SEMESTR II

[1]10.10/[2]24.10/[3]07.11/[4]21.11/[5]5.12/[6]

SYTUACJA JĘZKA W CZASIE ZABORÓW

Wydarzenia przełomowe XIX/XX: niepodległość

Sytuacja języka podczas zaborów:

• język rozwijał się na poszczególnych obszarach Polski samodzielnie bez bliższego oddziaływania i związku z polszczyzną w innych zaborach (podróże możliwe były tylko dla arystokracji, ale też nie w sposób nieograniczony)

• wpływy języków obcych oraz sytuacja polszczyzny w momencie germanizacji i rusyfikacji

ZABÓR AUSTRIACKI (GALICJA)

• duża inteligencja humanistyczna XIX/XX

• najwcześniej wprowadzono język niemiecki (od 1772)

• nie objęła reforma oświaty KEN (utworzona w 1773), więc nie wprowadzono w szkołach języka polskiego

• Uniwersytet Lwowski (zał. 1774) – założony z powodu niedoborów kadry, we wszystkich obszarach państwowości, posługującej się biegle j. niemieckim; po łacinie i niemiecku; nie zatrudniano tam Polaków; od 1824 nauczanie wyłącznie po niemiecku

• od 1805 germanizacja Akademii Krakowskiej – nakaz nauczania w j. niem. i niemieckich wykładowców

• od 1810 spolszczenie Akademii Polskiej (od 1818 UJagielloński)

• II poł. XIX swobody w germanizacji powrót polszczyzny do szkół podstawowych i średnich, ale brak polskiej kadry

• 1866 – sejm uchwalił Statut Rady Szkolnej Krajowej – zarządzała szkolnictwem na terenie zaboru i doprowadziła do zwiększenia swobód narodowych; j. polski stał się wykładowym w szkołach podstawowych i średnich; spolszczono ULwowski, Jagielloński, powstała Politechnika Lwowska, Akademia Umiejętności w Krakowie, Szkoła Ludowa do walki z analfabetyzmem

• urzędy – obowiązywał j. niem., ale z braku kadry polskiej posługującej się w j. niem. sprowadzano Czechów z lepszą znajomością j. niem.; po 1866 również poszerzenie swobody językowej; poza wojskiem i pocztą wprowadzono j. polski

ZABÓR ROSYJSKI

• akcja rusyfikacyjna za carycy Katarzyny

• car Aleksander wprowadził reformy KEN – polskojęzyczny UWileński (od 1866), UW (od 1816)

• 1800 – Towarzystwo Przyjaciół Nauk w Warszawie

• po 1831 – pierwsza fala rusyfikacji: rozwiązano TPN, zamknięto UW, UWileński; j. ros. jako urzędowy, zmniejszono nauczanie j. pol.

• po 1863 druga fala rusyfikacji: j. ros. jako obowiązkowy w szkolnictwie; od 1872 zakazano ostatecznie używania j. pol. w szkołach i sądownictwie; zakaz wydawania dzieł po polsku i czytania ich

ZABÓR PRUSKI

• Bissmarck – Kulturkampf – likwidacja j. pol.

- w kościołach (od 1826 spowiedź po niemiecku)

- szkołach (od 1900, nauka religii tylko po niemiecku 1901 strajk we Wrześni)

- urzędach

• brak szkoły wyższej w zaborze pruskim – możliwość studiowania tylko na uniwersytetach niemieckich, np. Berlin

----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

ZMIANY JĘZYKOWE

Tempo wprowadzania zmian w zakresie języka przebiegały bardzo wolno i mało skutecznie.

Język rosyjski

• jednostki miar: pud = 16 kg;

• sposób przemieszczania się: podrożna – karta podróżna, skorochod – szybki pojazd pocztowy

• urzędy, urzędnicy: przysiężny – pomocnik wójta; ukaz; bumaszki – różne dokumenty urzędowe; podpiska – składać podpis

• inne: czaj – herbata

• zapożyczenia: pensja (fr. szkoła) po ros. pensjon – pożyczka ortograficzna; tiurma – więzienie; kazionne – urzędowe ślady silnego zakorzenienia obcych słów są widoczne u Żeromskiego (Dzienniki): trencz, zaimek stojący na początku zdania, rosyjski szyk zdania podrzędnie złożonego (który)

Wszystkie te zmiany językowe ulegały szybkim przemianom, ze względu na zmiany państwowe, np. kiedy zniesiono j. rosyjski w urzędach.

