W Prologu więzień prowadzi polemikę z ,,mędrcami’’ na temat istoty marzeń sennych, nazywa ich głupcami (bo chcieliby realistycznie tłumaczyć marzenia senne). Poeta, prorok, wieszcz.
W dramacie tym świat widzeń sennych przedstawiony jest jako istniejący niezależnie od osoby doznającej widzeń (np. scena IV).
Kto Mickiewicza inspirował?
Stany Wizyjne u Swedenborga (wśród pisarzy mistycznych był międzynarodową znakomitością, klasyk zaświatowego realizmu, szwedzki prorok, sam zaznał tych niższych stanów, pod koniec XVIII w. na bazie przesłania jego pism ugruntowała się doktryna religijna nazywana Nowym Jeruzalem, oparta na wierze w to, że Swedenborg doświadczył wizji Sądu Ostatecznego i powtórnego przyjścia Boga, będąc tym samym wtajemniczonym w ukryte treści Pisma Świętego, twórca koncepcji angelologicznej ):
*1. wizja z ,,otwartymi oczyma’’
*2. wizja na jawie ale już przy przytłumionej możliwości zmysłów
*3. i 4. pół sen pół jawa i widzenie na jawie ale z zamkniętymi oczami
*5. stan wizyjny we śnie
Wizja na jawie- ks. Piotr. Stan wizyjny, w którym dusza oddziela się od ciała (Konrad).
Mickiewicz wymienia trzech proroków- Boehme, Saint-Martin, Swedenborg.
Obecne duchy z lewej i prawej strony, duch zamykający prolog jest nijaki, tajemniczy, jego słowa to manifest magicznego spirytualizmu. Wyjaśnia, ze siły nadprzyrodzone toczą walkę o człowieka ale decyzja zależy właśnie od niego.
Saint- Martin- człowiek może być nad Chrystusem (odkupiciel wskrzeszał jednostki , nowy człowiek całe tłumy, itd.).
Wilno, ul. Ostrobramska, klasztor Bazylianów, 1 listopad 1823, reportażowy charakter sceny pierwszej, wiemy, gdzie kiedy rozgrywa się akcja, kto występuje.
Sceny w nocy (prócz Salonu warszawskiego (tu nie wiemy, czy dzień czy noc) i Pan Senator- 5 po południu.
Improwizuje TYLKO Konrad (wg. Stefanowskiej improwizuje każdy, kto spiewa). Konrad improwizuje typem wersyfikacyjnym klasycznej ody. Monolog wygłaszany w stanie transu. Dawniej sądzono, że Im aprowizacja – bo napisana w jedną noc, oddana do druku niezmieniona. Jednak czas tworzenia nie ma tu większego znaczenia.
I Pieśń zemsty – zemstą ma być ukrzyżowanie. Obecny motyw wampiryczny. Konrad depce w sobie chrześcijaństwo oraz unicestwia odkupicielską rolę narodu. Konrad chce ,,zarażać” i też tak czyni, powtarzają za nim refren, jednak widzą w pieśni elementy szatańskie (ksiądz i Kapral). Kapral ma zdolność widzenia sił nadprzyrodzonych, widzi przez dziurkę od klucza, co szatan robi z Konradem.
Małą Improwizacja
Kruk (wg. M. Giergielewicza) symbol klęski 1831, nieszczęście.
Wielka Improwizacja
Odegrana w samotności, wyobcowanie, samotność bohatera, on jednak nie rozpacza, czuje się silny. Pierwsze 84 wiersze monologu (1/4 całości) to ,,ekspresja ekstazy mocy’’. Ekstaza to wyjście poza siebie, poza granice normalnej komunikacji językowej. Konrad porównany do artysty, który gra na szklanej harmonijce.
