Rodzaje rymów

• żeńskie – posługujące się akcentem paroksytonicznym, nieodłączne od wiersza sylabicznego, np. "woda – uroda"

• męskie – oparte na akcencie oksytonicznym, właściwe wierszowi sylabotonicznemu, jak "zew – krew"

• daktyliczne – w języku polskim rzadkie, związane z akcentem proparoksytonicznym: "zakochać się – rozszlochać się"

• bogate – charakteryzują się nagromadzeniem współbrzmień spółgłoskowych, np. „piąstkom – cząstkom”,

• ubogie – nie posiadają wielu współbrzmień, np. „te – swe, mi – śni”,

• głębokie – obszar współdźwięczności wychodzi poza granice ustalone przez miejsce akcentowanej samogłoski; są równocześnie rymami bogatymi, np. „łabędzie – tak będzie”,

• dokładne (pełne, ścisłe) – utrzymują pełna identyczność głoskową na obszarze współdźwięczności,

• niedokładne (przybliżone) – nie operują identycznością głosek w obrębie obszarów rymowych, np. „domy – mody”,

• składane – ich przestrzeń rozciąga się poza granice pojedynczego wyrazu, np. „do dna – chłodna”,

• łamane – tworzą ekscentryczny efekt intonacyjno – semantyczny, są stylistycznie sfunkcjonalizowane,

• przygodne – pojawiają się sporadycznie, np. „tyleż tędy co wszędy”,

• gramatyczne – utworzone z wyrazów, których współbrzmienie wynika z identyczności końcówek gramatycznych, np. „spotkałem – uściskałem”,

• niegramatyczne – utworzone z wyrazów należących do różnych kategorii gramatycznych, np. „świat cały – bez chwały”,

• banalne (oklepane, częstochowskie) – utworzone z wyrazów często zestawianych ze sobą w pozycjach rymowych, tworzą ciąg wyeksploatowanych skojarzeń, np. „dal – żal”,

• rzadkie (wyszukane, trudne) – przeciwieństwo rymów banalnych, charakteryzują się niezwykłością doboru wyrazów,

• egzotyczne – wprowadzają słowa obce, np. „trytonów – pantalonów”,

• homonimiczne – powtarzanie tych samych wyrazów, np. „stokroć – stokroć”,

• kalamburowe – ujawniają dwuznaczność wyrazów i więzi znaczeniowe, np. „bogiń – albo giń”,

• asonans – rym oparty na identyczności samogłoskowej, np. „plama - trawa”,

• konsonans – rym oparty na identyczności spółgłoskowej, np. „gong – gang”.

• Monorym - ten sam rym występujący we wszystkich wersach danego wiersza

• Pantorym - utwór wierszowy lub jego fragment, w którym wszystkie lub niemal wszystkie wyrazy rymują się z innymi, np.
  Szedł śnieg. Brał mróz.
  Biegł zbieg. W mróz wrósł.
  Z ust krew - as kier.
  Znad drzew mgła skier.
  Bruno Jasieński, "Słowo o Jakubie Szeli"

• Wiersz biały – wiersz pozbawiony rymów, po raz pierwszy zastosował go Jan Kochanowski w "Odprawie posłów greckich". Najczęściej występuje w poezji współczesnej.

Rodzaje ukladów rymów

• końcowe – w zakończeniu wersu

• początkowe (inicjalne)

• wewnętrzne – obejmujące wyrazy wewnątrz jednego wersu

• zewnętrzne – obejmujące wyrazy zewnętrzne jednego wersu

• parzyste – dwa kolejne wersy mają tzw. układ AABB

• krzyżowe (przeplatane): np. w pierwszym i w trzecim wersie - układ ABAB

• okalające - układ ABBA

Rodzaje strof:

1. dystych (dwuwiersz) - strofa dwuwersowa (w poezji polskiej pojawia się w XVI w.; potem często odnajdujemy ją w poezji Bolesława Leśmiana, zob. np. wiersze "Zmory wiosenne", "Ballada o dumnym rycerzu").

2. tercyna - strofa trójwersowa z rymem okalającym. Środkowy wers pierwszej strofy rymuje się z pierwszym i trzecim wersem strofy następnej (wykształciła się w poezji włoskiej, użył jej np. Dante w "Boskiej Komedii", występuje też u Kochanowskiego, Słowackiego, Asnyka, Tetmajera, Staffa).