Język niemiecki

• wchodził do polszczyzny przez utrwalanie nazw związanych z realiami

• urzędy, urzędnicy: Hofgericht – sąd, nazwy urzędników

• nazwy przedmiotów życia codziennego:: Nachtkasslig – szafka nocna, durszlak – sitko; kalki językowe: Jak jesteś stary? wpływ wywierali bezpośrednio Niemcy mieszkający w polskich miastach

• zmiany w obrębie stylu – wprowadzenie nowej biurokracji i administracji, np. pierwszy w historii Polski powszechny spis ludności – okazało się, że wielu polskich wieśniaków, Żydów nie ma nazwiska, więc nadawano im sztuczne; - wykształcenie się stylu urzędowego w pismach i przez to utrwalenie kalek językowych (niem. i ros.); styl naukowy był pielęgnowany, nienaruszony

Świadomość ludności co do języka zahamowała działania wrogów. Język stał się symbolem przechowania wartości narodowych, podtrzymania tożsamości narodowej. Wśród patriotów (inteligencja, arystokracja) dbano o znajomość i poprawność j. polskiego organizowano tajne komplety, czytani i itd.

Język francuski

• również duży wpływ w kraju – początkowo język dworski Marii Ludwiki Gonzagi, następnie przejęty przez dwory magnackie itp.

• XIX – rozpowszechnienie j. francuskiego – każdy z wykształceniem go poznał; moda na nauczanie domowe, guwernerzy – często też u nich kulał, ale postrzegani jako hoho-loho – poziom nauczania różny; w okresie tworzenia sieci telefonicznej telefonistkami mogły zostać tylko kobiety ze znajomością francuskiego; potrzebna na poczcie,

• pozwalała na poznanie kultury zagranicznej, które to poznanie było ograniczone – prenumerata czasopism

• pomagał w kontaktach z Niemcami, gdy przymusowo brano udział w bankietach – uniknięcie języka niemieckiego w rozmowie

• pozostały wyrazy:

- dotyczące eleganckiego stylu życia, np. fryzjer, buduar, puder;

- o znaczeniu abstrakcyjnym: afront, akord, libertyn

- z obszaru mody: krynolina, mabu (pióro), fermuar – ozdobne zapięcie przy naszyjniku, tupet, paletki (cekiny)

- kolory: morderowy (brązowy), suknie z kartonu (perkal)

• liczne kalki francuskie:

- nie zrobię ... ???

- struktury z użyciem przysłówka, np. znalazłam go źle, ojciec jest już lepiej

- zestawienia równorzędne rzeczowników, np. lekarz dentysta, kobieta demon

- związki frazeologiczne, np. mąż stanu, być w stanie

Język angielski

• od XIX w. wchodzą zapożyczenia

• wcześniej mało kontaktów z językiem angolów: w Słowniku Lindego tylko 14 wyrazów pochodzenia ang., w Słowniku Wileńskim (1861) ponad 100 słów; w Słownik Warszawski (lata 20.) ponad 250 słów wpływ miało zainteresowanie romantyków literaturą, początkowo czytano przekłady z francuskiego

• II poł. XIX – pojawiają się obok guwernantek francuskich nauczyciele j. angielskiego i różne zwyczaje, np. higiena – sport, otwieranie okien; jazda kucykowa i nowe słownictwo, np. Lalka

----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

ZRÓŻNICOWANIE REGIONALNE POLSZCZYZNY

Polszczyzna:

• ogólna

• odmiany terytorialnie – gwary ludowe, dialekty

• odmiany regionalne – odmiana jp funkcjonująca na danym terytorium, która ma swoiste cechy różniące ją od polszczyzny ogólnej

Przyczyny zróżnicowania polszczyzny ogólnej:

• podłoże dialektalne – przechodzenie elementów gwary do miast poprzez proweniencję mieszczuchów, inteligencję, np. Wielkopolska, Łódź – zrobiom, Kraków – czeba, czydzieści; dialekty uległy unifikacji, a następnie podlegały systemowi językowemu, zatrzymanie się unifikacji spowodowało zachowanie na niektórych terenach gwar

• wpływy obce – zapożyczenia ogólny i o zasięgu terytorialnym, pw. pogranicza państw, ale również miasta, gdzie znajdowało się dużo obcokrajowców; regionalizacja polszczyzny – granice dialektalne i nowe granice zaborców spowodowały coraz większe zamieszanie w języku, wpływ j. niemieckiego (pruskiego i austriackiego) i rosyjskiego