Występuje:
*synestezja- dla udziwnienia doświadczenia, uzmysłowienia niezwykłości, el.obrazowania sugerujące bezpośredniość i konkretność doświadczenia, oddaje stan ekstazy
*tytanizm(pochodzi od buntu tytanów przeciwko bogom olimpijskim)- głód religijny i bunt przeciwko zastanej rzeczywistości, przywódcza rola poety, wyższość poety. Shelley- Zakłada zmniejszenie odstępu pomiędzy człowiekiem a Bogiem. Konrad żąda przekazania władzy, będzie rządził absolutnie z lepszym skutkiem niż Bóg. Monolog ma być wyrazem tytanizmu i zarazem skompromitowaniem go, ukazaniem jego wewnętrznych sprzeczności. Tytanizm zakłada bunt każdego sumienia, tymczasem Konrad jest jednostką, której reszta ma się podporządkować. Poezja daje Konradowi nadludzką moc, która wywyższa go ponad innych.
,,Potężne oko’’ Konrada – wywodzi się z magnetyzmu zwierzęcego (Borowy), nie tylko może widzieć przyszłość, ale może również wpływać na naturę, np. może w locie zatrzymać kometę, ale nie potrafi władać ludźmi. Obdarzony wrodzonym darem profetycznym, nie jest on zależny od jego wiary, Kontad urodził się nie tylko twórcą, ale też prorokiem. W biblijnym sensie profetyzm odbywał się poprzez Boga, był on częścią cudów, tu odbywa się pomimo jego woli. Profetyzm poety romantycznego ma związek z geniuszem poetyckim. O tym, że Konrad może magicznie oddziaływać na innych, świadczy samobójstwo Rollinsona, któremu właśnie natchniony prorok wskazał drogę. Podczas improwizacji skarżył się, że jego siła nie wykracza ze sfery naturalnej, nie może być przeniesiona na ludzi. . Kiedy został opętany udało mu się to. Śmierć Rollinsona jest formą metafizycznego protestu, w pewnym sensie umiera za Konrada, który nie może teraz umrzeć, bo jest przeznaczony dla wyższych celów. Ks. Piotr jako człowiek kornej i żarliwej wiary jest przeciwstawiony Konradowi. Rana na czole Konrada to wynik pychy i bluźnierstwa. Niektórzy badacze w owej ranie doszukują się wątku biograficznego autora, ma to mieć związek z jego deklaracją, że nie będzie wstępował do żadnego stowarzyszenia, a jeśli dowie się o istnieniu jakiegokolwiek to doniesie o tym. Guślarz mówi o tym, że grzechy nie zostały zapomniane i Konrad musi za nie odpowiedzieć na tamtym świecie. Z kolei ks. Piotr wcześniej sygnalizował, że jeśli K.będzie błagał o wybaczenie, powinien pójść do Kanossy i upokorzyć się przed Bogiem. Po egzorcyzmach ksiądz modli się za duszę Konrada, zstępują archaniołowie, którzy potwierdzają owo rozgrzeszenie. Zostanie on zbawiony bo modlą się za niego inni oraz nie chciał ,,rządu dusz’’ z próżnej chciwości, dla siebie ale dla swojego narodu.
W widzeniu ks. Piotra proroctwo o Konradzie zostało wplecione w proroctwo o narodzie. Punktem wyjścia jest profetyczna interpretacja niedanej przeszłości. Cierpienie kraju przyrównane do cierpienia Chrystusa.
Ks. Piotr widzi przyszłość- cierpiącą młodzież wysłaną na północ, do Rosji.
Motyw niewinnie cierpiących dzieci (nawiązanie do Filomatów). Cichowski, który ma spojrzenie „niewinne”. Ofiara niewinna, dziecinna- tak jak ta Chrystusowa.
Salon Warszawski- Wysocki i N*** (Nabielak) wśród patriotów . Postaci te pojawiają się tylko po to, by uzmysłowić czytelnikowi, że tow. warszawskie to nie wyłącznie służalczy dygnitarze i zamykający oczy na współczesność literaci. Zostają wyłączone jakiekolwiek elementy winy Polaków, w całości podporządkowuje się powiedzeniu – Polska Chrystusem narodów. Jest to wizja ks. Piotra, cały okres rozbiorowy to okres Golgoty, Męki Pańskiej.
