PRAWO SPADKOWE

Hereditas – dawne cywilne prawo spadkowe, oparte na ustawie XII tablic, znało dziedziczenie z testamentu, ustawy (poza testamentowe) oraz przeciwtestamentowe.

Bonorum possessio – twór prawa pretorskiego, odmienny od cywilnego. Pretor udzielał bonorum possessio, czyli dawał posiadanie rzeczy spadkowych (bona) tym osobom, które były dziedzicami na podstawie prawa cywilnego, później też takim, które mogłyby być dziedzicami, ale na podstawie prawa cywilnego nie zostały powołane do spadku. Mógł udzielić też osobie, która okazała mu dokument o niewątpliwej autentyczności (tabliczka woskowa) zawierający ostatnią wolę zmarłego. W okresie rozkładu rodziny agnatycznej, bonorum possessio objęło, wbrew prawu cywilnemu, także osoby spokrewnione na zasadzie kognacji.

Bonorum possessio sine re – gdy dziedzic cywilny w ważny sposób zgłosił się do spadku, to pretorski bonorum possessor musiał ustąpić.

Bonorum possessio cum re - gdy bonorum possessor utrzymywał się przy spadku gdyż był zarazem dziedzicem prawa cywilnego lub pretor utrzymywał go przy spadku wbrew dziedzicowi cywilnemu.

• bonorum possessio dawał pretor tylko na prośbę zainteresowanego, którą musiał wnieść w określonym czasie pod rygorem pominięcia (dla ascendentów i descendentów 1 rok, pozostali krewni 100 dni)

• pretor nie mógł nikogo uczynić dziedzicem (heres) w rozumieniu prawa cywilnego, gdyż nie mógł tworzyć nowych norm prawa.

• pretor traktował bonorum possessora jak dziedzica, udzielając mu formułki z fikcją (actiones utiles) z praw należących do spadku,

• pretor dawał także wierzycielom skargi z fikcją przeciw bonorum possessorowi

Zasadnicze reformy wprowadził Justynian w Nowelach, reformując dziedziczenie beztestamentowe (Nowel 118 i 127) oraz przeciwtestamentowe (nowela 115).

Dziedziczenie – to ogół praw i obowiązków majątkowych zmarłego (spadkodawcy) które przechodzą na spadkobiercę - heres (lub spadkobierców) jako spadek. [sukcesja uniwersalna]

Dziedziczenie jest nabyciem pochodnym, więc obowiązuje zasada: Nemo plus commodi heredi suo relinquit, quam ipse nabet – nikt nie może pozostawić swojemu spadkobiercy więcej korzyści niż ma sam (Paulus).

Sukcesja syngularna (szczegółowa) – na podstawie rozporządzenia ostatniej woli, gdy niebędący spadkobiercą otrzymuje ze spadku pewną określoną korzyść majątkową. Mamy tu nabycie tylko określonego prawa, a nie można w ten sposób nabyć długów (np. legaty, fideikomisy, mortis causa capio).

Spadkobiercą – mogła być tylko osoba powołana do dziedziczenia. Jednak przez samo powołanie osoba ta nie od razu staje się spadkobiercą, lecz tylko otwiera się dla niej prawna możliwość nabycia spadku.

Podstawy powołania:

1. ważny testament (dziedziczenie testamentowe)

2. przepis prawa (dziedziczenie beztestamentowe: ustawy, edykty pretorskie, uchwały senatu etc)

3. na podstawie przepisu prawa przeciw woli spadkodawcy wyrażonej w ważnym testamencie (dziedziczenie przeciwtestamentowe) – jego celem było zabezpieczenie praw spadkowych członkom najbliższej rodziny spadkodawcy, o ile tenże pominął ich krzywdząco w swoim testamencie

Nemo pro parte testatus, pro parte intestatus decedere potest – nikt nie może umrzeć rozporządziwszy częściowo w testamencie a częściowo beztestamentowo (Paulus)

Osoba powołana – nabywała spadek i stawała się spadkobiercą przez oświadczenie woli przyjęcia spadku. Spadkobiercy dzielili się na dwa rodzaje:

1. dziedzice domowi (heredes domestici):