• różne tempo rozwoju języka na różnych obszarach – największe tempo przy stolicy państwa, gdzie są szkoły, wydawnictwa, gospodarka; podczas zaborów dbano, aby zachować polszczyznę a nie ją przekształcać, stąd wiele form archaicznych (pw. Kresy); na ten okres wpływało dużo zjawisk porządkujących kształtowanie się systemu językowego; w dobie średniopolskiej zaszły ostatnie znaczące zmiany; bardzo dużo oboczności istniało

Dialektyzmy – pojawiały się najczęściej u niewykształconych w danym regionie, ale też czasami u arystokracji; określenia: plucha, pasieczysko, burzyć; stwarzało to wiele problemów, bo autorzy wydający książki w danym regionie nie będą zrozumiali w innych; Dwór wiejski ziarniczki-zapałki, kokosznik-kieliszek do jajka, glaz-lukier do mięsa; dla zapożyczeń szukano polskich zamienników, np. zrazy dla bifsztik, ciepłomierz (termometr), młynki (wiatraki w oknach), fartuch (zapaski)

• poziom leksykalny (najwięcej odmienności), fonetyczny - np. nazewnictwo roślin, kwiatów, grzybów, odmienności fonetyczne: brat/brad ojca; h dźwięczne i bezdźwięczne, ł przedniojęzykowo zębowe,

• poziom morfologiczny – pw kategoria rodzaju, np. ta golonka/to golonko, ta kluska/ten klusek (wschód), ta pora/ten por – dot. pw wyrazów o zakończeniu spółgłoskowym, np. cień, lemiesz, dyszel, litr; oboczności, np. grzać grzali/grzeli, śmiać śmiali/śmieli pn-wsch Polska; Łódź – jest na pograniczu wszystkiego (tylko w Łodzi: angielka, bałuciarz-chuligan, brzuszek (surowy boczek), boczek (wędzony boczek), dziad (kapuśniak bez ziemniaków), famuła (dom dla robotników), krańcówka, migawka, rynek jako targ, coś jest siajowe, towar w znaczeniu materiał, tkanina, żulik, karczek a nie karkówka); przystawki (na Śląsku – zimna płyta)

XIX w. – budzenie świadomości różnic językowych, na to uświadomienie miały wpływ Kresy, bo tam odrębność językowa była największa

Odmiany regionalne:

• wielkopolska – była najmniej odrębna, bo najwięcej jej elementów weszło do polszczyzny ogólnej

• mazowiecka – najmniej wykształcona, bo późno w niej życie kulturalne zaczęło kwitnąć, strasznie niechlujna, niewykształcona np. mazurzenie,

• małopolska – XVIII

• północnokresowa – obie mocno pod wpływem podłoża, Ukraina, Białoruś

• południowokresowa

• śląska – raczej gwara danego terenu (a nie ludowa), niż polszczyzna regionalna, ale pełni funkcję polszczyzny terytorialnej

----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

SŁOWNIKI

Słownik języka polskiego Samuela Bogumiła Lindego

S. B. Linde – (ur. 1771 w Toruniu), ojciec był szwedzkim imigrantem, a matka miała niemieckie pochodzenie, studiował na Uniwersytecie w Lipsku, objął stanowisko lektora języka polskiego ucząc się na podstawie słownika Abrahama Troca (3 tomowy słownik w j. francuskim, polski, niemiecki) wypisując z niego ciekawe słowa, w ten sposób narodził się pomysł na słownik:

• wyd. 1807-1815, 6 t.

• pierwszy nie przekładowy słownik

• układ alfabetyczno-gniazdowy tzn. hasła są w porządku alfabetycznym, ale wewnątrz haseł znajdują się podhasła, czyli wyrazy pokrewne głównemu

• brak uwzględnienia znaków diakrytycznych w ciągu alfabetycznym

• wypisywał słowa od początku XVI do końca XVIII w. (dzięki kontaktom z Ossolińskimi i in.)

