Neandertalski człowiek (Homo sapiens neandertalensis), podgatunek człowieka rozumnego występujący od ok. 250 do ok. 23 tys. lat temu. Zamieszkiwał Europę i wybrzeża Morza Śródziemnego. Szczątki neandertalskiego człowieka odkryto po raz pierwszy w 1856 w Neandertal, w pobliżu Düsseldorfu (Niemcy).
Ludzi neandertalskich cechowała specyficzna budowa czaszki: niskie, przesunięte do tyłu czoło, silnie rozwinięte łuki nadoczodołowe, co upodabniało ich czaszkę do czaszek małp człekokształtnych.
Neandertalski człowiek uprawiał myślistwo i zbieractwo, potrafił rozniecać ogień. Używał narzędzi wykonanych z kamienia, drewna i kości. Praktykował ceremonialny pochówek zmarłych. Szkielety zwierząt znajdowane wraz z ludzkimi szczątkami mogą być śladami obrzędów rytualnych, interpretowanych niekiedy jako prymitywne formy religijne.
Miejsce neandertalskiego człowieka wśród przodków człowieka współczesnego stanowi do chwili obecnej nie rozwiązany, sporny problem antropologii. Początkowo uważano, że człowiek neandertalski był odrębnym spokrewnionym z człowiekiem rozumnym gatunkiem. Obecnie większość badaczy przychyla się do uznania go podgatunkiem Homo sapiens.
Badania genetyczne wskazują, że DNA neandertalczyka i DNA Homo sapiens są zgodne w ponad 99,5 proc. (dla porównania podobieństwo genetyczne między ludźmi i szympansami wynosi około 98 proc.). Badania na podstawie materiału genetycznego
Najstarszy materiał genetyczny neandertalczyka, sprzed 100 tys. lat, udało się pozyskać w 2006 - wyizolowano go z zęba neandertalskiego dziecka znalezionego w belgijskiej jaskini Scladina. Wyniki porównania go z innymi ze znanymi wcześniej sekwencjami DNA neandertalczyków (sprzed od 29 tys. do 42 tys. lat) sugerują, że ludzie neandertalscy byli bardziej zróżnicowani genetycznie, niż dotychczas sądzono. Z badań wynika, że największe zróżnicowanie występowało u wczesnych neandertalczyków, przed pojawieniem się w Europie człowieka współczesnego.
Jednym z pierwszych znalezisk o cechach neandertalczyka był wykopany w 1856 w niemieckim Neanderthalu niekompletny szkielet o mocnym kośćcu, grubym wale nadoczodołowym. Były to kości podobne do człowieka, ale o znacznie bardziej pierwotnych cechach.
Przyrodnicze książki z tego okresu pełne są artystycznych rekonstrukcji ukazujących neandertalczyków jako istoty włochate i ociężałe, niewiele różniące się wyglądem od małp, o tępym wyrazie twarzy. Gdy w 1858 Darwin opublikował swoje prace ówczesna brukowa prasa nie szczędziła odkryciom ewolucji ironii.[2]
Wcześniejsze odkrycie (jaskinia Engis, 1829) fragmentu czaszki 2-3 letniego dziecka neandertalczyka, uznano dopiero w 1936. Wcześniej klasyfikowano ją do anatomicznie współczesnych ludzi. Podobnie cechy czaszki kobiety znalezionej w Forbes’ Quarry (Gibraltar, 1848) zostały rozpoznana jako neandertalskie dopiero w 1864. Wiele innych znalezisk było źle udokumentowanych, datowanych i obciążało naukową debatę.
Obecnie nauka dysponuje dużą liczbą szczątków pochodzących od ponad 400 różnych osobników H. neanderthalensis stawiając go na pierwszym miejscu wśród najlepiej opisanych hominidów. Jego szczątki znaleziono w Hiszpanii, Francji, Włoszech, Wielkiej Brytanii, Niemczech, Belgii, Chorwacji, Izraelu, Iraku, Portugalii i Rumunii.
Pochodzenie i występowanie
Neandertalczyk prawdopodobnie ewoluował z Homo heidelbergensis lub formy z nim blisko spokrewnionej w środkowym plejstocennie. Pierwsze cechy neandertalskie pojawiły się u hominidów w Europie ok. 400 -350 tys. lat temu[3]. Neandertalczycy rozprzestrzenili się po Europie (z wyjątkiem pokrytej lodowcem Skandynawii) i na Bliskim Wschodzie. W okresie dużych wahań klimatycznych, wykazywali przystosowania do zimnego klimatu. Prawdopodobnie w tym czasie, dla ochrony od zimna, zaczęli używać odzieży[4] a i nawet biżuterii[5]. Nieliczne ślady wskazują na obecność podobnych form w południowej Syberii[6] i północnej Afryce.
