ok. 1200p.n.e. – upadek Troi
776p.n.e. – pierwsza olimpiada
753p.n.e. – założenie Rzymu
41p.n.e. – zabójstwo Juliusza Cezara
1 – narodziny Jezusa Chrystusa
476 – koniec Cesarstwa Zachodnio-rzymskiego
Najważniejsze fragmenty:
1/ Księga Rodzaju (Genesis);
2/ Księga Królewska (Salomona);
3/ Księga Hioba;
4/ Pieśń nad pieśniami.
* Nowy Testament – chrześcijańska część Biblii, traktuje o misji Chrystusa i pierwszych poczynaniach założonego przez Niego Kościoła. Spisano go w latach 51- 96 naszej ery (po grecku i aramejsku).
Najważniejsze fragmenty:
1/ Ewangelie św. Mateusza, św. Marka, św. Łukasza, św. Jana:
wyobrażenia nocy betlejemskiej;
przypowieści (O siewcy, O synu marnotrawnym, Miłosierny Samarytanin, Obłuda, Kobieta cudzołożna ).
2/ św. Paweł, Hymn o miłości;
3/ Objawienie św. Jana.
Znaczenie Biblii:
księga święta, podstawa judaizmu i wyznań chrześcijańskich- to w niej zawarte jest skierowane do ludzi posłanie Boga, stanowiące istotę tych religii;
podstawa uniwersalnej etyki- zasady ogłoszonego Mojżeszowi „Dekalogu” mogą być uznawane przez wszystkich, niezależnie od światopoglądu;
niewyczerpana skarbnica wątków, motywów i postaw, inspirujących twórców kultury;
źródło wielu gatunków literackich.
Antyk:
2) Mitologia grecka
Najważniejsze fragmenty: Prometeusz, Syzyf, Narcyz, Niobe, Dedal i Ikar, Tezeusz i Ariadna, Herakles, Demeter i Kora, Orfeusz i Eurydyka, wyprawa Argonautów.
Kulturotwórcza rola mitów:
funkcja poznawcza - objaśniały tajemnice świata i zjawiska przyrody;
funkcja światopoglądowa - podstawa wierzeń religijnych;
funkcja sakralna- źródło religijnego kultu i związanych z nimi obrzędów;
umacniały pierwotną społeczność, tworząc wspólną tożsamość.
3) Homer
*Iliada- opowiada o epizodzie wojny trojańskiej „Gniewie Achillesa”: akcja obejmuje 40 dni oblężenia, opuszczeni przez Achillesa Grecy ponoszą klęski, ginie jego przyjaciel Patrokles, dopiero wówczas bohater wraca na pole walki i w dramatycznym pojedynku pokonuje najdzielniejszego z Trojan, Hektora; bezcześci jego zwłoki, ale potem zawstydzony wydaje je ojcu, królowi Troi, Priamowi;
5) Liryka : Safona, Horacy, Seneka, Tyrteusz
katharsis - duchowe oczyszczenie, rozładowanie uczuć, przeżywanie losu bohatera tragedii, oswojenie się z jego uczuciami i osiągnięcie w efekcie wewnętrznego pokoju;
fatum - przeznaczenie, którego nikt nie może zmienić, ludzie mogą tylko dopełnić swój los;
trzy jedności- czasu (akcja musiała zamknąć się w jednym dniu), miejsca (rzecz działa się w jednym miejscu), akcji (jednowątkowa);
archetyp (pierwowzór) - wzorzec ogólnoludzkich postaw i zachowań ustalony najwcześniej w systemach mitologicznych;
topos - odwieczne, wciąż na nowo podejmowane motywy i tematy, świadczące o ciągłości kultury europejskiej;
stoicyzm - system filozoficzny (Zenon z Kition) mówiący, że życie człowieka powinno polegać na zachowaniu równowagi duchowej, nie zakłóconej radością ani smutkiem, na wyzbyciu się namiętności i postępowaniu zgodnie z rozsądkiem;
epikureizm - kierunek filozoficzny (Epikur z Samos) próbujący dać receptę na szczęście (uczciwość, spokój, odrzucanie przesądów, wiara w zmysły, korzystanie z uciech życia);
monoteizm - wiara w jednego boga;
politeizm - wiara w wielu bogów.
864- misja Cyryla i Metodego
966- chrzest Polski (Mieszko I)
1025- koronacja Bolesława Chrobrego
1364- fundacja Akademii Krakowskiej przez Kazimierza Wielkiego
1410- bitwa pod Grunwaldem (Władysław Jagiełło)
1450- wynalazek Jana Gutenberga (ruchoma czcionka)
1492- odkrycie Ameryki przez Krzysztofa Kolumba
Kwiatki św. Franciszka
Legenda o św. Aleksym
Pieśń o Rolandzie
Gall Anonim, Kronika polska
Dzieje Tristana i Izoldy
Bogurodzica - najstarsza wersja, zachowana w odpisie z 1407 roku, składa się z dwóch zwrotek; ma postać błagalnego hymnu, zawierającego wezwania i prośby modlitewne:
w pierwszej zwrotce zbiorowy podmiot wypowiadający zwraca się do tytułowej Bogurodzicy (rodzicielki Boga, Marii) o wstawiennictwo u jej syna, Chrystusa;
w dalszej części wiersza poprzez Jana Chrzciciela zwraca się wprost do Jezusa (Bożyca) o to, aby usłyszał modlitwę i spełnił jego pragnienia; a prosi o rzeczy proste i niewyszukane: dostatni, pobożny żywot, a po śmierci o dalsze szczęśliwe istnienie w raju.
„MEMENTO MORI”- pamiętaj o śmierci;
„VANITAS VANITATUM ET OMNIA VANITAS”- marność nad marnościami i wszystko marność (Biblia);
FRANCISZKANIZM- program wiary i zarazem postawa wobec świata, wynikający z poglądów św. Franciszka z Asyżu, głoszącego miłość do Boga wyrażaną w miłości do ludzi i wszelkiego stworzenia;
TEOCENTRYZM (uniwersalizm)- pogląd sprowadzający wszystkie ludzkie sprawy do Boga, uznawanego za najwyższą, jedyną godną uwagi wartość; wraz z j. łacińskim spoiwo całej Europy;
ASCEZA- umartwianie się, świadome i dobrowolne ograniczenie potrzeb życiowych (wyrzeczenie się posiadanych dóbr materialnych, częste posty, wstrzemięźliwość płciowa, stronienie od innych ludzi, zachowanie milczenia, biczowanie ciała), mające na celu oczyszczenie, uszlachetnienie duszy;
WZORCE OSOBOWE: wzór ascety, rycerza i władcy (literatura parenetyczna):
a) historiografia:
WŁADCA - (np. Karol Wilki – król Francji, Bolesław Chrobry) za jego panowania kraj przeżywa szczyt swej potęgi, prawdziwie złoty wiek, król przedstawiony jest jako ojciec narodu, troskliwy i kochający, nawet na łożu śmierci niepokojący się o przyszłość swego państwa;
RYCERZ - (np. hrabia Roland)warstwa ta stanowiła elitę społeczną, która wytworzyła swoisty styl życia, etykę i ceremoniał; dzielność, honor, lojalność wobec suwerena współgrają z patriotyzmem i religijną żarliwością (udział w krucjatach- zbrojnych wyprawach w celu uwolnienia Ziemi Świętej);
b) hagiografia:
ŚWIĘTY- (np. św. Aleksy) cały swój byt podporządkowuje Bogu, czas spędza na modlitwie i kontemplacji, jego ziemskie życie jest tylko etapem w drodze ku Bogu.