• wprowadzono do niego dokumentację, przy opisie hasła podawał skrót skąd dane hasło, cytat, przykład pochodzi

• dobierał najbardziej reprezentatywne cytaty z każdego stulecia

• podał odpowiedniki w innych językach – typowe dla tamtego czasu, gdyż rozwijało się językoznawstwo

• chciał opracować język ogólnosłowiański, który czerpałby ze wszystkich j. słow. nie zrealizowana idea

• chciał zachować bogactwo mowy polskiej

• wydanie go było bardzo drogie ze wzgl. na czcionki różnych języków

Stefan Chrabiec Pisarze cytowani w Słowniku Lindego

• książeczka pomagającą korzystanie ze słownika

• układ haseł alfabetyczny wg skrótów u Lindego

• podano autora, utwór, czas powstania utworu

Słownik języka polskiego (Słownik wileński, Orgelbranda)

lata 50. XIX – humaniści wileńscy stworzyli słownik podręczny przejmując hasła od Lindego:

• wyd. 1861 w Wilnie w Oficynie Orgelbranda, 1 t.

• red. naczelny Zdanowicz

• budowa: hasło, wyjaśnienie, utarte połączenie, etymologia

• głównie skupiono się na kresowiznach (bo Wilno) z języka mówionego i pisanego

• mała czcionka i cienki papier

Słownik języka polskiego (warszawski) Karłowicza, Niedźwiedzkiego, Kryńskiego

Ze wzgl. na potrzebę uaktualnienia Słownika Lindego rozpisano ankietę, aby humaniści przysyłali wyrazy do uzupełnienia. Wiele osób się przyłączyło, np. Józef Bliziński (dramatopisarz). Ostatecznie zdecydowano o opracowaniu nowego słownika:

• autorzy: Jan Karłowicz, Władysław Niedźwiedzki, Adam Kryński

• wyd. 1900-1927 w Warszawie, 7 t.

• największy pod wzgl. zasobu haseł słownik

• minusy: brak wstępu, brak dokumentacji haseł, zbyt dużo słownictwa gwarowego, tworzenia rzeczowników od czasowników

• zastosowanie kwalifikatorów, np. ! jako zaznaczenie wulgaryzmu

• chcieli stworzyć obiektywny obraz języka

O skażeniu języka polskiego w dziennikach i mowie potocznej

Zaczęto uświadamiać sobie zróżnicowanie języka i wpływ j. obcych, p.w. zaborczych. Rozpoczął się ruch obrony języka, ale nie naukowy. Zajmowali się tym amatorzy, miłośnicy języka. Od XIX² pojawiają się wydawnictwa o charakterze poradnikowym:

• Fryderyk Skobel – prof. medycyny na UJ, czystość języka graniczyła z dziwactwem

Błędy nasze w mowie i w piśmie

Jego działalność kontynuował:

• Aleksander Walicki – muzyk, krytyk muzyczny, księgarz, ur. w Wilnie; pojawił się problem form prowincjonalnych dotychczas uważanych za błędne; we wstępie Walicki uznał je za poprawne na danym regionie

O skażeniu obecnym w języku i prasie

• Ludomir Szczerbowicz-Wieczór – nauczyciel gimnazjalny, prowadził w dziennikach, czasopismach rubryki językowe, np. Jak mówić?, Skorowidz błędów – jego książka jest zbiorem artykułów z rubryk

Oczyszciciel mowy polskiej czyli słownik obcosłów

• Kortowicz E. S. – brak jakiegokolwiek życiorysu; nadmiernie dbał o używanie słów rodzimych; używał kwalifikatora do słów gwarowych uważając je za niepoprawne

Barbaryzmy i dziwolągi językowe

• Józef Bliziński – wybrał wyrazy podczas prac nad Słownikiem Lindego; 154 hasła, wyrazy, które nie występują w innych słownikach oraz takie, które mają inne znaczenie; dyskwalifikuje nowe, XIX-wieczne zapożyczenia, np. latynizmy (spelunka, proweniencja), galicyzmy (burżua), germanizmy (fordanser, kurort), italianizmy (prestidigitator), greckiego (analfabeta); odrzucano obcość, np. nie nawigacja – żegluga, nie obskurny – pospolity, podły uważała za świadome psucie j. polskiego

Niemieckie, francuskie i błędne sposoby mówienia zebrane z książek, gazet i mowy potocznej

• Eugeniusz Łada-Łazowski – nauczyciel gimnazjalny we Lwowie, nauka poprawnej polszczyzny na błędach

Inni twórcy: Antoni Krasnowolski, Antoni Słoński.