W 1938 w jaskini Teszik Tasz, w pobliżu Samarkandy, odkopano fragmenty szkieletu młodego neandertalczyka, w tym 150 fragmentów kości składających się na kompletną czaszkę. Powiększyło to znany obszar zamieszkiwania tego gatunku i dowiodło, że zamieszkiwał również wysokie góry.
Odkrycia z 2001 i 2007 roku, tj. wykopaliska w Mamontowaja Kuria w górach Uralu u wybrzeży Morza Arktycznego, oraz w jaskini Okładnikowej w górach Ałtaj, wspomagane zaawansowanymi badaniami genetycznymi, sugerują, że zakres występowania neandertalczyka był znacznie większy[7].
nie posiadał szpiczastej bródki, żuchwa jest szeroka masywniejsza niż przeciętnie, zaokrąglona
krępe mocne ciało,
o ok. 1/3 większą puszkę mózgową od 1370 do 1600 cm³ (u człowieka od 1490 do 1500 cm³), budowę czaszki brachycefaliczną
podstawa czaszki jest wygięta
zachodnie znaleziska mają skośniej ścięte czoło z silnie rozwiniętymi łukami nadoczodołowymi
proporcjonalnie krótsze ręce i nogi (nieproporcjonalnie długie ręce to atawistyczna cecha)
krótsze i masywniejsze, a także wygięte (częsta krzywica) kości długie kończyn dolnych
lepiej rozwiniętą muskulaturę klatki piersiowej, ramion i barku, najsilniejsi ze współczesnych im ludzi (reguła biologii: nawet zwierzęta im dalej żyją na północy, tym są większe - polarne niedźwiedzie są największe)
kości twarzoczaszki szerokie, policzki wysunięte do przodu, większy niż u człowieka z Pekinu nos
naukowcy z Zurychu odtwarzając fenotyp dziecka zrekonstruowali jasne/niebieskie/szare oczy i blond włosy (zdjęcie niżej); do dziś te fenotypowe cechy występują w największym nasileniu w Europie. Badania genetyczne wskazują na prawdopodobieństwo tej rekonstrukcji fenotypu Neandertalczyka
Niektóre cechy neandertalczyka występują u współczesnych ludzi powszechnie inne sporadycznie w rejonie jego głównego obszaru występowania.
posługiwali się mową. Wielkość otworu przez który przechodzi nerw obsługujący aparat mowy w kość gnykowej znaleziona w 1983 w jaskini Kebara (Izrael) ma budowę zbliżoną do ludzkiej[15]
wzrost mężczyzn średnio ok. 165 cm i 90 kg, (znaleziono osobnika o wzroście 190 cm) a kobiet ok. 155 cm
chignon podobny do hemibun Homo sapiens fossilis z górnego paleolitu. [16]
wzrost pojemności mózgoczaszki - spowodowany większym spożyciem mięsa (źródło protein potrzebnych do budowy mózgu)
Człowiek kromanioński, człowiek z Crô-Magnon (Homo sapiens diluvialis), przedstawiciel gatunku Homo sapiens żyjący w Europie, którego szczątki odkryto m.in. w 2. połowie XIX w. w Crô-Magnon we Francji. Kromaniończyk cechował się wzrostem sięgającym 180 cm oraz objętością mózgu ok. 1600 cm3, wydłużoną szczęką i żuchwą, silnie zaznaczoną brodą.
Człowiek z Cro-Magnon; człowiek z Crô-Magnon; (łac. Homo sapiens fossilis); kromaniończyk; człowiek rozumny z górnego paleolitu występujący w Europie między 43 tys. lat p.n.e – 10 tys. lat. p.n.e – w ten sposób określa się części szkieletów Homo sapiens odkryte w schronisku skalnym Abri de Cro-Magnon [1] w Les Eyzies k. Dordogne, we Francji przez Louisa Larteta w roku 1868. Szczątki datowane były metodą rozpadu węgla aktywnego 14C a ich wynik pozwolił określić wiek znaleziska na okres między 28 tys. lat p.n.e. do 30 tys. lat p.n.e.