Odrodzenie (Renesans) -samo słowo ”renesans” pochodzi z języka francuskiego: „renaissance” dosłownie znaczy „odrodzenie”, stąd w języku polskim funkcjonują dwa terminy określające tę epokę. Z jednej strony chodzi o odrodzenie się ludzkości, osiągnięcie wyższego poziomu jej rozwoju, z drugiej o programowe nawiązywanie do przeszłości, zwłaszcza kultury i sztuki antyku.
1517- wystąpienie Marcina Lutra
1519- 21- Ferdynand Magellan opływa świat
1525- hołd pruski (Zygmunt Stary)
1543- Mikołaj Kopernik „O obrotach sfer niebieskich”
1573- pierwsza wolna elekcja (Henryk Walezy)
1/ M. Rej, Żywot człowieka poczciwego
2/ J. Kochanowski, Fraszki
3/ J. Kochanowski, Treny
4/ J. Kochanowski, Pieśni
5/ J. Kochanowski, Psałterz Dawidów
6/ P. Skarga, Kazania sejmowe
7/ A. F. Modrzewski, O poprawie Rzeczpospolitej
8/ Petrarca, Sonety do Laury
9/ W. Szekspir, Makbet, Romeo i Julia
carpe diem (łac.)- „chwytaj dzień”, korzystaj z każdego dnia, ciesz się chwilą, nie marnuj mijającego czasu (Horacy);
homo sum, humani nihil a me alienum puto (łac)- „jestem człowiekiem, nic, co ludzkie, nie jest mi obce” (Terencjusz);
dramat szekspirowski (elżbietański)- wyrosły w opozycji do reguł antycznych, które W. Szekspir zerwał z zasadą trzech jedności, odrzucał, stosując luźną kompozycję, łącząc dramat z elementami epiki i liryki, przeplatając realność z fantastyką, tragizm z groteską i farsą, pokazując ludzi o silnej indywidualności i złożonej psychice, uwikłanych w krwawe spory i szarpanych przez namiętności, ich charaktery, postawy i przeżycia;
humanizm- prąd umysłowy i kulturalny, wyrażający zainteresowanie sprawami człowieka i otaczającą go rzeczywistością oraz troskę o jego potrzeby, szczęście, godność i swobodny rozwój, wierzący w nieograniczone możliwości ludzkiego rozumu, zachęcający do poszukiwania mądrości;
reformacja- ruch religijny skierowany przeciwko Kościołowi katolickiemu, jego dogmatyzmowi i zeświecczeniu duchowieństwa; doprowadził do powstania nowych, niezależnych od papieża wyznań i kościołów protestanckich;
kontrreformacja- ruch reformujący Kościół katolicki, a jednocześnie zwalczający odszczepieńców (indeks ksiąg zakazanych, działalność inkwizycji, stosy);
heliocentryzm- teoria budowy Układu Słonecznego zakładająca, że Słońce jest centralnym ciałem Układu, a Ziemia, jak i inne planety, je obiega;
wzorce osobowe:
dworzanin- wzór towarzyskiej ogłady, znawca dobrych obyczajów, człowiek wykształcony, uczestniczący żywo w kulturalnym życiu dworu, łączący wytworność z zaletami ducha, będący mężnym w czasie wojny, roztropnym w okresie pokoju, mający dobry wpływ na przełożonego;
ziemianin- szlachectwo jest nie tylko kwestią pochodzenia i herbu, lecz przede wszystkim przymiotów ducha, dobrych obyczajów, prawości i cnoty; człowiek cieszący się życiem i światem, skrzętny gospodarz, życzliwy dla poddanych, dbający o gospodarstwo, czerpiący radość z owoców pracy.
Barok - następujący po renesansie barok to epoka dziwna i umykająca jednoznacznym definicjom. Etymologia tej nazwy jest niejasna i sporna; wiadomo jednak, że początkowo termin ten odnoszono do zjawisk z dziedziny sztuki i architektury, i nadawano mu zabarwienie ujemne- w stosunku do pełnego umiaru, harmonii, klasycznej doskonałości stylu renesansu barok miał oznaczać cofnięcie się, zdziczenie (wł. „barocco”- przesadny, dziwny).
1648- powstanie J. Chmielnickiego na Ukrainie
1652 – pierwsze liberum veto
1655- 60- potop szwedzki (Jan Kazimierz)
1683 – odsiecz wiedeńska (Jan III Sobieski)
1/ J. A. Morsztyn, Do panny; Nieustawiczna; Do trupa
2/ W. Potocki, Zbytki polskie, Pospolite ruszenie
3/ J. Ch. Pasek, Pamiętniki
4/ Molier, Świętoszek
5/ M. de Cervantes, Don Kichote z Manczy
kultura dworska- panująca na dworach królewskich i magnackich, zwykle powiązanych z zagranicą; otwarta na świat i obce wpływy, europejskie mody i style- szło zwłaszcza o ceremoniał, etykietę i ubiór, choć też literaturę i sztukę; kultywowało ją środowisko dworzan, ludzi wykształconych, bywałych, dyplomatów znających języki, nierzadko obdarzonych talentami artystycznymi;
sarmatyzm (kultura ziemiańska)- ideologia szlachty polskiej oparta na przekonaniu, iż pochodzi ona od starożytnego, koczowniczego plemienia Sarmatów, zajmującego między IV w. p.n.e. a IV w. n.e. stepy na południu Rosji; teoria ta miała uzasadniać wyższość narodu szlacheckiego nad innymi stanami i narodami- typowy staropolski Sarmata był arcykatolicki, wręcz dewot, niechętny a nawet wrogi innowiercom, zabobonny, wierzył w gusła i czary; odrzucający jakiekolwiek wpływy Zachodu jako zgubne dla siebie; pogrążony w swojskości- pogardzał pracą, rzemiosłem i handlem jako niegodnymi szlachcica, odrzucał miasto, całe życie spędzając na wsi; przez wychowanie rozumiał rodzicielską tyranię, za wykształcenie miał znajomość łaciny; w poglądach konserwatysta, odrzucający wszelkie zmiany; ulegał orientalizmowi (wpływom tureckim); swą wyższość demonstrował wystawnym trybem życia, liczną służbą, ucztami i kuligami;
złota wolność- popularna zbiorowa nazwa praw i przywilejów wywalczonych przez szlachtę w dawnej Polsce, mających bronić ją przed despotyzmem i samowolą panujących oraz zapewnić jej nieograniczoną wolność osobistą;
liberum veto (nie pozwalam)- prawo pozwalające każdemu posłowi na zerwanie obrad sejmu przez wyrażenie protestu przeciw któreś uchwale, bez obowiązku uzasadnienia, co unieważniało wszystkie uchwały danego posiedzenia;
nihil novi (nic nowego)- król nie może ustanowić nowych praw bez zgody senatorów i posłów;
rokosz- zbrojne wystąpienie szlachty przeciw królowi pod hasłem obrony zagrożonych swobód;
nobilitacja- nadanie szlachectwa;
marinizm- skłonność ku formalnej wirtuozerii; sztuka ma przede wszystkim zaskakiwać i zadziwiać, co prowadziło do stosowania wyszukanych środków poetyckich.