Zaczęły pojawiać się prace poruszające temat kresowizn:

• Łętowski, Błędy nasze. Rzecz o czystości języka polskiego na Litwie

• Ludwik Czarkowski – lekarz, Najpospolitsze rusycyzmy

Zaczęły pojawiać się prace poruszające temat języka ludowego:

• Oskar Kolberg – gromadził teksty folkloru ludowego z Polski

• Bliziński J., Abecadłowy spis wyrazów języka ludowego w Kujawach i Galicyi Zachodniej

Czasopisma językoznawcze:

• Prace filologiczne – 1885-dziś; ukazywało się nieregularnie, obecnie rocznik wydawany przez UW

• Poradnik językowy – 1901-dziś., Warszawa, zał. Roman Zawiliński; początkowo poradnikowe, później organ Towarzystwa Krzewienia Poprawności Języka, obecnie dwumiesięcznik, od 1913 przekształcony w Język polski (Kraków), w lat. 30. odnowiono Poradnik – równolegle pojawiają się dwa czasopisma do dzisiaj

----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

Wiek XX

Cezury:

• od 1918 – scalenia państwa polskiego po rozbiorach

• porządkowanie i scalanie j. pol. i ortografii (reformy ortograficzne: 1918, 1936), intensywna regionalizacja, rozwój różnych alternacji na różnych terenach

• II wojna światowa (wg. Klemensiewicza, rozszerzyła ten zakres jego córka, Bajerowa)

• okres powojenny od 1989 – wpływ na zmiany językowe

Problem II wojny światowej

• doba nowopolska trwała (wg Klemensiewicza) tylko do 1939

• czas od 1945 uważany jest jako okres nowych procesów, np. migracje ludności, nowe środki komunikacji

• czas zmianą zaczął się już od 1939, np.

- spłaszczanie statusu społecznego – oddziaływało na język, który ulegał unifikacji

- pauperyzacja społeczeństwa

• zmiany zaszłe podczas II wojny światowej oddziaływały na język powojenny

Podstawy rozwoju polszczyzny

• świadomość narodowa języka – język umożliwi przetrwanie narodu; troska o język – usuwanie naleciałości z okresu germanizacji i rusyfikacji, świadome ich używanie

• użytkownicy języka: w poł. XIX w. powstała grupa ludzi posługujących się wzorcową polszczyzną, która wpływała na język narodowy; po wojnie wyniszczona inteligencja miała marginalną rolę w społeczeństwie ceniącym robotników i wywyższając ich znaczenie dla państwa; narodziła się nowa inteligencja – ludzie z niższych warstw społecznych (głównie dawna zubożała arystokracja, ziemianie, robotnicy, wieśniacy), którzy dzięki edukacji i zmiany sposobu zarobkowania (nauczyciele, aptekarze), zaliczani byli do warstwy inteligencji zaszły zmiany w sposobie wartościowania języka, gdyż przynosili oni do szkół własne systemy językowe, a j. lit. poznawali dopiero w trakcie nauki; problem polegał na braku świadomości własnych naleciałości, p.w. fonetycznych

• rozluźnienie normy językowej – nowa inteligencja jest przyczyną tego zjawiska; norma pisana była stricte przestrzegana w przeciwieństwie do normy mówionej (zachowano błędy językowe dotychczas występujące, np. tą książkę zamiast tę książkę)

• rozwój szkolnictwa – liczne podręczniki nauki j. pol. i łaciny; wysoki poziom nauczania tych języków; upowszechnienie szkolnictwa w całym kraju (sz. powszechne miały nauczać polszczyzny lit. spychając na bok odmiany regionalne; dopiero w ostatnich dziesięcioleciach XX, ze wzgl. na zubożenie gwar, uznano j. domowy i polszczyznę ogólną za dwa odrębne i wartościowe języki)

• rozwój mediów – wyd. prasy w skali jak w XIX w.; pojawia się telefon, radio, telewizja; w radiu mogli pracować ludzie posiadający odpowiednie predyspozycje (dykcja, ton) dzięki czemu ludzie mogli stykać się z wzorcową polszczyzną; w telewizji jakość j. była niższa, gdyż liczył się obraz

• rozwój techniki – możliwość szybszego przemieszczania się po kraju, komunikacji, internet

• wypoczynek – organizacja Fundusz Wczasów Pracowniczych zakładająca ośrodki wczasowe w kraju; wypoczynek zbiorowy umożliwiający poznawanie innych regionów;

• przemysł – do j. danego terenu wpływały inne formy również z dziedzin przemysłu, np. kasza gryczana, krupczatka

Główne zjawiska języka – ujęcie systemowe

Fonetyka

• proces zaniku samogłosek nosowych – pojawia się artykulacja zastępcza spowodowana migracją ludności i przenoszeniem regionalizmów, np.