• osoby podległe władzy rodzinnej spadkodawcy, nabywały spadek z chwilą jego śmierci. Należeli do nich sui heredes – czyli dzieci własne i przysposobione, żona in manu, oraz niewolnicy nabywający spadek z mocy prawa (ipso iure) i nie musieli składać oświadczenia

• wg prawa musieli oni zostać dziedzicami, jako tzw. dziedzice konieczni (heredes necessarii)

• celem ochrony sui heredes przed nabyciem obdłużonych spadków, pretor dawał im czasem w edykcie tzw. beneficium abstinendi (dobrodziejstwo powstrzymania się) – czyli możliwość nieprzyjęcia spadku przez odpowiednie oświadczenie woli (nie dotyczyło to niewolników)

1. dziedzice zewnętrzni, obcy (herdes extranei) - oni musieli oświadczyć wolę przyjęcia spadku, aby zostać spadkobiercami. Byli dziedzicami dobrowolnymi (heredes voluntarii)

Testament rzymski mógł zawierać także inne postanowienia – zapisy, ustanowienie opiekuna, polecenia etc. Testament to jednostronne rozrządzenie ostatniej woli na wypadek śmierci, sporządzone w przypisanej formie i zawierające ustanowienie dziedzica. Najistotniejszą częścią testamentu jest ustanowienie spadkobiercy.

Ważność testamentu zależy od:

1. nie popełniono błędu formalnego

2. testator miał zdolność sporządzania rzymskiego testamentu (testamenti factio activa)

3. powołany dziedzic miał prawo dziedziczenia z testamentu (testamenti factio passiva)

4. testator nie pominął w testamencie milczeniem synów pozostających pod jego władzą ojcowską

Testamentum calatis comitiis – uroczysty akt publiczny na zgromadzeniach ludowych i przy udziale kolegium kapłanów. Mógł być sporządzony tylko 2 razy w roku i tylko w Rzymie

Testamentum in procinctu – dostępny wyłącznie dla żołnierzy w czasie wojny, gotowych do wymarszu. Składali oni przysięgę w dowolnej formie przed towarzyszami broni

Testament mancypacyjny - spadkodawca sprzedawał cały swój majątek za pomocą mancypacji (5 świadków i libripensa) osobie zaufanej (familiae emptor). Na skutek tego majątek wychodził spod dziedziczenia beztestamentowego, a familiae emptor otrzymywał instrukcje komu i w jaki sposób ma po jego śmierci majątek wydać. Zasadnicze znaczenie miały woskowe tabliczki, na których testator sam ustanawiał swojego spadkobiercę.

Testament prywatny – z tych woskowych tabliczek. Dodatkowymi świadkami byli familiae emptor i libripens, czyli było ich w sumie 7. Nie znali oni treści. Mieli tylko zaopatrzyć je swoimi pieczęciami na dowód autentyczności.

Testament pretorski – osoba przedstawiająca testament w postaci tabliczek przesznurowanych i opieczętowanych 7 pieczęciami świadków mogła uzyskać u pretora wprowadzenie w posiadanie spadku (bonorum possessio)

Zwyczajne formy testamentu za Justyniana:

• testament prywatny – podpisany przez testora i opieczętowany przez 7 świadków (testamentum tripertitum)

• testament holograficzny – tj. własnoręcznie napisany i podpisany przez testatora, ale bez świadków (testamentum per holographam scripturam)

• testament publiczny – przez oddanie podpisanego testamentu opiece cesarza (testamentum principi oblatum) lub podyktowanie ostatniej woli do protokołu urzędowego gdzie dany dokument zostaje przechowany (testamentum apud acta conditum)

• testament szczególny – polegał na pewnych ułatwieniach (zaraza – wówczas tylko 5 świadków) lub utrudnieniach (przy niewidomych musiał być 8 świadek lub urzędnik)

• testament żołnierski (testamentum militis) – wolny od wszelkich wymogów, ważny tylko w czasie wojny

Przy sporządzaniu testamentu obowiązywała zasada unitas actus – wszystkie czynności musiały być w jednym miejscu, jednym czasie i bez przerw.

Kodycyl (codicillus) – to list, który spadkodawca mógł skierować do swego spadkobiorcy (każdego bez względu na formę testamentu). Mógł być potwierdzony lub nie. Treścią mogły być wszelkie rozporządzenia z wyjątkiem ustanowienia spadkobiorcy i wydziedziczenia. Do ważności rozporządzeń wymagane było potwierdzenie kodycylu w testamencie.