Oświecenie - wiek XVIII stanowi nową epokę w dziejach kultury europejskiej nazwaną przez filozofów niemieckich „oświeceniem”- „Aufklarung”. Nazwa związana była z postawą ludzi, którzy wierzyli w rozum jako naturalne światło torujące drogę poznaniu ludzkiemu.
1772- pierwszy rozbiór Polski
1773- Komisja Edukacji Narodowej
1776- niepodległość Stanów Zjednoczonych
1778- 92- obrady Sejmu Wielkiego; Konstytucja 3 Maja
1789- wybuch Rewolucji Francuskiej
1793- drugi rozbiór Polski
1794- powstanie kościuszkowskie
1795- trzeci rozbiór Polski
1797- Legiony Polskie we Włoszech
1807- Księstwo Warszawskie
1/ I. Krasicki, Bajki
2/ I. Krasicki, Satyry (Żona modna, Pijaństwo)
3/ I. Krasicki, Hymn do miłości ojczyzny
4/ F. Karpiński, Pieśń o Narodzeniu Pańskim
5/ F. Karpiński, Laura i Filon
6/ J. Wybicki, Pieśń Legionów polskich we Włoszech (Mazurek Dąbrowskiego)
7/ J. U. Niemcewicz, Powrót posła
8/ publicystyka: H. Kołłątaj, St.Staszic
„cogito, ergo sum”- „myślę, więc jestem”( Kartezjusz);
„non omnis moriar”- “nie wszystek umrę” (Horacy);
dydaktyzm- tendencja w literaturze kładąca nacisk na funkcję wychowawczą dzieła; celem literatury jest przekazywanie czytelnikowi użytecznych prawd i wiadomości, moralnych przestróg i wskazówek, a także godnych naśladowania wzorów i przykładów godziwego życia;
empiryzm- jedynym źródłem poznania jest doświadczenie;
racjonalizm- rozum stanowi pewniejsze źródło poznania niż zmysły;
krytycyzm- podejście do świata polegające na krytycznym nastawieniu do postrzeganych zjawisk; krytyka to badanie mające na celu wydanie osądu; odrzucanie autorytetów;
natura- świat dostępny poznaniu rozumowemu, wszechświat; przyroda; stan pierwotny, nie zmieniony jeszcze przez cywilizację;
cywilizacja- poziom rozwoju społecznego, gospodarczego i kulturalnego osiągany w danej epoce historycznej; stan przeciwny barbarzyństwu;
utopia- kraina, której nie ma, istniejąca jedynie w wyobraźni lub literaturze, idealne państwo, wzorzec praw i stosunków społecznych;
utylitaryzm- celowe, sensowne i moralnie pożądane jest tylko to, co użyteczne;
sentymentalizm- ukazywał rzeczywistość pełną napięć i konfliktów, świadczących o moralnym upadku cywilizacji; nacisk na przeżycia wewnętrzne człowieka; protest przeciw barierom społecznym;
klasycyzm- twórcy bronili piękna i czystości języka, domagali się surowego przestrzegania ustalonych zasad sztuki poetyckiej; nawiązywali do kultury antycznej.
Romantyzm - I połowa XIX w.- początkowo używano słowa „romantyczny” (fr.
romantisme) jedynie w odniesieniu do średniowiecznych romansów rycerskich, później określano tak pejzaże (malownicze, nastrojowe, budzące emocje), wreszcie zaczęto tak zwać cechy charakteru (idealizm, marzycielstwo, nadmiar uczuć).
1822- DRUK „Ballad i romansów” A. Mickiewicza
1830- 31- POWSTANIE LISTOPADOWE; WIELKA EMIGRACJA
1848- WIOSNA LUDÓW
1863- POWSTANIE STYCZNIOWE
1/ A. Mickiewicz, Dziady II; Dziady cz. IV; Dziady cz. III,
2/ A. Mickiewicz, Pan Tadeusz
3/ A. Mickiewicz, wybór ballad, wybór wierszy
4/ A. Mickiewicz, Konrad Wallenrod
5/ J. Słowacki, Wybór wierszy
6/ J. Słowacki, Kordian
7/ Z. Krasiński, Nie-Boska komedia
7/ C. K. Norwid, wybór wierszy
8/ J. W. Goethe, Cierpienia młodego Wertera, Faust
9/ G. Byron, Giaur
wieszcz- wybrany, wybitny poeta, geniusz, przewodnik duchowy narodu;
ludowość- konieczność nawiązywania do ludowej literatury i kultury; wykorzystywanie fantastyki (zjawiska niezwykłe, często nadprzyrodzone, cudowne), ukazanie nowego bohatera, zwykłego człowieka z ludu;
kult uczucia- właściwość duszy ludzkiej, rodzaj ponadzmysłowej wrażliwości, pozwalającej na dogłębne poznawanie świata; przeciwieństwo zimnego rozumu;
Wielka Emigracja- opuszczenie terenów Polski po upadku powstania listopadowego przez wielu jego uczestników z obawy przed represjami i w nadziei kontynuowania walki;
synkretyzm- łączenie w jednym dziele rozmaitych rodzajów i gatunków literackich;
wallenrodyzm- metoda działania i postawa człowieka, dążącego do osiągnięcia szlachetnego celu niemoralnymi, nagannymi sposobami, takimi jak zdrada, podstęp, skrytobójstwo; człowiek taki ukrywa swe prawdziwe uczucia i zamiary, pozornie wiernie służąc wrogowi, aby, pozyskawszy jego zaufanie, zniszczyć go w dogodnej chwili;
historyzm- dziedzina myśli zajmująca się dociekaniem sensu dziejów, rozważaniami nad mechanizmami historii; stara się odpowiedzieć na pytanie: ”ku czemu i jaką drogą zdąża ludzkość, jaki jest cel jej istnienia?”
bohater romantyczny- jest to człowiek młody, którego cechuje wysokie poczucie własnej wartości, często nadmierny indywidualizm; wyższość uczucia nad rozumem i prymat miłości to kolejne wartości w hierarchii zbuntowanego wobec rzeczywistości bohatera; wynikiem starcia z nieprzyjaznym światem jest ból istnienia; w Polsce to postać bezkompromisowego bojownika o wolność lub wieszcza, duchowego przewodnika narodu, przez którego przemawia Bóg, objawiając swą wolę;
egzotyka (orientalizm)- zainteresowanie tym, co odmienne i oryginalne, zwłaszcza obcymi, mało znanymi krajami, ich kulturą i przyrodą; rozczarowanie kulturą i cywilizacją europejską; moda na muzułmański Wschód.