- odnosowienie: pójdo drogo

- rozłożenie nosówki: idom drogom

- dyftongi: zrobioł, kupioł

• i, y w miejsce e pochylonego, np: sir, mleko (do II w. św. uważano za normę, dopiero po 1945 zaczęto odchodzić od tej formy)

• rozłożona wymowa spółgłosek wargowych, np. bjały, pjes

• rozłożona wymowa spółgłosek k, g, np. kjosk, kjedy,

• zanik odrębności ṷ (przedniojęzykowo zębowego) i x (dźwięcznego)

• zanik η, np. konkurs, bank, kongres – wymowa literowa, zanik wtórnej nosowości, np. sens zamiast sęs, zanik miękkiego gie, np. generał zamiast gienerał, brak ubezdźwięcznienia, np. romantyzm, wiózł przyczyną jest przewaga komunikatów pisanych

• wycofanie fonetyki udźwięczniającej

• wyrównanie akcentu na paroksytoniczny

Fleksja:

• tendencja do nieodmieniania p.w. form żeńskich – głównie w j. oficjalnym; spowodowana nieumiejętnością odmiany form obcych, np. tourne, jury, resume, show; tendencja do nieodmieniania nazwisk – najczęściej w formularzach urzędowych lub odmiana tylko imienia, np. obraz Pabla Picasso; tendencja do nieodmieniania skrótowców – NIK, PWN

• stabilizacja liczebników pod względem nieodmienności, np. sto złoty a nie stu złotych, stabilizacja skrótów pod względem nieodmienności, np. prof. X

• derywacja form żeńskich, np. krytyczka literacka, reżyserka (pomimo innego znaczenia słowa)

• uproszczenie fleksji – przyjmowanie form powszechniejszych w wymowie, np. dłoniami, liściami jak gałęziami

• przeniesienie końcówki na zaimek, np. te zdanie, te kochanie

• wybór krótszych form, np. kwitł zamiast kwitnął

• wybór form bez oboczności, np. kilka kropli niż kropel, słodź zamiast słódź

• stopniowy zanik imiesłowów nieodmiennych

• zastępowanie formy stopnia przymiotnika przez opisową formę, np. bardziej zdrowy niż zdrowszy

Ortografia

• ujednolicono pisownię nie z przymiotnikami

Morfologia

• Przyrostki w XX wieku:

• nasila się produktywność przyrostków obcych:

- izm

- ator

- ada, np. błazenada

• ogranicza się użycie przyrostków rodzimych:

- ak

- arka (57 w ’45, 10 później)

• najpopularniejsze:

- ość – istniał już wcześniej

- owiec – zw. z procesem uniwerbizacji dwuczłonowych złożeń, np. podobny do wieży>wieżowiec, wysoki budynek> wysokościowiec

- ówka – zw. z rozwojem stylu potocznego, służył do tworzenia skróconych, poręcznych form kolokwialnych, np. łódź żaglowa>żaglówka, łódź motorowa>motorówka, przemysł zbrojeniowy>zbrojeniówka; obecnie ma duży udział w języku

• Typy derywacji:

• zmniejszenie popularnej sufiksacji (od ’45 stanowi ponad 90%, po ’86 tylko 86%) – przyczyną jest tendencja do skrótów, np. telefon komórkowy>komórka, utwór wokalny>wokal

• zwiększenie popularności prefiksacji, derywacji dodatniej i ujemnej

• Złożenia:

• pojawiają się takie, w których pierwsza część stanowi twór na pograniczu przedrostka i wyrazu samodzielnego, np. superprodukcja (super jako przedrostek-derywacja przedrostkowa, super jako przysłówek), Multikino

• przybywa struktur wzorowanych na p.w. angielskich strukturach polegających na łączeniu kilku wyrazów w jeden, np. speckomisja, kredyt bank

Leksyka

• wychodzą z użycia słowa zw. z techniką (np. materiały piśmiennicze), ubiorem, życiem codziennym oraz z poprawnością językową (fr. kajet zast. zeszytem, elektrolux zast. odkurzaczem)

• próba zastępowania słów pochodzenia obcego, np. traktor-ciągnik, helikopter-śmigłowiec, buldożer-spychacz, szofer-kierowca, ?karoseria-nadwozie?