Klauzula kodycylarna – gdy testament był z jakiś względów nieważny, to niech będzie utrzymany jako kodycyl. Powołani spadkobiercy mogli być potraktowani jako fideikomisariusze uniwersalni.

Zdolność sporządzania ważnego testamentu – miał wolny obywatel rzymski sui iuris (miał pełną zdolność prawną i zdolność do czynności prawnych). Kobiety mogły testować dopiero w prawie Justyniańskim. Z osób alieni iuris –filii familias w stosunku do peculium constrance oraz quasi constrance i niewolnicy w stosunku do połowy swojego peculium.

Spadkobiercy testamentowi - to praktycznie wszyscy mający zdolność prawną. Wyjątkiem były osoby których spadkodawca nie potrafił określić (np. kto pierwszy przyjdzie na mój pogrzeb) – było nie ważne. Niewolnik mógł dziedziczyć, pod warunkiem, że razem ze spadkiem otrzyma wolność. Był on jednak dziedzicem koniecznym (musiał przyjąć spadek, nawet z długami). Niewolnik stawał się najczęściej spadkobiercą spadków bardzo zadłużonych.

Incapacitas – niezdolność do nabycia spadku z testamentu, z powodu specjalnych zakazów ustawowych (lex lulia et Papia Poppea – bezdzietni i bezżenni)

Caducum – to nieobjęty spadek z powodu incapacitas. Podlegał prawu kaduka – tzn. na podstawie wymienionych ustaw przypadał tym spadkobiercom lub legatariuszom lub innym osobom w tym testamencie które miały dzieci. Gdy nie było spadkobiorcy to przejmował skarb państwa.

W prawie justyniańskim nie ma już incapacitas i prawa kaduka.

Indignitas – niezgodność dziedziczenia, oznaczała że spadkobierca który już nabył spadek nie mógł go zatrzymać z powodu niegodziwego zachowania w stosunku do spadkodawcy lub jego ostatniej woli. Po stwierdzeniu tego zachowania spadek był odbierany i przypadał z reguły skarbowi państwa np. przez spowodowanie śmierci spadkodawcy lub sfałszowanie testamentu.

Testament był nieważny, gdy:

• został sporządzony przez nieuprawnioną osobę (bez testamenti factio)

• nie zachowano wymogów formalnych (testamentum non iure factum)

• brakowało ustanowionego dziedzica

• gdy został odrzucony przez wszystkich lub nikt ze spadkobierców nie przeżył do jego otwarcia (testamentum desertum)

• gdy testament stał się nie ważny po sporządzeniu w wyniku utraty zdolności do jego sporządzenia (testamentum irritum)

• gdy w testamencie pominięto syna lub pojawił się nieuwzględniony pogrobowiec (testamentum nullus momenti)

• gdy testator go odwołał, gdyż sporządził nowy (testamentum raptum)

• gdy testator uległ capitis deminutio

Ustanowienie spadkobiercy – musiało być dokonane w przypisanych słowach, w języku łacińskim i trybie rozkazującym. Spadkobierca był powoływany do całości. Gdyby jednak powołano go tylko do oznaczonej rzeczy, to nie unieważniało to testamentu, tylko przyjmowano zapis za nienapisany. W przypadku kilku spadkobierców, ustalano wartościowo ich udziały ułamkowe w spadku.

semel heres, semper heres – raz ustanowiony spadkobierca jest nim zawsze

Warunkowy spadkobierca – mógł od razu objąć spadek, jeżeli zobowiązał się stypulacją (cautio Muciana), że zwróci spadek w razie niespełnienia warunku.

Warunkowe wdowieństwo (conditio viduitalis)– gdy mąż ustanowił spadkobiercą swoją żonę, pod warunkiem, że nie wyjdzie ponownie za mąż.

Substytucja – podstawienie spadkobiercy, było specjalnym rodzajem powołania dziedziców pod warunkiem zawieszającym:

1. substytucja zwykła (substitutio vulgaris)– gdy testator ustanawiał w testamencie spadkobiercę podstawionego na wypadek, gdyby spadkobierca ustanowiony w pierwszym rzędzie z jakichkolwiek przyczyn spadku nie nabył. Liczba substytucji była nieograniczona

2. substytucja pupilarna – mógł ją zastosować tylko pater famillias w ten sposób, że w testamencie wyznaczał dla swego dziedzica niedojrzałego, pozostającego pod jego władzą, spadkobiercę, tj. substytuta pupilarnego na wypadek gdyby niedojrzały zmarł przed osiągnięciem dojrzałości. Gdy ustanowiony dziedzicem niedojrzały osiągał 14 lat substytucja wygasała.