Pozytywizm (II połowa XIX w.) -dla większości porażonego klęska powstania styczniowego społeczeństwa stało się jasne, że drogą walki zbrojnej nic nie można zdziałać- nowe okoliczności wymagały nowej strategii. Gra bowiem szła już nie o niedosiężną niepodległość, lecz o narodowe przetrwanie- tak narodził się pozytywizm (łac. uzasadniony, pożyteczny).
1867- autonomia Galicji
1873- ogłoszenie programu „kulturkampfu” (bezwzględna germanizacja ziem polskich)
1876- wynalezienie telefonu przez G. Bella
1881- T. A. Edison konstruuje żarówkę
1889- otwarcie wieży Eiflla
1/ H. Sienkiewicz, nowele
2/ H. Sienkiewicz, Ogniem i mieczem, Potop,
3/ H. Sienkiewicz, Quo vadis
4/ B. Prus, Lalka
5/ B. Prus, Nowele (Katarynka, Kamizelka, Z legend dawnego Egiptu, Antek, Na wakacjach)
6/ E. Orzeszkowa, Opowiadania (Dobra pani, Tadeusz, Gloria victis, A...B...C...)
7/M. Konopnicka, Rota, opowiadania: Dym, Miłosierdzie gminy, Nasza szkapa,
8/ A. Asnyk, Do młodych; Daremne żale
9/ A. Czechow, Śmierć urzędnika; Kameleon
naturalizm-opisywanie zjawisk współczesnego świata bez jakichkolwiek upiększeń, w surowej postaci, ograniczanie fikcji na rzecz paradokumentalnego przedstawiania problematyki społecznej;
praca organiczna- program legalnej działalności narodowej w warunkach niewoli, wzywający do pomnażania zasobów gospodarczych narodu, do umacniania jego wewnętrznej organizacji(np. stowarzyszenia), upowszechniania i podnoszenia poziomu oświaty;
praca u podstaw- praca z ludem i dla ludu, podnoszenie poziomu oświaty wśród ludu, w szczególności chłopów, warstwy uprzednio zaniedbanej, pogrążonej w nędzy i ciemnocie; krzewienie świadomości narodowej;
realizm- utwór literacki powinien być pełnym sprawozdaniem z życia codziennego człowieka, ukazanego w jego społecznym środowisku; przedstawianie szczegółów życia i typowych postaci i charakterów, przy zachowaniu respektu dla praw rządzących rzeczywistością;
ewolucjonizm- nazwa nadana teorii K. Darwina głoszącej, że świat przyrody rozwija się w następstwie ciągłych zmian, na drodze stopniowego rozwoju, ciągłych przeobrażeń, przechodzenia od form prostych ku formom bardziej złożonym;
scjentyzm- pogląd zakładający, że we wszystkich rodzajach nauk należy stosować metody nauk przyrodniczych; zaufanie do nauki jako jedynego rzetelnego źródła wiedzy o świecie, opartego na doświadczeniu i rozumowaniu, wiara w jej możliwości rozwiązywania wszelkich problemów człowieka.
1901- strajk szkolny we Wrześni
1905- literacka Nagroda Nobla dla H. Sienkiewicza
1914- 18- pierwsza wojna światowa
1917- rewolucje w Rosji: lutowa i październikowa
1918- odzyskanie niepodległości przez Polskę
2/ J. Kasprowicz, wybór wierszy
3/ L. Staff, wybór wierszy
4/ K. Przerwa-Tetmajer – wybór wierszy
5/ S. Żeromski, Opowiadania: Zmierzch, Rozdziobią nas kruki, wrony…,
6/ S. Żeromski, Ludzie bezdomni
7/ Wł. Reymont, Chłopi
8/St. Wyspiański, Wesele
9/ G. Zapolska, Moralność pani Dulskiej
Młoda Polska- całokształt zjawisk literackich mających miejsce w latach 1890- 1918;
modernizm- tendencje artystyczne i światopoglądowe akcentujące elementy nowoczesności, konieczność twórczej swobody i nowatorstwa;
belle epoque (fr. piękna epoka)- nazwa nadawana schyłkowi XIX wieku, kiedy w Europie panował okres gospodarczego rozwoju i długotrwałego pokoju, czas zabaw i rozrzutnego korzystania z uroków życia;
dekadentyzm, fin de siecle (fr. schyłek wieku)- określenie mówiące o zmierzchu epoki, która mimo swoich cywilizacyjnych osiągnięć uległa wyczerpaniu;
neoromantyzm- podkreślenie przynależności literatury epoki do tradycji romantycznej i nawiązania do dzieł jej twórców;
chłopomania (ludomania)- urzeczenie ludem i wszystkim, co ludowe. Postawa wynikała z żywionego wstrętu do nowoczesnej, przemysłowej cywilizacji rozwijającej się w miastach i pragnienia ucieczki na łono pierwotnej natury;
ekspresjonizm- uzewnętrznianie przeżyć, uczuć, wyrazistość;
impresjonizm- przewaga subiektywnego wrażenia nad intelektualną analizą; literatura oddawała przede wszystkim zmienność świata, ulotne, pierzchliwe momenty i wrażenia, kolorystyczne skojarzenia i duchowe wzruszenia;
dulszczyzna- moralne zakłamanie, obłuda, podwójna moralność, brak tolerancji; kołtuneria- przyziemność, kult dóbr materialnych, odrzucanie wszelkich, wartości wyższych jako niepotrzebnych i niepraktycznych;
symbolizm- wyrażenie za pomocą symbolu (znaku odsyłającego za zasadzie skojarzenia do jakiegoś pojęcia, działania, myśli czy przedmiotu) tego, czego wprost nazwać nie można, prawd przeczuwalnych, intuicyjnych, charakterystycznych dla rzeczywistości duchowej.
XX-lecie międzywojenne (1914 (18) – 1939) - pokolenia żyjących pod zaborami Polaków modliły się słowami A. Mickiewicza o „niepodległość, całość i wolność Ojczyzny naszej”. I oto w listopadzie 1918 roku dokonało się to, o czym w wieku XIX i marzyć nie było wolno: niepodległa Polska. Życie społeczne i polityczne kraju uległo gwałtownej zmianie: od tej pory odpowiedzialność za stan ojczyzny przeszła na samych Polaków.