3. czterowiersz - strofa czterowersowa, występuje w różnych odmianach. Na przykład tzw. strofa saficka składa się z trzech wersów 11-zgłoskowych i jednego 5-zgłoskowego. Jej nazwa pochodzi od imienia poetki greckiej Safony, która podobno użyła jej jako pierwsza w utworze "Hymn o Afrodycie" (później posługiwał się nią również Horacy; w poezji polskiej pojawiła się w XVI w.). Z kolei tzw. strofa alcejska złożona jest z dwóch wersów 11-zgłoskowych, jednego 9- i jednego 10-zgłoskowego. Wprowadzona została przez greckiego poetę Alkajosa, stosował ją również w swych "Pieśniach" Horacy.

4. sekstyna (sestyna) - strofa sześciowersowa o układzie rymów ababcc, najczęściej jedenastozgłoskowa; wykształciła się w średniowiecznej poezji francuskiej, do poezji polskiej wprowadził ją Kochanowski (np. w "Psałterzu"), upowszechniła się zaś w epoce oświecenia. W romantyzmie stosował ją Słowacki. Występuje przede wszystkim w liryce refleksyjnej, uroczystej.

5. oktawa - strofa ośmiowersowa (układ rymów: abababcc), przeważnie jedenastozgłoskowa. Użył jej Słowacki w "Beniowskim". Występuje głównie w wierszowanych gatunkach epickich. Jej odmianą jest oktostych - od oktawy różni się układem rymów (aabbccdd).

6. Strofoid - strofa nieregularna

Uwaga! By można było mówić o wierszu o budowie stroficznej, musi on składać się przynajmniej z dwóch strof.

Najczęściej spotykane strofy w poezji polskiej to: tercyna, czterowiersz, sekstyna i oktawa.

Niektóre gatunki charakteryzują się stałym układem strof, np. klasyczny sonet włoski ma czternaście wersów i jest zbudowany z dwóch zwrotek czterowersowych oraz dwóch tercyn.

Sonet francuski zaś składa się z czterech strof czterowersowych i zakończony jest dystychem.

Systemy wersyfikacyjne w wierszu
W literaturze polskiej występują zasadniczo trzy systemy wersyfikacyjne zwane numerycznymi. Są to:

• sylabizm (wiersz sylabiczny),

• sylabotonizm (wiersz sylabotoniczny),

• tonizm (wiersz toniczny)

• nieregularne odpowiedniki tych wierszy.

Poza tym wyróżniamy także wiersze nienumeryczne:

• średniowieczny wiersz zdaniowo-rymowy

• współczesny wiersz wolny.

Wiersz współczesny zdaniowy

• numeryczny wiersz składniowy, nie posiadający rymów, w którym rozczłonkowanie na wersy pokrywa się z intonacyjnym frazowaniem prozy. Współczesnym wierszem zdaniowym jest np. utwór W. Szymborskiej "W rzece Heraklita" (z tomu "Sól").

Wiersz sylabiczny

• W każdym wersie występuje ta sama liczba sylab, stały rym żeński w zakończeniu wersu, stały akcent paroksytoniczny (a zatem na przedostatnią sylabę) i średniówka w wersach dłuższych niż ośmiogłoskowe. Ilość sylab w wersie waha się od 4 do 17. Najczęściej stosowane rozmiary wersów to: ośmiozgłoskowiec, jedenastozgłoskowiec (5+6), ze średniówką po piątej sylabie, trzynastozgłoskowiec (7+6), ze średniówką po siódmej sylabie.

• Ośmiozgłoskowiec występuje najczęściej w takich gatunkach, jak: bajka, fraszka, sielanka, ballada, często w wierszach dla dzieci.
  Przykłady: "Pieśń świętojańska o Sobótce" Kochanowskiego, "Psalmy przyszłości" Krasińskiego.

• Jedenastozgłoskowiec występuje bardzo często w romantycznej poezji epickiej, w strofach trójwersowych (tercynach), sześciowersowych (sekstynach) i ośmiowersowych (oktawach).
  Przykłady: "Beniowski", "Król Duch" Słowackiego, "Monachomachia" Krasickiego.

• Trzynastozgłoskowiec - najpopularniejszy, np. "Wojna chocimska" Potockiego, "Treny" Kochanowskiego, "Pan Tadeusz" Mickiewicza. W przekładach z greki i francuskiego występuje jako odpowiednik heksametru i aleksandrynu (francuski wiersz klasyczny 12-zgłoskowy z akcentem na zgłosce szóstej i średniówką po niej; tzw. wiersz heroiczny, zastosował go P. Corneille w "Cydzie" - J.A. Morsztyn przetłumaczył "Cyda" zastępując aleksandryn trzynastozgłoskowcem).

