o powołaniu premiera.
4) Głowa państwa spełnia funkcje wykonawcze, ceremonialne i reprezentacyjne.
5) Głowa państwa nie ponosi odpowiedzialności politycznej. Ponosi ją rząd.
6) Odpowiedzialność polityczna rządu wyrażona jest wotum zaufania wyrażonego przez parlament.
7) Gabinet może doprowadzić do rozwiązania parlamentu i zarządzenia przedterminowych wyborów.
8) Między parlamentem a rządem istnieje system powiązań organizacyjnych, funkcjonalnych i personalnych.
Prezydencjalizm – forma rządów wynikająca z podziału władzy między egzekutywą a legislatywą, w której prezydent jest jednocześnie szefem rządu. System wynika z koncepcji separacji władz państwowych.
1) Prezydent jest powoływany w wyborach powszechnych.
2) Nie ma inicjatywy ustawodawczej ani prawa udziału w obradach parlamentu.
3) Nie ponosi odpowiedzialności przed parlamentem.
4) Ministrowie to urzędnicy w aparacie prezydenckim.
5) Komunikuje się z parlamentem za pomocą orędzia z programem rządu i propozycjami ustaw.
6) Ma weto wobec ustaw uchwalanych przez parlament.
7) Ponosi odpowiedzialność konstytucyjną – impeachment.
Semiprezydencjalizm – system niepełnej unifikacji legislatywy i egzekutywy
1) Dualizm władzy wykonawczej – prezydent i gabinet z premierem na czele.
2) Szczególne właściwości prezydentury:
· Prezydent powołany w powszechnych wyborach lub przez kolegium elektorów, na czas określony, niezależny od zmiany sił w parlamencie.
· Prezydent ma kompetencje do podejmowania decyzji w zakresie polityki wewnętrznej.
· Prezydent jest kreatorem polityki zagranicznej.
· Za swoją działalność odpowiada przez parlamentem.
3) Podwójna odpowiedzialność rządu – przed parlamentem i prezydentem.
System rządów konwentu – kooperacja dwóch równorzędnych podmiotów reprezentujących egzekutywę i legislatywę. Egzekutywa jest wybierana przez parlament. Nie jest od parlamentu zależna.
1) Kolegialny charakter monistycznej egzekutywy, którą tworzy Rada Związkowa. Na czele Rady Związkowej stoi premier, który nie ma skoncentrowanej władzy, pełni funkcje głowy państwa.
2) Brak możliwości rozwiązania parlamentu przed upływem kadencji.
3) Parlament wybiera rząd. Nie może dać mu wotum nieufności.
4) Brak efektywnej opozycji.
5) Nie łączy się funkcji deputowanego i członka rządu.
Polityczne konsekwencje różnych systemów wyborczych to:
1) bezpośredni efekt polityczny: rozmiar dysproporcji między poparciem wyborców, a ilością uzyskanych mandatów
2) pośredni: liczba partii zasiadających w parlamencie
Konsekwencje:
1) deformacja woli wyborców
2) rozmiar zwycięskiej partii
3) redukcja efektywnej liczby partii na arenie parlamentarnej w stosunku do areny wyborczej
4) strategie wyborcze partii politycznych
System partyjny jako kategoria teoretyczna:
· Ujęcie statyczne: prosta suma partii politycznych zachowujących się w określony sposób w przestrzeni politycznej.
· Ujęcie dynamiczne: układ powiązań miedzy partiami, które rywalizują o głosy wyborców i dążą do przechwycenia odpowiedzialności za kształtowanie polityki publicznej państwa.
System partyjny to statyczna konfiguracja partii i układ wzajemnych powiązań miedzy nimi o bardzo dynamicznych cechach, dążących do stabilizacji.
Podejście historyczne:
Konfiguracja systemu partyjnego odbywa się w toku rozwoju historycznego.
Podejście sartoriańskie:
System jest zmienną rządzącą się własną dynamiką. Powstają pola rywalizacji, wokół których formują się ugrupowania polityczne. System partyjny to aktywny element polityki, który wpływa na to, w jaki sposób partie wypełniają swoje funkcje.
Funkcje kontrolne Sejmu
1) kontrola Rady Ministrów poprzez wotum nieufności wobec rządu lub jednego z ministrów
2) konstruktywne wotum nieufności – wraz z podaniem kandydata na stanowisko
3) debatuje nad ustawą budżetową opierając się na opinii NIK, efektem debaty może być udzielenie absolutorium dla rządu
4) interpelacje, zapytania poselskie
5) powoływanie komisji śledczej do zbadania określonej sprawy
6) kontrola nad działalnością samorządu terytorialnego: bezpośrednia i pośrednia
Rodzaje systemów wyborczych
System wyborczy to procedura ustalania wyników wyborów.