1918- niepodległość Polski
1924- literacka Nagroda Nobla dla W. S. Reymonta
1926- zamach majowy J. Piłsudskiego
1933- A. Hitler kanclerzem Rzeszy
1939- wybuch II wojny światowej
1/ Poezja Skamandrytów
2/ Poezja Awangardy Krakowskiej
3/ B. Leśmian, wybór wierszy
4/ M. Pawlikowska- Jasnorzewska, wybór wierszy
5/ L. Staff, wybór wierszy
6/ S. Żeromski, Przedwiośnie
7/ J. Tuwim, wybór wierszy
8/ M. Dąbrowska, Noce i dnie (I tom)
9/ W. Gombrowicz, Ferdydurke
10/ B. Schulz, Sklepy cynamonowe
11/ Z. Nałkowska, Granica
12/ S. I. Witkiewicz (Witkacy), Szewcy
*futuryzm- wyraz buntu przeciwko konwencjom obyczajowym i artystycznym, postulowano odrzucenie kulturowego dorobku, sprzeciwiano się ustalonym kanonom piękna; fascynacja współczesnością, wytworami technicznej cywilizacji; kult witalnej siły, zachwyt szybkością, współzawodnictwem, przygodą;
*gęba- pojęcie ukute przez W. Gombrowicza; ludzie nawzajem przyprawiają sobie określone formy zachowania: postępowanie jednostki zależy od spojrzenia innych ludzi, wtłaczających ją w z góry ustalony schemat;
*pupa- określenie W. Gombrowicza oznaczające sztuczne utrzymywanie w stanie niedojrzałości, zdziecinnienie;
*totalitaryzm- system społeczny polegający na przejęciu przez państwo całkowitej kontroli nad wszystkimi dziedzinami życia;
*katastrofizm- pogląd, że cywilizacja europejska chyli się ku upadkowi, gdyż ulegają wyczerpaniu jej możliwości rozwoju;
*Czysta Forma- sztuka dla sztuki; Witkacy postulował całkowite odpolitycznienie sztuki, dzieło ma powstawać z niepokoju artysty i nie powinno być wycinkiem rzeczywistości (może zniekształcać przedstawiany świat); miała być ratunkiem przed ostateczną zagładą świata.
Literatura wojny i okupacji (1939-1945) - w okupowanej Polsce jakiekolwiek życie kulturalne nie mogło mieć miejsca. Niemcy zlikwidowali polską prasę, powołując na jej miejsce kontrolowane przez siebie gazety (tzw. gadzinówki). Istniały kina i teatry, ale ich repertuar niewiele miał wspólnego ze sztuką, były one częścią niemieckiego aparatu propagandy. Polska inteligencja została uznana, jako warstwa kierownicza, zdolna do organizowania oporu, za głównego wroga III Rzeczy, dlatego już od pierwszych dni okupacji spadły na nią represje: aresztowania, rozstrzeliwania, wywózki do obozów koncentracyjnych.
Rok 1945, dla wielu europejskich narodów oznaczający koniec wojennego koszmaru, dla Polski okazał się początkiem nowej, tym razem sowieckiej okupacji.
1939- 3 września- Anglia i Francja wypowiadają wojnę Niemcom
17 września- Niemcy i Rosja dzielą się terytorium Polski
1940- kapitulacja Francji; bitwa o Anglię; pierwsze obozy koncentracyjne
1941- 22 czerwca- Niemcy atakują Związek Sowiecki
30 sierpnia- utworzenie armii Andersa
7 grudnia- japońskie lotnictwo atakuje Pearl Harbor
1943- powstanie w getcie warszawskim
1944- 11-18 maja- bitwa o Monte Cassino
1 sierpnia- wybuch powstania warszawskiego
1945- konferencje w Jałcie i Poczdamie
8 maja- akt kapitulacji niemieckich sił zbrojnych
6- 9 sierpnia- zrzucenie bomb atomowych na Hiroszimę i Nagasaki
1946- początek „zimnej wojny”
1/ W. Broniewski, wybór wierszy
2/ A. Słonimski, wybór wierszy
3/ J. Przyboś, Póki my żyjemy
4/ K. K. Baczyński, Z głową na karabinie; Elegia o... (chłopcu polskim);
5/ T. Różewicz, Ocalony; Warkoczyk
6/ Cz. Miłosz, wybór wierszy
7/ Z. Nałkowska, Medaliony
8/ T. Borowski, Opowiadania (wybór)
HERRRENVOLK- „naród panów”, jedno z haseł ideologii nazistowskiej, uzasadniające poczucie wyższości Niemców nad innymi narodami; aby zrobić w Europie miejsce dla narodu wybranego, należało zniszczyć ludy podrzędne;
HOLOCAUST- zagłada Żydów europejskich, jaka miała miejsce w czasie II wojny światowej; planowe i systematyczne wyniszczenie przez hitlerowców całego narodu w imię obłąkanych teorii rasowych;
ZLAGROWANY- człowiek, który całkowicie dostosował się do reguł życia obozowego, postępuje według obozowej moralności i całe swe działanie podporządkował przetrwaniu;
REIFIKACJA- urzeczowienie, uprzedmiotowienie; traktowanie czegoś, nie będącego rzeczą, jako rzecz;
DEHUMANIACJA- zanikanie, utrata cech ludzkich, humanistycznych; zjawisko występujące w życiu społecznym, zwłaszcza w sytuacjach skrajnych, w stanie zagrożenia, wojny, katastrofy, gdy wartości niesione przez kulturę i religię ustępują przed instynktem;
EGZYSTENCJALIZM- przedmiotem dociekań jest indywidualna egzystencja człowieka, jego miejsce i rola w świecie; człowiek skazany jest na alienację (wyobcowanie), osamotnienie, beznadziejność istnienia, pesymizm, lęk przed śmiercią; ponosi on całkowitą odpowiedzialność za swoje czyny, sam tworzy wszelkie wartości i decyduje o sensie własnego istnienia;
KOLUMBOWIE- tytuł powieści R. Bratnego, który przyjął się jako nazwa pokolenia wkraczającego w dorosłość w okresie II wojny, aktywnie walczącego z okupantem; ich dzieciństwo i młodość przerwała wojna, wiedzeni patriotycznym obowiązkiem sięgnęli po broń;
STALINIZM- okres dyktatorskich rządów w Rosji Sowieckiej J. Stalina, który zapisał się w historii wyjątkowo brutalnym wcieleniem w życie zasad komunizmu; Stalin zbudował system represji i terroru, mający chronić i umacniać jego nieograniczoną władzę, zarazem kazał się przedstawiać jako dobroczyńca ludzkości;
SOCREALIZM- realizm socjalistyczny, sztuka dostępna dla jak najszerszych rzesz proletariatu, tworzona z punktu widzenia tej klasy, schematyczność;
KETMAN- rodzaj podwójnego myślenia; człowiek co innego ukazuje i głosi na zewnątrz, a co innego w głębi ducha myśli; odgrywanie komedii lojalności wobec władzy, tak naprawdę darząc ją niechęcią;
NOWOMOWA- oficjalny język totalitaryzmu, dominujący w życiu publicznym, służący popularyzowaniu obowiązującej ideologii; fałszowanie rzeczywistości, podkreślanie treści pozytywnych i negatywnych, schematyczny podział świata na „słuszne i niesłuszne”.