Człowieka z Cro-Magnon jako jednego z podgatunków Homo sapiens uważa się za anatomicznie identycznego z człowiekiem współczesnym.
Gatunek ten wyodrębnił się obok gatunku neandertalczyka około 43 tys. lat temu w czasach ostatniego zlodowacenia tzw. bałtyckiego, w górnym plejstocenie w okresie zimnym, w fazie środkowej (Würm) na Bałkanach lub na terenie dzisiejszych Czech. W ciągu kilku tysięcy lat kromaniończycy rozprzestrzenili się w całej Europie.
Gatunek ten charakteryzował się wysokim wzrostem ok. 180 cm i pojemnością mózgoczaszki dochodzącą do 1600 cm³.
Znaleziska wykazują, że kromaniończycy jako pierwsi wykonywali przedmioty ozdobne, m.in. figurki kobiece znane dziś pod określeniem paleolitycznej Wenus, wypalali z gliny figurki terakotowe. Kromaniończyk był również autorem malarstwa jaskiniowego, grzebał zmarłych oraz pierwszy tworzył trwałe domostwa. Uważa się, że jedną z przyczyn tego wszechstronniejszego rozwoju obok warunków klimatycznych było ustabilizowanie się gatunku Homo sapiens o cechach zbliżonych do współczesnego człowieka oraz okoliczność, iż na skutek zaistnienia lepszych warunków do kontaktów między poszczególnymi grupami dochodziło do krzyżowania się w obrębie różnych grup (egzogamia) co mogło w efekcie wzmocnić biologicznie ten gatunek.
Na terenie Polski ślady działalności kromaniończyków reprezentują kultury archeologiczne z terenów Małopolski i Śląska. Najstarszą jest późna kultura mustierska po której nastąpiły jerzmanowicka, oryniacka oraz kultura sielecka.
Bezpośrednią kontynuatorką tych kultur jest na terenie Polski kultura hamburska oraz kultura magdaleńska.
Trwają spory czy kromaniończycy mogli się krzyżować ze współczesnymi sobie neandertalczykami. Analiza zmienności mitochondrialnego DNA człowieka współczesnego i porównanie jej z sekwencjami mtDNA neandertalczyków wskazuje, że współczesne populacje ludzkie nie zawierają genów neandertalczyka. To silnie wskazuje, że neandertalczyk był osobnym, rozumnym gatunkiem ludzkim, lecz nie stanowi argumentu rozstrzygającego (mtDNA są przekazywane wyłącznie w linii żeńskiej)[1].
Porównanie materiału genetycznego obu gatunków wykazuje różnice w zaledwie ułamka procentu[2]. Jednocześnie stwierdzono istotne różnice genetyczne pomiędzy samymi neandertalczykami. Odkrycia w Portugalii (Lagar Velho), Rumunii (Pestera cu Oase) i na Morawach (Mladec) sugerują, że mogło dochodzić do krzyżowania się H. neanderthalensis i H. sapiens. Na tej podstawie wysunięto hipotezę o możliwości wchłonięcia neandertalczyków do populacji współczesnego człowieka.
Człowiek rozumny (Homo sapiens) – jedyny występujący współcześnie gatunek z rodzaju człowiek (Homo) zamieszkujący całą Ziemię. Człowiek anatomicznie współczesny powstał 200–150 tysięcy lat temu w Afryce. Mniej więcej 100 tysięcy lat temu dotarł na Bliski Wschód, ok. 60 tys. lat temu do Australii, a prawie 40 tys. lat temu do Europy (był to tzw. kromaniończyk, czyli człowiek z Cro Magnon - od nazwy stanowiska archeologicznego we Francji).
Do tego gatunku zalicza się obecnie[1]:
człowieka współczesnego (Homo sapiens sapiens)
człowieka kromaniońskiego (Homo sapiens fossilis czyli Homo sapiens kopalny), którego uważa się za anatomicznie identycznego z człowiekiem współczesnym (jeden podgatunek)
człowieka współczesnego starszego Homo sapiens idaltu (idaltu oznacza w lokalnym etiopskim języku afar, osobę starszą), który wykazuje pewne nieznaczne różnice z człowiekiem współczesnym i został wyodrębniony jako osobny podgatunek.
Trwają również spory, czy człowiek neandertalski, który zamieszkiwał Europę podczas ostatniego zlodowacenia jest podgatunkiem człowieka rozumnego (i należy go nazywać Homo sapiens neanderthalensis), czy osobnym gatunkiem (Homo neanderthalensis).