• przywracanie starych określeń sprzed PRLu, np. syndyk, akcjonariusz, starosta

• słownictwo zw. z II w. św., np. łapanka, getto, volksdeutsch, zw. z więzieniem, np. melina, szaber, gryps, kapuś, zw. z polityką, np. spalony adres, zw. z wojskiem, np. myśliwiec, bombowiec

• tempo wzrostu słownictwa jest coraz szybsze:

- słownik staropolski do XV w. notuje 15 tys. haseł

- słownik XVI w. notuje 70 tys. haseł

- słownik XVIII w. notuje 86 tys. haseł

- słownik poł. XX wieku 130 tys. haseł

• sposoby przyrostu słownictwa:

- skrótowce stały się podstawą derywacji innych określeń, np. nazw osób: KOR-korowiec, BCh-bechowiec

- neosemantyzacja – nadawanie istniejącym wyrazom nowych znaczeń, np. bank-miejsce, gdzie się coś gromadzi, fala-upałów, w odniesieniu, że czegoś przybywa, filar-emerytalny, ślimak-wjazd na autostradę, PRL stawiało na terminologię wojskową: batalia-o chleb, brygada-robotnicza, eksplozja-demograficzna, front-robót, inwazja-stonki

- zapożyczenia:

• angielskie (zwiększenie kontaktów po wojnie): zw. ze sportem, np. piłka nożna, hokej, tenis, zw. z muzyką, np. swing, longplay, big beat, blues, jazz, zw. z modą: pulower, blezer, mokasyny

• francuskie zw. z modą: szmizjerka, ekler, boucle

• rosyjskie: zabytki z czasów zaborów były tępione; II w. św. gazik, katiusza, kukuruźnik, pepesza, kufajka, harmoszka; PRL kułak, komsomoł, kołchoz, pionier-harcerz, socrealizm; nacechowane ekspresywnie aparatczyk (działaś aparatu), barachło (byle jakie), chałtura (praca domowa), gieroj (ironicznie o bohaterze), swołocz, dacza

• niemieckie: obecnie nieliczne zapożyczenia – szyberdach, sznaucer, gastarbeiter, sznycel

• egzotyzmy (ksenizmy) – słowa odnoszące się do realiów innych krajów przenoszone przed mediatyzację świata: duma, kamikadze, talib

• sztuczne – budowane na podłożu j. pol. ale również z innych: kosmonauta, astronauta, glottodydaktyka

- frazeologizmy:

• nazwy gatunkowe: odbiornik tranzystorowy-tranzystor, wielka płyta

• nazwy wartościujące: ktoś jest przywieziony w teczce-narzucony odgórnie, urodzony w niedzielę-leniwy, lecieć otwartym tekstem-bez ogródek

• kalki: żelazna kurtyna, zimna wojna

• skrzydlate słowa: cytaty z autorów; zajmował się P. Chmielowski, była w Przekroju rubryka Kto to napisał?

• okazjonalizmy: kuroniówka

- moda na folklor ludowy, np. podhalański – baca, juhas, grań; poetyzmy: krynica, zdrój; określenia codzienne – świetlica, kiecka – strój ludowy (ok. 2% słów w języku)

- eponimy (Wł. Kopaliński Słownik eponimów) pochodzą od imienia lub nazwiska jakiejś osoby: dulszczyzna, sławojka-bardacha z serduszkiem, bardotka, falandyzacja-Falandysz doradca Wałęsy, landrynki-Łandrin właściciel cukierni, napoleonka-ulubione ciastko Napoleona, Judasz-okienko w drzwiach, Dulcynea-wierna kochanka

Składnia

• zmiany w zakresie łączliwości – zyskują na popularności formy z przyimkiem, np. możliwość do czego , przykład na co (zam. czego),

• niektóre struktury pomocnicze usamodzielniają się w kontekstach: ubrana a propo-adekwatnie,

2 poł XX w. upowszechnienie słowa mówionego dlatego dominują wzorce j. mówionego. Wzorem przestaje być j. pisany stąd większa dowolność, niechlujność. Dla XX w. charakterystyczne jest zwiększenie stylu potocznego kosztem innych odmian polszczyzny.

20.01 – egzamin