3. substytucja quasi-pupilarna – ascendenci mogli ustanowić w testamencie spadkobiercę dla swego descendenta chorego umysłowo, pozbawionego zdolności do czynności prawnych, zdolności do sporządzenia testamentu. Substytucja dochodziła do skutku, jeżeli descendent zmarł po testatorze nie odzyskawszy zdrowia. Substytutem były dzieci, a w razie ich braku rodzeństwo chorego.

Wydziedziczenie (exheredatio) – służyło m.in. do regulowania przez spadkodawcę sukcesji poprzez wyłączenie określonych osób z grona potencjalnych dziedziców.

Testament mógł zawierać dodatkowo:

• zapisy (legaty i fideikomisy)

• ustanowienie opiekuna (tutella testamentario)

• polecenia (modus) – pełniły funkcje m.in. wskazówek co do wykonania testamentu

• wyzwolenie niewolników

Dziedziczenie beztestamentowe – zachodziło jeżeli spadkodawca zmarł nie pozostawiwszy ważnego testamentu lub jeżeli testament taki stał się później nieważny. Było uregulowane najpierw przez ustawę XII tablic, potem edykt pretorski, wreszcie w nowelach justyniańskich. Pewne uzupełnienia wprowadzone zostały także uchwałami senatu i rozporządzeniami cesarskimi.

Dziedziczenie beztestamentowe wg ustawy XII tablic – oparte wyłącznie na agnacji. Ustawa przewidywała trzy klasy dziedziczenia:

1. heredes sui – wszyscy, którzy znajdowali się pod władzą zmarłego spadkodawcy i przez jego śmierć stali się osobami sui iuris. Żona i dzieci dziedziczą wg głów (w równych częściach), a np. dzieci zmarłego wcześniej syna wg szczepu (dostają do podziału tylko tę jedną część, która przypadłaby ich ojcu). Żona z małżeństwa sine manu do dziedziczenia nie dochodziła.

2. proximi agnati (np. bracia zmarłego) – gdy nie było heredes sui. Dziedziczą wg głów. Żona cum manu oraz kobiety agnatyczne (siostry rodowe)

3. gentyle zmarłego, jako członkowie tego samego rodu (gdy nie było pkt. 1 i 2)

Dziedziczenie beztestamentowe wg prawa pretorskiego – system mieszany, który dopuszczał kognację. Powoływał on następujące klasy do dziedziczenia:

1. unde liberi – wszystkie dzieci (rodzone, adoptowane i emancypowane). Dziedziczyli wg. głów. W przypadku braku dzieci wnukowie dziedziczyli wg szczepu

2. unde legitimi – gdy nie było nikogo z pierwszej grupy lub nikt nie zgłosił się w określonym terminie, powołani do spadku byli legitimi, tj. spadkobiercy beztestamentowi prawa cywilnego. Mogli zatem prosić o bonorum possessio znowu heredes sui, którzy w ten sposób mieli drugi roczny termin do prośby o bonorum possessio. W przypadku braku heredes sui najbliżsi agnaci, a później gentylowie. unde cognati – w przypadku braku spadkobierców w drugiej klasie, lub gdy nikt z pierwszej i drugiej się nie zgłosił, pretor powoływał krewnych kognatycznych do 6 stopnia włącznie.

3. unde vir et uxor – gdy nie było nikogo z powyższych klas pretor udzielał bonorum possessio żyjącemu małżonkowi.