System większościowy w Wielkiej Brytanii, Polsce do Senatu. Występują jednomandatowe okręgi. Wystarczy uzyskać względną większość głosów, aby dostać się do parlamentu. System działa głównie na korzyść partii dużych, dwóch silnych partii. Parlament nie jest więc odzwierciedleniem politycznych nastrojów społeczeństwa, ale jest bardzo sprawnym aparatem władzy. Zapobiega politycznemu rozbiciu parlamentu, a zwycięska partia (bądź koalicja) są w stanie stworzyć stabilny rząd.
W systemie proporcjonalnym dana partia uzyskuje tyle mandatów w parlamencie, jaka odpowiada uzyskanemu przez nią w wyborach poparciu. Istnieją tu progi wyborcze. Np. Holandia, Polska do sejmu. Sprzyja powstaniu systemu wielopartyjnego, rozwój partii małych. Parlament jest odzwierciedleniem politycznych nastrojów społeczeństwa. Żadna z partii nie uzyskuje jednak w wyborach bezwzględnej większości. Powstaje w ten sposób konieczność zawiązania koalicji, aby móc utworzyć rząd. Mała stabilność.
System mieszany większościowo-proporcjonalny. Tego typu systemy miały w zamierzeniu przeciwdziałać negatywnym skutkom stosowania ordynacji wyborczej jednego typu.
system dwóch głosów (występuje w wyborach do Bundestagu; wyborca ma do dyspozycji dwa głosy; pierwszy oddaje na kandydatów, którzy są umieszczeni na imiennej liście danego okręgu, a drugi na listę partii w danym kraju związkowym)
system pojedynczego głosu nieprzechodniego ( występuje w Japonii)
system list blokowych (występuje we Włoszech)
System semiproporcjonalny, SNTV, polega na tym, że każdy wyborca dysponuje tylko jednym głosem, głosowanie odbywa się w okręgach wielomandatowych, a mandaty otrzymują kandydaci, którzy uzyskali kolejno największą liczbę głosów. System ten, ze względu na możliwość rozproszenia głosów, zmusza partie polityczne do ostrożnego nominowania kandydatów, z reguły w liczbie mniejszej niż wynosi liczba mandatów w okręgu.
Rodzaje rynków wyborczych:
I – skrajnie stabilny
Stałość oferty wyborczej, partie nowe uzyskują nie więcej niż 5% poparcia.
II – umiarkowanie stabilny
Oferta stała, partie nowe uzyskują do 5% poparcia, większa chwiejność wyborcza (czyli przerzucanie głosów między ugrupowaniami): do 10%.
III – umiarkowanie niestabilny
Zmienność oferty wyborczej, partie nowe od 5% do 15% poparcia, chwiejność od 10 do 20%.
IV – skrajnie niestabilny
Nowe partie ponad 15% poparcia, chwiejność powyżej 20%
Elementy analizy systemu partyjnego: liczba i rozmiar partyjny, relewancja partii politycznej, partie małe, poziom polaryzacji, wzorce zachowań koalicyjnych.
Są to zmienne zależne, które tworzą matrycę przydatną w badaniu i opisywaniu systemu partyjnego.
~ Liczba i rozmiar partii
mała - do 15% głosów wyborczych
średnia -15-30%
duża -powyżej 30%
Systemy: partii małych (Dania, Szwecja), partii wielkich (Wlk. Bryt, Niemcy, Austria), pośrednie(Włochy)
~ Poziom polaryzacji - jest to dystans między partiami, który określa się umieszczając partie w przestrzeni politycznej po uwzględnieniu podstawowych założeń programowych: politycznych, ekonomicznych, aksjologicznych.
Partie przesuwają się w systemie lewica-prawica modyfikują programy, zwiększając lub zmniejszając dystans do innych partii.
Zbyt duży dystans ideologiczny w ramach jednego systemu partyjnego może spowodować wzrost tendencji odśrodkowych i osłabić spójność systemu partyjnego. Koncepcja systemu ekstremalnie spolaryzowanego opiera się na założeniu istnienia silnej wyborczo opozycji co do zasad funkcjonowania systemu demokratycznego.