Wiersz sylabotoniczny

• Wiersz ten charakteryzuje się: stałą liczbą sylab w wersach, jednakową liczbą sylab akcentowanych w wersie i ich stałym umiejscowieniem. Jest on wobec tego bardziej zrytmizowany niż wiersz sylabiczny. Pojawił się już pod koniec XVIII wieku, typowy stał się dla liryki XIX wieku, obecny najczęściej w krótkich utworach lirycznych, zwłaszcza w pieśniach stylizowanych na pieśni ludowe. Podstawową jednostką miary rytmicznej jest tu stopa. Pojawia się w poezji W. Pola, T. Lenartowicza, M. Konopnickiej, A. Asnyka "Ulewa", K. Przerwy-Tetmajera"Melodia mgieł nocnych", B. Leśmiana "Dziewczyna".

• Spokrewniony z wierszem sylabotonicznym jest tzw. polski heksametr - odpowiednik heksametru antycznego, zastosował go np. Adam Mickiewicz w "Powieści Wajdeloty" z "Konrada Wallenroda" (rozpiętość wersu mieści się w granicach od trzynastu do siedemnastu sylab, pierwsza sylaba każdego wersu jest akcentowana, a także stały jest akcentowy układ ostatnich pięciu sylab w wersie) czy Norwid "Bema pamięci żałobny rapsod".

Wiersz toniczny

• Występuje w nim jednakowa liczba akcentów w każdym wersie, równocześnie ich rozkład nie jest stały. Na przykład w "Księdze ubogich" J. Kasprowicza, w strofie: "Umiłowanie ty moje! (dwa zestroje akcentowe)/ Kształty nieomal dziecięce! (trzy zestroje akcentowe)/ Skroń dotąd nie pomarszczona (trzy zestroje akcentowe)/ Białe, wąziutkie ręce" (trzy zestroje akcentowe). Dzięki regularnemu układowi zestrojów akcentowych w poszczególnych wersach wybija się rytm, tempo muzyczne strofy. Poeci, którzy stosowali wiersz toniczny, to m.in. W. Broniewski, J. Tuwim, K. Iłłakowiczówna, T. Gajcy.

Wiersz wolny

• Jest to wiersz nieregularny o swobodnej budowie rytmicznej. Nie obowiązują w nim żadne schematy; długość wersów jest zróżnicowana, brak stałej liczby sylab, stóp, zestrojów akcentowych. Najważniejsze jest w nim znaczenie słów. Poeta sam decyduje o podziale utworu na strofy i wersy. Bardzo często nie występują w nim żadne znaki interpunkcyjne, co utrudnia interpretację, język zbliżony jest do języka prozy. Wiersz taki jest typowy dla poezji współczesnej, bardzo często stosowali go poeci awangardy: J. Przyboś, T. Różewicz, M. Białoszewski, choć pojawia się już w poezji Norwida. Odmiany wiersza wolnego to np. wiersz emocyjny - wiersz nienumeryczny, składniowy, gdzie podział wypowiedzi na wersy jest uzależniony od ekspresyjnej intonacji języka mówionego.

Rodzaje liryki
liryka bezpośrednia, liryka pośrednia (przedstawiająca), liryka podmiotu zbiorowego, liryka inwokacyjna, liryka maski, liryka roli. Niektóre rodzaje mogą się łączyć (np. liryka podmiotu zbiorowego z liryką inwokacyjną).

• liryka bezpośrednia - określana też mianem liryki osobistej; podmiot występuje w pierwszej osobie, przekazuje wprost swoje uczucia i doznania; rozpoznajemy ją po tym, że używane są zaimki rzeczowne ("ja"), czasowniki w pierwszej osobie ("[ja] czuję", "[ja] czekałam"); w tym rodzaju liryki często możemy utożsamić podmiot liryczny z autorem, zwłaszcza w utworach z epoki romantyzmu, kiedy istniało silne przekonanie o tożsamości "ja" lirycznego i poety.
  Przykład:
  "Żyłem z wami, cierpiałem i płakałem z wami,/ Nigdy mi, kto szlachetny, nie był obojętny,/ Dziś was rzucam i dalej idę w cień - z duchami" (J. Słowacki, "Testament mój")

• liryka pośrednia - "ja" liryczne jest mniej lub bardziej ukryte; odmiany liryki pośredniej to:

• liryka opisowa (np. opis krajobrazu) i

• liryka sytuacyjna (występują tu elementy narracji, partie dialogowe, a zatem liryka sytuacyjna mieści się na pograniczu liryki i epiki). Przykładem liryki sytuacyjnej jest np. ballada "Romantyczność" Adama Mickiewicza.