Dziedziczenie beztestamentowe wg Nowel Justyniańskich (wg Noweli 118 i 127 – uwzględniono kognację w dziedziczeniu) – odbywało się w kolejności następujących klas:

1. klasa I – zarówno w stosunku do spadku po ojcu, jak i po matce, należeli krewni zstępni (descendenci), tj. dzieci (wg głów)lub wnuki po zmarłym dziecku (wg szczepu)

2. klasa II – krewni wstępni (ascendenci), rodzeni bracia i siostry, ewentualnie dzieci zmarłego wcześniej rodzeństwa

3. klasa III – przyrodnie rodzeństwo oraz dzieci zmarłego, przyrodniego rodzeństwa

4. klasa IV – wszyscy inni dalsi krewni boczni, bez ograniczeń co do stopnia pokrewieństwa, wg głów

Zasada dewolucji – powoływane były kolejno następne klasy, jeżeli w poprzedniej nikt się nie stał się spadkobiercą.

Kwarta ubogiej wdowy (wg Noveli Justynańskiej 53 i 117) – uboga i niezaopatrzona wdowa może otrzymać w zasadzie czwartą część spadku po mężu. Jeżeli było więcej niż troje dzieci, wdowa otrzymywała równą część z każdym z nich.

Dziedziczenie przeciwtestamentowe – polegało na możności obalenia pozostawionego przez spadkodawcę testamentu w drodze określonego postępowania i wdrożeniu w konsekwencji dziedziczenia beztestamentowego, jeżeli testator pominął całkowicie swoją rodzinę w testamencie.

W dawnym prawie cywilnym heredes sui będący bezpośrednimi spadkobiercami nie mogli być pominięci milczeniem. Musieli być wymienieni w testamencie lub wydziedziczeni. Synowie musieli być wydziedziczeni imiennie, natomiast córki i wnuki obu płci mogli być wydziedziczeni ogólnie.

Jeżeli pominięto syna milczeniem to testament stawał się nieważny, jeżeli zaś pominięto milczeniem córki lub wnuki to testament nie był w całości nieważny, a pominięci dziedziczyli obok ustanowionych spadkobierców testamentowych. Postumus rumpit testamentum – pogrobowiec obala testament

Już pod koniec Republiki członkowie najbliższej rodziny wydziedziczeni lub pominięci w testamencie mogli zaczepić testament jako sprzeczny z moralnymi obowiązkami rodzinnymi ciążącymi na pater familias. Mogli wnieść skargę – querela inofficiosi testamenti – zmierzającą do całkowitego lub częściowego unieważnienia testamentu (postępowanie extra ordinem). Zasady prawne jej dotyczące:

1. uprawnieni do jej wniesienia to: ascendenci, descendenci, bracia i siostry spadkobiercy (ale oni tylko wtedy gdy dziedzic testamentowy miał złą opinię – persona turpis)

2. wszyscy wymienienie tylko o tyle, o ile w danym przypadku mieliby konkretne prawo do dziedziczenie beztestamentowego oraz o ile nie przysługiwały im już żadne inne środki prawne przeciw testamentowi

3. możliwość skargi była wówczas, gdy testator nie zapewnił krewnym przynajmniej minimalnej części spadku jako zachowku; jednak w skardze żądali oni całej części spadku, jaka należałaby im się gdyby dziedziczyli beztestamentowo

4. sąd oceniał swobodnie, czy testator miał prawo tak uczynić, jeżeli tak to skargę oddalał

5. querela inofficiosi testamenti przedawniał się z upływem 5 lat od śmierci testatora

Zachowek (pars legitima)- to minimalna część, jaką powinni otrzymać najbliżsi członkowie rodziny ze spadku. Uprawnieni byli wstępni, zstępni oraz rodzeństwo ale spośród nich tylko ci, którzy w danym przypadku dziedziczyliby beztestamentowo. Wysokość zachowku wynosiła ¼ działu ustawowego.

• Justynian postanowił, że dziedzic konieczny może zaskarżać za pomocą querela inofficiosi testamenti tylko wówczas, gdy nic nie dostał

• Jeżeli dostał mniej niż zachowek, to przysługiwała mu tylko skarga o uzupełnienie zachowku (actio ad suppleddam legitimam), a testament był ważny

• W przypadku wydziedziczenia lub pominięcia testament był nieważny i dochodziło do dziedziczenia beztestamentowego o ile to potrącenie nie wynikało z przyczyn wykazanych w noveli 115

Przyjęcia spadku można było dokonać za pomocą złożenia oświadczenia woli poprze:

1. cretio – wypowiedzenia wobec świadków przewidzianych uroczystych słów, stwierdzających przyjęcie spadku (często musiał to zrobić w określonym czasie, np. 100 dni)