Literatura współczesna - dzieje Polski powojennej to etapy, których granice wyznaczają kryzysy polityczne: walka o władzę (1947), budowa państwa totalitarnego (1956), „mała stabilizacja” (1970), „Solidarność” (1980), stan wojenny (1981), „okrągły stół” (1989).
U schyłku lat siedemdziesiątych powstał tzw. drugi obieg- twórczość intelektualistów działających w opozycji objętych zakazem druku w Polsce.
„Jesień narodów” 1989 spowodowała, że niemal z dnia na dzień przestała działać cenzura, a jednocześnie zaczęły obowiązywać bezlitosne prawa rynku, które nie sprzyjają książkom ambitnym, przyczyniając się do zalania księgarń literaturą popularną, często na bardzo niskim poziomie.
1948- początek monopolu władzy komunistycznej
1956- wypadki czerwcowe w Poznaniu; początek demokratyzacji
lata 60-te, lata 70-te, lata 80-te, lata 90-te, początek XXI wieku:
1968- wypadki marcowe, konfrontacja zbuntowanej młodzieży z władzą
1970- „wydarzenia grudniowe”- protesty robotników Trójmiasta
1976- początki opozycji wobec systemu komunistycznego
1978- kardynał K. Wojtyła zostaje wybrany na papieża
1980- Literacka Nagroda Nobla dla Czesława Miłosza, powstanie NSZZ „Solidarność”
1981- stan wojenny
1983- Pokojowa Nagroda Nobla dla L. Wałęsy
1986 - Literacka Nagroda Nobla dla Wisławy Szymborskiej
1989- „okrągły stół”; powstaje III Rzeczpospolita Polska
1996- Literacka Nagroda Nobla dla W. Szymborskiej
1999- Polska wstępuje do NATO
2004- wstąpienie Polski do Unii Europejskiej
LITERATURA
1/ Z. Herbert, wybór wierszy
2/ Cz. Miłosz, wybór wierszy
3/ ks. J. Twardowski, wybór wierszy
4/ W. Szymborska, wybór wierszy
5/ T. Borowski, Opowiadania (wybór)
6/ G. Herling- Grudziński, Inny świat
7/H. Krall, Zdążyć przed Panem Bogiem
8/ M. Białoszewski, wybór wierszy
9/ M. Białoszewski, Pamiętnik z powstania warszawskiego
10/ Sł. Mrożek, Tango
11/ T. Różewicz, Kartoteka
12/ A. Camus, Dżuma
13/ J. Tischner, Pole odpowiedzialności
14/ Jan Paweł II, Rodzina źródłem pokoju dla ludzkości
15/ M. Hłasko, Pierwszy krok w chmurach
16/ G. Orwell, Folwark zwierzęcy; 1984
POJĘCIA
a/ dramat otwarty- forma odchodząca od klasycznej, linearnej akcji scenicznej, stosująca swobodną, fragmentaryczną kompozycję, stanowiącą zbiór autonomicznych epizodów w bezpośredni sposób nie połączonych związkami przyczynowo- skutkowymi ; chaos pozorny, z którego wynika konkretne przesłanie;
b/poezja lingwistyczna- eksperymenty z językiem, próby jego możliwości atakowanie schematów i konwencji; język jako instrument niesprawny, skamieniały, zakłócający porozumienie; sięganie po dowcip językowy, przedrzeźnianie.
Literatura krajowa w tym okresie przeżywała początkowo żywiołowy rozwój. Powstało wtedy wiele wybitnych utworów głównie o tematyce okupacyjno-wojennej. Ówczesne władze wspierały bujny rozwój kultury, licząc na pozyskanie jej do celów propagandy. Wkrótce też podjęto działania mające na celu uzależnienie kultury od ideologii komunistycznej. W listopadzie 1947 prezydent Bolesław Bierut podczas III zjazdu Związku Zawodowego Literatów Polskich zapoczątkował rewolucję kulturalną. Uzyskał poparcie ze strony „aktywu” partyjnego istniejącego w związku, który zaatakował „niedostatki ideologiczne” literatury. Mimo sprzeciwu pisarzy katolickich (m.in. Stefan Kisielewski, Jerzy Zawieyski i inni) do władz ZZLP weszli komuniści. W następnym zjeździe (styczeń 1949) komuniści Stefan Żółkiewski i Włodzimierz Sokorski w referatach ogłosili, że „socrealizm” stanowić będzie jedyne kryterium oceny . Na czele Związku stanął komunista Leon Kruczkowski.
W poezji krajowej tego okresu wyróżniała się twórczość Konstantego Ildefonsa Gałczyńskiego, autora Zaczarowanej dorożki oraz satyrycznych miniatur Teatrzyk Zielona Gęś, który jednak pod koniec tego okresu coraz częściej podejmował tematykę socrealistyczną. Innymi głośnymi twórcami byli Julian Tuwim oraz Adam Ważyk, tworzący literaturę zgodną z wymaganiami władzy. Swoje pióra na usługi propagandy oddali także Julian Przyboś, Stanisław Jerzy Lec, Arnold Słucki. W tym okresie tworzyli też Antoni Słonimski i Kazimiera Iłłakowiczówna (ta ostatnia coraz bardziej skazywana na milczenie za niechęć do socrealizmu). Najważniejszym debiutantem tego okresu w poezji był Tadeusz Różewicz.
W prozie krajowej także widoczne były coraz wyraźniejsze naciski władz. Najgłośniejszym utworem tego okresu był Popiół i diament Jerzego Andrzejewskiego, powieść, która wzbudziła kontrowersje zarówno u władz jak i u opozycji antykomunistycznej. Powstało wtedy wiele utworów o tematyce okupacyjnej. Były to m.in. Medaliony Zofii Nałkowskiej oraz opowiadania Tadeusza Borowskiego – ten ostatni po sukcesie opowiadań oddał swoje pióro na usługi najbardziej agresywnej propagandy komunistycznej. Tematykę wojenną podejmowali też Seweryna Szmaglewska (Dymy nad Birkenau), Adolf Rudnicki, Jan Dobraczyński, Kornel Filipowicz, Jarosław Iwaszkiewicz i wielu innych. Rozwijała się też proza historyczna, odporna na socrealistyczne schematy (Antoni Gołubiew, Karol Bunsch, Władysław Jan Grabski).
W dziedzinie dramatu przodowali Leon Kruczkowski (m.in. Niemcy) oraz Jerzy Szaniawski (Dwa teatry). Krytykę krajową opanowali komuniści.