Prześladowca młodzieży- replika Heroda.
Satyra na małoduszną Francję, która umywa ręce i nie chce pomóc Polsce. Faktem jest, że zaborcy nie liczyli się ze zdaniem tego kraju, nie oczekiwali jego akceptacji. Mickiewicz cały czas myślał o Francji w sensie „napoleońskim”, uważał ją za „prokuratora” Europy, miała ona stać na straży moralności politycznej.
Jak zauważył Borowy, ,,Europa’’ występuje w utworze w dwóch kłócących się ze sobą znaczeniach
*zespół narodów europejskich
*pojęcie geograficzne
Prorokiem ma być tajemniczy Mąż 44. Kleiner uważa, że chodzi o samego Mickiewicza (szyfrem wg kabały miało być imię Adam). Chociaż liczba imienia Adam to 45. Mickiewicz w rozmowie z Goszczyńskim miał wprost powiedzieć, że chodzi mu o niego samego. Można też imię odnosić do Andrzeja Towiańskiego. Stanisław Kolbuszewski nie zgadza się z Kleinerem, mówi, że mamy do czynienia z liczbami 40. oraz z 4. Odwołanie się do mistycznego znaczenia cyfr Saint-Martina. Czwórka miała być pośrednikiem pomiędzy jedynką – Najwyższą Mądrością – Bogiem a światem, czyli zerem. 40 tłumaczy tak – skoro czwórka jest cyfrą człowieka pośrednika, to Bóg wycisnął piętno liczby czworakiej także i na „epoce swojego doczesnego objawienia”. 40 jest cyfrą dzieła o wielkiej doniosłości, dzieła odkupienia, wyzwolenia, pogodzenia.
W Biblii 40 jest cyfrą sakralną. W czasie potopu deszcz padał 40 dni i nocy, Chrystus przez 40 dni i nocy pościł na pustyni, a po zmartwychwstaniu przez 40 dni ukazywał się swoim uczniom (i in.). Św. Augustyn sądził, że czterdzieści jest symboliczną cyfrą wypełnienia się czasów.. Imię ,,czterdzieści i cztery’’ to imię pośrednika, który dokona ,,wielkiego dzieła’’. Rzekome „imię” nie jest nazwą osobową, ale sakralnym tytułem.
Stopniowanie gwarancji profetyzmu, ostatecznie dowiadujemy się na końcu wizji ks. Piotra, że Konrad będzie odkupicielem.
Konrad bd prorokiem, przez którego Bóg będzie działał, gwarancja 1.słowa ks. Piotra do Konrada, 2.przytwierdzający prawdzie tych słów wyrok sądu archanielskiego, 3. Słowa widzenia ks. Piotra którego ustami przemawia Bóg.
Przemiany odbywają się w ważne święta, Wszystkich Świętych oraz Wigilię Bożego Narodzenia. W widzeniu Konrad uchodzi zaborcom, tak samo jak Jezus uszedł prześladowaniom Heroda. Poza tym jak Chrystus buduje ogrom swego kościoła. W widzeniu ks. Piotra mówi się o narodzie, ale na dobrą sprawę chodzi o Konrada, przecież Konrad rzekł: „ja i ojczyzna to jedno!”.
Widzenie ks. Piotra a słowa Guślarza – odczytanie autobiograficzne. Konrad to maska poety. Wskazuje na to choćby to, że Mickiewicz uszedł z więzienia.
Za Saint-Martinem poeta:
a) Wierzy w nieograniczone możliwości siły duchowej człowieka,
b) Natężywszy te siły, można zdziałać cuda.
Odmiennie odnosi się natomiast do przekonania, że natchnienie daje poecie atrybuty profetycznie niezależnie od tego, czy poeta jest religijny i czy działa dla czci Boga.