2. pro herede gestio – wykonanie przez osobę powołaną do spadku czynności, ujawniających wolę przyjęcia spadku (dorozumiane oświadczenie woli)

3. nuda voluntas – proste, nieformalne oświadczenie woli

Wierzycieli mogli zapytać in iure powołanego do spadku, czy jest spadkobiercą. Na jego prośbę pretor dawał mu czas do namysłu (spatium deliberandi). Po jego upływie, przyjmowano że spadku nie przyjął pretor dopuszczał wierzycieli do egzekucji masy spadkowej. W prawie justyniańskim było odwrotnie – uważano że spadek przyjął. Jeżeli chodzi o pretorskie bonorum possessio, to trzeba było o nie wystąpić, to zaś było wystarczającym objawem woli przyjęcia spadku.

Spadek leżący (hereditas iacens) – to spadek który nie należy faktycznie do nikogo. Wg prawa cywilnego traktowany był jak bezpański, a wchodzące w jego skład rzeczy za niczyje, które mogły ulec zawłaszczeniu. Cały spadek leżący mógł być przez kogoś zasiedziany przez roczne posiadanie. Po upływie tego czasu taka osoba stawała się spadkobiercą. Nad całością i właściwą administracją spadków leżących czuwał pretor, który mógł być mianowany kuratorem (curator hereditalis iacentis)

Transmisja powołania na korzyść spadkobierców powołanego – polegała na tym, że w razie śmierci powołanego przed wyrażeniem woli przyjęcia spadku, prawo do złożenia takiego oświadczenia przechodziło na jego spadkobierców. Transmisja ma pierwszeństwo przed substytucją a ta znowu przed prawem przyrostu (akrescencja).

Beneficium abstinendi – dziedzicom koniecznym pretor przyznawał z czasem dobrodziejstwo powstrzymania się od przyjęcia spadku.

Uniwersalna sukcesja spadkowa – z chwilą przyjęcia spadku spadkobierca wstępował w ogół podlegających dziedziczeniu praw i obowiązków majątkowych zmarłego

Gdy było kilku spadkobierców to następowało współdziedziczenie. Z chwilą nabycia spadku majątek odziedziczony i własny łączyły się w jedną całość (confusio bonorum).

Odpowiedzialność za długi spadkowe – spadkobierca odpowiada za długi spadkowe całym połączonym majątkiem.

• gdy wierzyciele obawiali się, że majątek spadkowy przeszedł na zadłużonego spadkobiercę, mogli prosić pretora o przywilej oddzielenia masy spadkowej od majątku osobistego spadkobiercy (separatio bonorum). Gdy pretor się zgodził, to wówczas mogli majątek spadkowy egzekucyjnie (venditio bonorum) sprzedać i pokryć zobowiązania wierzycieli.

• Justynian wprowadził reformę – dobrodziejstwo inwentarza (beneficjum inventari) - jeżeli spadkobierca w ciągu 30 dni od momentu w którym dowiedział się o powołaniu go do spadku, rozpoczął w obecności notariusza (tabularis) sporządzać inwentarz spadku i zakończył tę pracę w ciągu 60 dni następnych, to wówczas odpowiadał za długi spadkowe tylko majątkiem zinwentaryzowanego spadku, nie zaś własnym

Po nabyciu spadku, spadkobierca miał do dyspozycji wszystkie skargi jakie przysługiwały spadkodawcy z jego wierzytelności lub innych praw (np. skarga o wydanie poszczególnych rzeczy spadkowych). Niezależnie od tego przysługiwała mu skarga z jego tytułu do spadku, tzw. hereditatis petitio – na jej podstawie domagał się wydania spadku jako całości. Skarga ta kierował się:

• przeciwko posiadaczowi, który zatrzymywał jego spadek w całości lub części twierdząc, że sam jest spadkobiercą (pro herede possessor)

• przeciwko posiadaczowi, który nie rościł sobie praw do spadku, ale odmawiał jego wydania (pro possesore possessor)

Pretorski bonorum possessor mógł domagać się od posiadacza pro herede lub pro possesore wydania wszystkich rzeczy należących do spadku za pomocą interdyktu (quorum bonorum)

Zakres odpowiedzialności takich posiadaczy zależał od tego czy działali w dobrej czy złej wierze.