Na emigracji w tym okresie tworzyli poeci Jan Lechoń, Kazimierz Wierzyński, Józef Łobodowski, Jan Rostworowski i wielu innych. Prozę tworzyli m.in. Maria Kuncewiczowa, Sergiusz Piasecki, oraz Tadeusz Nowakowski. Na emigracji rozwijała się też twórczość dramatyczna (m.in. Jan Rostworowski), społeczno polityczna (Włodzimierz Bączkowski) oraz reportaż (Melchior Wańkowicz). Na emigracji wydano też cenne wspomnienia: Józefa Czapskiego (Na nieludzkiej ziemi), Beaty Obertyńskiej, Hanny Ordonówny.
Państwo w tym okresie posiadało monopol wydawniczy i dążyło do podporządkowania sobie twórczości literackiej. Jego polityka szła dwoma torami. Z jednej publikowano w dużych nakładach klasykę (Mickiewicz, Sienkiewicz, Prus), z drugiej wycofywano z księgarń, bibliotek i czytelni takich autorów jak Maria Rodziewiczówna, Melchior Wańkowicz, Zofia Kossak-Szczucka i wielu innych. Masowo wydawano też literaturę radziecką (dzieła Lenina i Stalina). Oszołomieni zasięgiem totalitarnego oddziaływania partii, zafascynowani dynamizmem systemu, zastraszeni, albo też przekupywani przywilejami materialnymi, jakie przyznawano posłusznym, polscy twórcy coraz aktywniej włączali się w propagowanie nowych kanonów sztuki. U szczytu sławy znajdował się wtedy Władysław Broniewski autor Słowa o Stalinie oraz Konstanty Ildefons Gałczyński autor licznych socrealistycznych wierszy, sprawnie zresztą napisanych. W duchu socrealistycznym pisali czołowi polscy poeci: Julian Tuwim, Mieczysław Jastrun (wielbiący Bieruta), Adam Ważyk (wielbiący Stalina), Antoni Słonimski oraz wielu innych. W prozie dominowały powieści „produkcyjne” o schematycznej akcji i fabule, sławiące ustrój i piętnujące „wrogów ludu”. W tym duchu pisali Bohdan Czeszko (Pokolenie), Witold Zalewski (Traktory zdobędą wiosnę), Jerzy Putrament, Tadeusz Konwicki, Władysław Machejek, Wojciech Żukrowski. Nieco na wyższym poziomie stały utwory Juliana Stryjkowskiego i Igora Newerly’ego (Pamiątka z Celulozy). Wielu wybitnych pisarzy zaprzestało w tym okresie pracy twórczej (m.in. Kazimiera Iłłakowiczówna). Po śmierci Stalina w 1953 zaczęły pojawiać się pierwsze utwory zwiastujące koniec epoki socrealizmu (min. Poemat dla dorosłych Adama Ważyka).
Tymczasem na emigracji bujnie rozwijało się życie literackie, w którym ważną rolę odgrywało wydawnictwo paryskiego miesięcznika „Kultura”. Nowe tomiki wydali: Czesław Miłosz, Kazimierz Wierzyński, Józef Bujnowski, Stanisław Młodożeniec i inni. Mieszkający w Argentynie Witold Gombrowicz wydał kontrowersyjny Trans-Atlantyk – bolesną groteskę polskości, Melchior Wańkowicz wydał Ziele na kraterze, Józef Mackiewicz – Drogę donikąd, Zofia Kossak-Szczucka – Przymierze i Błogosławioną winę, Herminia Naglerowa – Sprawę Józefa Mosta o losach polskich zesłańców w ZSRR. Gustaw Herling-Grudziński wydał przejmujące wspomnienia z łagru pt. Inny świat, które były tłumaczone na wiele języków. Inny z kolei pisarz-więzień łagrów, Jerzy Jochimek, po nieudanej próbie wydania swoich powieściowych dzieł (Daleko, albo jeszcze dalej) o tej tematyce w kraju, nie znalazł akceptacji ani u Jerzego Giedroycia, ani w USA – czekał na oficjalną publikację swoich książek aż do 2006 roku. Czesław Miłosz wydał esej Zniewolony umysł, w którym rzucił nowe światło na psychologiczne korzenie komunizmu. Rozwijała się też krytyka literacka.
Poznański Czerwiec '56, który utorował drogę do władzy Władysławowi Gomułce, spowodował złagodzenie cenzury i przyniósł ożywienie w polskim życiu literackim. Gwałtownie wzrosła ilość przekładów literatury zachodniej. Szczególną popularność zdobyła wśród czytelników literatura amerykańska. Pojawiły się pierwsze wydania utworów polskich pisarzy emigracyjnych (m.in. Gombrowicza. W tym okresie powstały nowe pisma literackie np. „Współczesność” i „Dialog”. Ożywienie zapanowało w publicystyce kulturalnej i krytyce literackiej, na łamach już istniejącej pism, takich jak „Przegląd Kulturalny”, „Nowa Kultura”, czy „Życie Literackie”. Do głosu doszło związane z Krakowską szkołą krytyki nowe pokolenie krytyków z Andrzejem Kijowskim na czele.
W dziedzinie poezji nastąpił powrót autorów skazywanych w latach stalinowskich na milczenie, takich jak Kazimiera Iłłakowiczówna. Własne oblicze odnajdowali poeci, którzy debiutowali w poprzednim okresie np.: Tadeusz Różewicz, Tadeusz Kubiak, Stanisław Grochowiak, Wisława Szymborska i inni. Najważniejszymi debiutantami przedstawionymi w "Prapremierze pięciu poetów" na łamach "Życia Literackiego" (nr 51 z grudnia 1955) obok Herberta byli: Miron Białoszewski, Bohdan Drozdowski, Stanisław Czycz, Jerzy Harasymowicz. Wśród tych poetów dominowała ostra refleksja nad cywilizacją i granicami człowieczeństwa w świecie współczesnym. Z poetów starszego pokolenia tworzyli nadal: Jarosław Iwaszkiewicz, Mieczysław Jastrun i Julian Przyboś. Wybitnym aforystą był Stanisław Jerzy Lec, autor Myśli nieuczesanych.
Wybitnymi prozaikami w tym okresie byli: Maria Dąbrowska, która po okresie milczenia wydała tom opowiadań Gwiazda zaranna, Jerzy Szaniawski, autor Profesora Tutki oraz wyzwoleni z socrealizmu i konformizmu Kazimierz Brandys , Roman Bratny (twórca popularnej powieści Kolumbowie. Rocznik 20), Tadeusz Hołuj, Julian Stryjkowski, Jerzy Andrzejewski (twórca m.in. paraboli stalinizmu – Ciemności kryją ziemię) oraz wielu innych. Warto wymienić też pisarzy określanych mianem katolickich, takich jak: Antoni Gołubiew (twórca epopei Bolesław Chrobry), Jerzy Zawieyski czy Jan Józef Szczepański. Znakomitym eseistą i popularyzatorem historii Polski był Paweł Jasienica. Rozgłos zdobył Leopold Tyrmand, autor bestsellera Zły. Mocną pozycję wśród czytelników osiągnęli Sławomir Mrożek – oryginalny humorysta oraz Stanisław Lem – twórca powieści fantastyczno-naukowych oraz esejów filozoficzno-futurologicznych (Dialogi, Dzienniki gwiazdowe, Eden). Wielki talent ujawnił Marek Hłasko, który po opublikowaniu paru opowiadań, wyjechał za granicę, gdzie pozostał, gdyż władze PRL uniemożliwiły mu powrót. Stał on się legendą pokolenia „pryszczatych”, brutalnie odsłaniającym realia ówczesnej Polski. Innymi przedstawicielami tego nurtu byli Marek Nowakowski i Ireneusz Iredyński.