~ Wzorce zachowań koalicyjnych
dwie motywacje :
wejście w ramy koalicji jest środkiem do realizacji postulatów wyborczych. Jeżeli wejście do koalicji oznacza rezygnację z ważnych postulatów wyborczych lub ustępstwami natury ideologicznej, to partia traci zainteresowanie taką koalicją.
maksymalizacja łupów (funkcji, stanowisk)wtedy przestrzeń programowa ma drugorzędne znaczenie. Koalicje mogą być mniejszościowe lub większościowe (50+1) i tzw. nadwyżkowe.
~ Wzorce alternacji władzy
-wymiana jednej ekipy partyjnej przez inną (zazwyczaj opozycję)
-przynajmniej jedna z partii wchodzących w skład rządu znajdowała się w rządzie ustępującym
-brak alternacji, np. Szwajcaria – ta sama koalicja 4 partii
~Przesunięcie poparcia wyborczego
zależy od rynku wyborczego
~ Struktura podziałów socjopolitycznych
wiąże się z polaryzacją, zróżniocowaniem poglądów politycznych populacji.
Podziały socjopolityczne określają charakter dominujących w ramach systemu pol. konfliktów, które wyznaczają linię konfrontacji politycznej. Punktem odniesienia są konkretne grupy społeczne wyodrębnione na podstawie kryteriów demograf. takich jak klasa, rasa, płeć religia, wykształcenie)
1. Rodziny partii politycznych w Europie
1) Blok partii lewicowych
Powstały w XIX wieku, podczas Rewolucji Francuskiej, stan trzeci (mieszczaństwo), zasiadając po lewej stronie Stanów Generalnych postulował przeprowadzenie gruntowych reform społeczno-politycznych. Najsilniejsze poparcie notowano w powojennej Europie - ponad 30% w latach 1945-2005.
Są to partie relewantne - istotne dla funkcjonowania systemu partyjnego (albo mają większość albo są w stanie stworzyć efektywną opozycję). Wygrywają wybory, biorą udział w przetargach gabinetowych, wchodzą w koalicje z partiami lub same tworzą rządy.
w Austrii, Grecji, Hiszpanii PSOE, Niemczech SPP, Szwecji SAP, Wielkiej Brytanii, na Malcie.
2) Blok partii liberalnych
Powstaje w II połowie XIX wieku, to partie władzy w okresie liberalizmu cenzusowego. Miały większe znaczenie do połowy XX wieku.
Po 1945 powstaje podział na:
· Liberalizm konserwatywny (prawicowy)
· Liberalizm lewicowy
Paradoksalnie zakończenie procesów demokratyzacji i rozpowszechnienie prawa wyborczego spowodowało, że partie liberalne, głoszące te zasady, zaczęły tracić znaczenie i mają obecnie bardzo słabe poparcie wyborcze.
W Skandynawii pojawia się nurt liberalno-agrarny: związany z przekształcaniem tradycyjnych ugrupowań chłopskich w organizacje lepiej przystosowane do zmieniającej się struktury społeczeństwa.
3) Blok partii konserwatywno-chrześcijańskich
- partie konserwatywne i chadeckie:
Grupa partii prawicowych powstałych na przełomie XIX i XX w. Prototypem tych partii były angielskie ugrupowania konserwatywne (tzw. torysi), które dały początek Partii Konserwatywnej. Program współczesnych partii konserwatywnych głosi szacunek dla religii, tradycji i dobrych rozwiązań przeszłości oraz inspirowane przez te wartości prawa i obyczaje.
W Europie mamy 3 typy partii wyznaniowych:
· Katolickie: Austria, Szwajcaria, Irlandia
· Katolickie i protestanckie: CPU Niemcy, Holandia
· Protestanckie: Holandia, Szwajcaria, gdzie apel wyborczy ma wiele cech fundamentalizmu religijnego, są to partie małe.
Partie chadeckie (Chrześcijańska Demokracja) to ruch społeczno-polityczny powstały w Europie w 2. połowie XIX w. Ich tożsamość programowa jest centrowa, centro-prawicowa lub prawicowa.. Chrześcijańska demokracja uznaje własność prywatną za prawo naturalne. Akceptując wolną gospodarkę rynkową, opowiada się jednocześnie za ograniczonym interwencjonizmem państwowym. Dąży do wspólnotowego modelu społecznego, zorganizowanego na zasadach demokracji, opartego na poszanowaniu praw i swobód obywatelskich. Postuluje rozwój samorządu lokalnego, decentralizację władzy, udział robotników w zyskach przedsiębiorstw.