Współdziedziczenie – dziedziczono w równych częściach (wg głów), chyba że testator określił inaczej. Była majątkowa wspólnota spadkobierców (consortium). Każdy z nich mógł wystąpić o podział współwłasności za pomocą skargi działowej (actio familie erciscundae)

Przy wierzytelnościach lub długach niepodzielnych powstawała solidarność czynna lub bierna spadkobierców.

Prawo przyrostu (akrescencja) – występowało, gdy spośród kilku spadkobierców jeden nie chciał lub nie mógł dziedziczyć. Opróżniona przez niego część spadkowa przypadała wówczas pozostałym proporcjonalnie do ich udziału. Prawo to działało pod warunkiem, że opróżniona część spadku nie podlegała transmisji lub substytucji, które miały pierwszeństwo lub prawo kaduka, które mogło ograniczać prawo przyrostu.

Collatio bonorum (zaliczenie na dział spadkowy) - miało na celu wyrównanie sytuacji majątkowej między współspadkobiercami, z których jeden lub kilku otrzymało już za życia spadkodawcy jakieś przysporzenie majątkowe kosztem przyszłego spadku (np. syn otrzymał coś od ojca – potem musiał to wnieść do masy spadkowej w celu wyrównania sytuacji majątkowej) np. zaliczenie majątku emancypowanego lub zaliczenie posagu.

Zapisy – przysporzenia poszczególnych, określonych korzyści majątkowych (sukcesja syngularna). Jej przedmiotem mogły być tylko korzyści majątkowe. Były dwa rodzaje zapisów:

1. legaty – starorzymski zapis prawa cywilnego, wymagającym użycia przepisanej formy, a zawierającym polecenie testatora by spadkobierca wydał, kosztem spadku, określoną korzyść majątkową osobie trzeciej (legatariuszowi)

2. fideikomisy – nieformalna prośba skierowana przez spadkodawcę do spadkobiercy (lub zapisobiercy) o świadczenie określonej korzyści fideikomisariuszowi. Początkowo prośba ta stwarzała tylko moralny obowiązek, potem można było ją wymusić w postępowaniu nadzwyczajnym.

Rodzaje legatów:

1. legat windykacyjny – dawał legatariuszowi od razu z chwilą objęcia spadku przez dziedzica własność rzeczy zapisanej. Zapisobierca mógł więc domagać się zapisanej rzeczy za pomocą skargi windykacyjnej (rei vindicatio)

2. legat damnacyjny – wynikała z niego wierzytelność legatariusza do spadkobiercy o wydanie rzeczy (najczęściej pieniędzy) powstały stosunek obligacyjny miał charakter quasu-kontraktowy

3. legatum sinendi modo – stwarzał tylko zobowiązanie wobec legatariusza, który mógł sobie zabrać zapisaną rzecz, później również do wydania rzeczy

4. legat precepcyjny – możliwy był między współdziedzicami, z których jeden zabierał sobie ze spadku zapisaną mu rzecz.

Ustawa falcydyjska (lex Falcidia) – postanowiła, że spadkobiercy po wypłacie legatów musi pozostać co najmniej ¼ czystego spadku – tzw. kwarta falcydyjska. Jeżeli suma legatów przekraczała ¾ spadku, ulegały one wszystkie stosownemu zmniejszeniu.

Fideikomis uniwersalny (fideicommissum hereditalis) – spadkodawca zwracał się do swojego spadkobiercy z prośbą, aby ten wydał cały spadek oznaczonej osobie, tj. fideikomisariuszowi uniwersalnemu. Dzięki niemu obchodzono zakazy dziedziczenia przez różne osoby. Fideikomisariusz nie był formalnie spadkobiercą a więc otrzymywał tylko aktywa, ponieważ zapisem mogły być tylko korzyści majątkowe. Ustanowiony dziedzić powierniczy (heres fiduciarius) spełniał funkcję wykonawcy testamentu. Otrzmywał ze spadku tylko aktywa, nie ponosił odpowiedzialności za długi spadkowe.

Mortis causa capio – wszystkie przysporzenia majątkowe z mocy ostatniej woli, które nie były ani spadkiem, ani żadną postacią zapisu. Np. darowizna pod warunkiem, że obdarowany przeżyje darczyńcę. Stosowano do niej zasadę kwart falcydyjskiej.