• liryka inwokacyjna - oprócz jawnego podmiotu lirycznego wyróżniamy wyraźnego adresata lirycznego ("ty" liryczne), którym może być osoba/grupa osób, pewna zbiorowość, ale także zjawisko, pojęcie abstrakcyjne (miłość, śmierć).
  Przykład:
  "Szukajcie prawdy jasnego płomienia,/ Szukajce nowych, nieodkrytych dróg" (A. Asnyk, "Do młodych")

• liryka podmiotu zbiorowego - podmiot występuje jako "my", grupa społeczna, pokolenie połączona wspólnymi przekonaniami, przeżyciami. Często występuje w utworach o charakterze modlitewnym (np. w "Bogurodzicy").
  Inne:

• liryka maski - podmiot liryczny przyjmuje postać zwierzęcia, przedmiotu, osoby, rośliny i przypisuje im swoje uczucia (np. cykl tworów o Panu Cogito Zbigniewa Herberta)

• liryka roli - w tym przypadku podmiotu lirycznego nie możemy identyfikować z autorem (np. w wierszu poety-mężczyzny podmiotem lirycznym jest kobieta lub podmiotem lirycznym jest jakaś postać historyczna czy bohater literacki, np. wiersz Wisławy Szymborskiej "Monolog do Kasandry").

  • Odmiany liryki ze względu na typ wyrażanych przez nią przeżyć:

• liryka miłosna (np. "Między nami nic nie było" Asnyka)

• liryka krajobrazowa (np. "Stepy akermańskie" Mickiewicza)

• liryka refleksyjno-filozoficzna (np. "W rzece Heraklita" Szymborskiej)

• liryka religijna (np. "Bogurodzica")

• liryka patriotyczno-obywatelska (np. "Pieśń V. O spustoszeniu Podola" Kochanowskiego)

• liryka agitacyjno-polityczna (np. wiersze z nurtu socrealistycznego)

Gatunki liryczne:
        a) elegia - utwór pełen zadumy i smutku;
        b) oda - utwór patetyczny, uroczysty, opiewający wzniosłą ideę lub czyn;
        c) tren - utwór poświęcony osobie zmarłej, opłakujący ją, wywodzi się z kultury antycznej;
        d) pieśń - forma liryczna, która posługuje się różnymi środkami językowymi; różnorodna jest też tematyka i wyrażane uczucia;
        e) fraszka - krótki utwór o tematyce żartobliwej;
        f) hymn - uroczysta pieśń, początkowo w tradycji antycznej poświęcona bogom i herosom, w epokach późniejszych treść hymnów wzbogaciła się o problematykę etyczną i filozoficzną;
        g) sonet - wiersz narzucający warsztatową dyscyplinę, nie ograniczającym jednak treści i typu uprawianej poetyki, składa się z dwóch strof czterowersowych plus dwóch trzywersowych, dwie zwrotki czterowersowe: opis albo narracja; dwie zwrotki trzywersowe: refleksja lub wyznanie.

Typy akcentu ze względu na użyte środki fonetyczne:

• akcent dynamiczny (ekspiracyjny, ekspiratoryjny, ekspiratoryczny) – akcentowana sylaba wymawiana jest z większą siłą, intensywnością;

• akcent toniczny (melodyczny, prozodyczny) – akcentowana sylaba wymawiana jest specjalnym (np. wyższym) tonem (na przykład w języku szwedzkim);

• akcent iloczasowy – akcentowana sylaba jest wymawiana dłużej.

Kategorie te nie są rozłączne, sylaba akcentowana może być bowiem wyróżniana za pomocą więcej niż jednego środka fonetycznego.

Akcent wyrazowy może być:

• stały pod względem fonetycznym – pada wówczas na jedną określoną sylabę we wszystkich wyrazach i formach wyrazu:

  • oksytoniczny - na ostatnią sylabę (np. w języku francuskim i perskim),

  • paroksytoniczny – na przedostatnią sylabę (np. w języku polskim, włoskim czy nahuatl),

  • proparoksytoniczny – na sylabę trzecią od końca (np. w języku macedońskim),

  • inicjalny – na pierwszą sylabę wyrazu (np. w czeskim czy fińskim, także w gwarze podhalańskiej)

albo swobodny – w różnych wyrazach i ich formach pada na sylaby o różnej pozycji w obrębie wyrazu (np. w języku rosyjskim).

• stały pod względem morfologicznym – pada we wszystkich formach fleksyjnych danego wyrazu na jedną i tę samą sylabę tego samego morfemu;

albo ruchomy – w różnych formach danego wyrazu może padać na różne sylaby.

Wróżniamy również tzw. akcent logiczny- wymawianie z naciskiem w zdaniu tych wyrazów, które są uważane przez mówiącego za bardziej istotne dla przekazywanej treści. Te ważniejsze części są wysuwane na początek wypowiedzenia lub na jego koniec.