W polityce partie i organizacje chrześcijańsko-demokratyczne (chadeckie) akceptują zasadę rozdziału instytucji świeckich i kościelnych i nie są podporządkowane hierarchii kościelnej.
Partie konserwatywne mogą być ugrupowaniami dużymi (40% poparcia), relewantnymi. Czasami są małe (mniej niż 15%). Obecnie silniejsze od chadeckich.
4) Blok partii radykalnych
Są to partie, które z powodu swoich postulatów mogą być uznane za ekstremistyczne ( ekstremizm to: propagowanie i realizowanie skrajnych ideologii i poglądów politycznych, wprowadzanych w życie za pomocą radykalnych środków)– kwestionują założenia porządku demokratycznego (ugrupowania antysystemowe).
Do określenia, czy partia jest faktycznie taka stosuje się kryteria programowe i subiektywne – stosunek do innych ugrupowań. Po dostaniu się takiej partii do parlamentu następuje proces zmniejszania swojej antysystemowości.
Partie komunistyczne i ekstremizmu prawicowego, w latach 80. neopopulistyczne, nacjonalistyczno-separatystyczne są zwykle małe (5,5 %), ale zdarzają się wyjątki, np. Holandia, Austria
13. Prawa i wolności obywatelskie w Polsce
1. Wolności i prawa osobiste.
· Prawna ochrona życia, wolność i nietykalność osobista
Nie można być poddanym eksperymentom bez zgody, torturom
Wolność słowa
· Wolność sumienia i wyznania
· Obrona podczas aktu oskarżenia
· Odszkodowania
2. Wolności i prawa polityczne:
Do zgromadzeń i zrzeszania się
· Czynne prawo wyborcze – każdy obywatel, który ukończył 18 lat i nie jest pozbawiony praw publicznych, wyborczych lub jest ubezwłasnowolniony
· Bierne prawo wyborcze – do Sejmu: 21 lat, Senatu 30 lat, na prezydenta: 35 lat, do Parlamentu Europejskiego 21 lat, co najmniej 5 lat zamieszkania na terenie Polski lub innego państwa UE; na wójta 25 lat i nie musi znajdować się na terenia gminy w której kandyduje. Biernego prawa nie ma osoba skazana prawomocnym wyrokiem na kare pozbawienia wolności za przestępstwo umyślne, w tym także przestępstwo skarbowe oraz osoba wobec której wydano prawomocne orzeczenie stwierdzające utratę wybieralności (ujawniła informacje o dokumentach organu bezpieczeństwa), a także obywatel UE, który nie jest obywatelem Polski
· Prawo do informacji oraz do informacji o stanie środowiska naturalnego,
· Ochrona obywateli przed arbitralnością władzy publicznej – możliwość udania się do Instytucji Skargi Konstytucyjnej, skargi do Europejskiego Trybunału Praw Człowieka, do Rzecznika Praw Obywatelskich)
· Społeczeństwo ma uprawnienia do kreowania polityki poprzez wybory, które są rywalizacyjne, cykliczne i równe.
· Prawo wyborcze jest równe, powszechne, bezpośrednie, tajne i proporcjonalne (nie dotyczy wyborów prezydenckich i do Senatu).
Wolności ekonomiczne, socjalne i kulturalne
· Prawo do własności
· Wolność wyboru wykonywanego zawodu
· Bezpieczne i higieniczne warunki pracy
· Prawo do ochrony zdrowia
· Prawo do nauki
· Ochrona praw dziecka
· Wolność twórcza
· Bezpieczeństwo ekologiczne
14. Podstawowe zasady ustrojowe w RP.
Konstytucja RP określa charakter ustroju politycznego państwa. Jest podstawową formą regulacji funkcjonowania wspólnoty obywatelskiej zorganizowanej w państwo polskie.
1. Zasada zwierzchnictwa jest urzeczywistniana w formie wolnych wyborów i referendów, będących przejawem władzy bezpośredniej (frekwencja musi wynosić powyżej 50%).Władza zwierzchnia należy do narodu. Naród jest suwerenny. Wszyscy obywatele są równi wobec prawa. Prawo polityczne jest powszechne. Każdy ma prawo do czynnego udziału w życiu publicznym.
Zasada reprezentacji (przedstawicielstwa) naród przenosi prawo do działania na posłów i senatorów w drodze aktu wyborczego. Naród to wspólnota społeczno-kulturowa.
Zasada pluralizmu politycznego została sformułowana w 1989 roku.
Zasada podziału władzy
I Wykonawcza (egzekutywa): prezydent i rząd
II Ustawodawcza (legislatywa): sejm i senat
III Sądownicza sprawowana przez sądy i trybunały
Zasada praworządności – oznacza, że organy administracji działają na podstawie przepisów prawa.Praworządność, rządy prawa, w znaczeniu formalnym – zasada ustrojowa zobowiązująca organy państwa do ścisłego przestrzegania prawa i działania zgodnie z normą prawną.
Funkcja kreacyjna i legislacyjna ZN
Nie pełni takiej funkcji.
przyjęcia przysięgi prezydenckiej
uznania trwałej niezdolności prezydenta do sprawowania urzędu ze względu na stan zdrowia
postawienia prezydenta RP w stan oskarżenia przed Trybunałem Stanu (wniosek 140 członków Zgromadzenia, do podjęcia uchwały głosami 2/3 głosów )
wysłuchania orędzia prezydenta RP skierowanego do Zgromadzenia Narodowego), bez możliwości debaty.
uchwalenia regulaminu Zgromadzenia Narodowego zwykłą większością głosów, w obecności co najmniej połowy członków, o ile własną uchwałą nie zmienią trybu)
Procedura tworzenia Rządu RP
Procedura I (podstawowa) powoływania rządu – w trybie art. 154 ust. 1 i 2 Konstytucji
Powołanie RM powinno nastąpić w ciągu 14 dni od pierwszego posiedzenia Sejmu lub przyjęcia dymisji poprzedniego rządu. Prezydent RP desygnuje Prezesa Rady Ministrów, który proponuje skład Rady Ministrów. Prezydent powołuje Prezesa wraz z członkami RM w ciągu 14 dni od dnia pierwszego posiedzenia Sejmu i odbiera przysięgę od członków nowo powołanej RM.
Prezes RM w ciągu 14 dni przedstawia Sejmowi program działania RM z wnioskiem o udzielenie wotum zaufania, które Sejm uchwala bezwzględną większością głosów w obecności co najmniej połowy ustawowej liczby posłów.
Procedura II (rezerwowa) powoływania rządu – w trybie art. 154 ust. 3 Konstytucji
Inicjatywa wyłonienia rządu leży po stronie Sejmu – ma na to 14 dni.
W razie niepowołania RM lub nieudzielenia jej wotum zaufania Sejm wybiera w ciągu 14 dni Prezesa Rady Ministrów oraz proponowanych przez niego członków Rady Ministrów bezwzględną większością głosów w obecności co najmniej połowy ustawowej liczby posłów. Prezydent RP powołuje tak wybraną Radę Ministrów i odbiera przysięgę od jej członków.
Procedura III (rezerwowa) powoływania rządu – w trybie art. 155 Konstytucji
Inicjatywa leży po stronie Prezydenta, wotum zaufania wymaga już tylko zwykłej większości głosów.
Prezydent Rzeczypospolitej w ciągu 14 dni powołuje Prezesa Rady Ministrów i na jego wniosek pozostałych członków Rady Ministrów oraz odbiera od nich przysięgę. Sejm w ciągu 14 dni udziela jej wotum zaufania większością głosów w obecności co najmniej połowy ustawowej liczby posłów.
W razie nieudzielenia Radzie Ministrów wotum zaufania Prezydent skraca kadencję Sejmu i zarządza wybory.
ODPOWIEDZIALNOŚĆ PREZYDENTA W RP
1. Prezydent Rzeczypospolitej za naruszenie Konstytucji, ustawy lub za popełnienie przestępstwa może być pociągnięty do odpowiedzialności przed Trybunałem Stanu.
2. Postawienie Prezydenta Rzeczypospolitej w stan oskarżenia może nastąpić uchwałą Zgromadzenia Narodowego podjętą większością co najmniej 2/3 głosów ustawowej liczby członków Zgromadzenia Narodowego na wniosek co najmniej 140 członków Zgromadzenia Narodowego.
3. Z dniem podjęcia uchwały o postawieniu Prezydenta Rzeczypospolitej w stan oskarżenia przed Trybunałem Stanu sprawowanie urzędu przez Prezydenta Rzeczypospolitej ulega zawieszeniu. Przepis art. 131 stosuje się odpowiednio (tymczasowe wykonywanie obowiązków Prezydenta Rzeczypospolitej).