W dziedzinie dramatu dominowały groteskowe alegorie i abstrakcyjny teatr poetycki. Do czołowych dramaturgów należeli Zbigniew Herbert, Tadeusz Różewicz, Stanisław Grochowiak, Sławomir Mrożek (m.in. Policjanci) oraz komunista Leon Kruczkowski.
Nadzieje związane z Poznańskim Czerwcem zostały szybko rozwiane. Już pod koniec lat pięćdziesiątych cenzura zaczęła ponownie coraz głębiej ingerować w literaturę, a wielu pisarzy objęto zakazem druku. Polityka wydawnicza reżimu komunistycznego polegała na lansowaniu masowo wydawanej propagandowej literatury kombatancko-wojennej takich twórców jak Janusz Przymanowski czy Zbigniew Safjan, oraz mało pokupnych, na ogół przeciętnych debiutów kosztem nakładów najbardziej poczytnych autorów współczesnych i klasyki. Cenzura praktycznie zniszczyła literaturę zagłębiającą się w realia PRL. W 1964 r. czołowi intelektualiści polscy złożyli na ręce premiera Józefa Cyrankiewicza słynny List 34, w którym protestowali przeciwko polityce władz wobec kultury.
Literatura polska, mimo tych trudności rozwijała się jednak stosunkowo dobrze. W poezji na plan pierwszy wysunął się Zbigniew Herbert, autor Studium przedmiotu i Napisu, Tadeusz Różewicz, autor Twarzy, Stanisław Grochowiak, autor Nie było lata oraz Wisława Szymborska, która wydała Sól i Sto pociech. Warci wymienia są też poeci eksperymentujący formalnie tacy jak Miron Białoszewski, Tadeusz Kubiak, Urszula Kozioł, Jerzy Harasymowicz , czy zmarła w 1967 roku w wieku 32 lat Halina Poświatowska. Z poetów starszych Mieczysław Jastrun wydał Wolność wyboru. Nowe wiersze wydawali też Aleksander Rymkiewicz, ks. Jan Twardowski, Marek Skwarnicki i inni. Około roku 1968 do głosu dochodzi nowe pokolenie twórców zwani „Nową Falą” (m.in. Adam Zagajewski, Stanisław Barańczak, Ewa Lipska, Ryszard Krynicki).
W prozie, spośród pisarzy o ustalonej renomie popularnością cieszyła się Maria Dąbrowska, która wydała najpierw w odcinkach, a potem w wydaniu książkowym Przygody człowieka myślącego. Jerzy Andrzejewski wydał m.in. Bramy raju, rozgłos zapewniły mu perypetie z cenzurą przy okazji bezskutecznych prób wydania Miazgi oraz opublikowanie w Paryżu Apelacji. Nowe książki publikowali też: Tadeusz Breza (Spiżowa brama i Urząd), Jerzy Szaniawski, a także powracający z emigracji twórcy w rodzaju Marii Kuncewiczowej, Michała Choromańskiego oraz bardzo popularnego w kraju Melchiora Wańkowicza. W młodszym pokoleniu literatów rozgłos zdobył Tadeusz Konwicki (Sennik współczesny). Serię powieści o życiu w PRL zaczął wydawać w paryskiej Bibliotece „Kultury” Stefan Kisielewski pod pseudonimem „Tomasz Staliński”. Wysoką markę posiadały dzieła: Hanny Malewskiej, Antoniego Gołubiewa, Pawła Jasienicy. Osobną pozycję w literaturze zyskali też: Andrzej Braun, Kazimierz Brandys, Marian Brandys, Kornel Filipowicz, Andrzej Kijowski, Andrzej Kuśniewicz, Stanisław Lem (Solaris, Summa technologiae, Cyberiada, Głos Pana), Tadeusz Nowak, Marek Nowakowski, Julian Stryjkowski oraz niezwykle popularny twórca groteskowych opowiadań Sławomir Mrożek. Mistrzostwo w prozie osiągnął również Zbigniew Herbert swoim słynnym esejem Barbarzyńca w ogrodzie. Spośród pisarzy związanych z reżimem popularnością cieszyła się twórczość Wojciecha Żukrowskiego. Szeroko lansowani przez władzę byli także Władysław Machejek i Stanisław Ryszard Dobrowolski.
W dramacie przeważały utwory o silnym ładunku poetyckim i symbolicznym , odwołujące się do groteskowych parabol, dzięki czemu twórcy przenosili głębsze treści przez sita cenzury. Najważniejszymi dziełami były Kartoteka Różewicza oraz Tango Mrożka.
Na emigracji w tym okresie tworzyli poeci, z których na czoło wysuwali się Czesław Miłosz (zbiory Król Popiel, Miasto bez imienia) oraz Kazimierz Wierzyński (zbiory Kufer na plecach i Czarny polonez). Swoje tomy wydawali też: Aleksander Wat (tomik Ciemne świecidło), Wacław Iwaniuk (Ciemny czas), Czesław Bednarczyk, Jan Rostworowski (Dom złoty) i wielu innych. Prozę tworzyli: Witold Gombrowicz, autor Pornografii, Gustaw Herling-Grudziński, autor Dziennika pisanego nocą, jak również Józef Mackiewicz (Lewa wolna), Marek Hłasko, Leopold Tyrmand, Józef Wittlin i wielu innych.
Literatura w Polsce przeżywała w latach siedemdziesiątych pewne załamanie wynikające z rosnącej cenzury i jałowości utworów wydawanych oficjalnie. Kryzys był jednak stopniowo przezwyciężany przez nieoficjalną działalność wydawniczą i młode pokolenie pisarzy. Jedną z cech charakterystycznych w literaturze lat siedemdziesiątych było wyodrębnienie się pewnych nurtów literackich. Były to: nurt wiejski (m.in. Konopielka Edwarda Redlińskiego, Tańczący jastrząb Juliana Kawalca, Pałac Wiesława Myśliwskiego), nurt kresowy (m.in. Dolina Issy Czesława Miłosza, Bohiń Tadeusza Konwickiego) oraz nurt żydowski (m.in. twórczość Juliana Stryjkowskiego).
W poezji tego okresu na czoło wysuwało się pokolenie Zbigniewa Herberta, autora filozoficznych wierszy o Panu Cogito. Z poetów tego pokolenia wyróżniali się również: Stanisław Grochowiak, Tadeusz Różewicz, Wisława Szymborska, Tadeusz Kubiak, Ernest Bryll, Urszula Kozioł i inni. Wysokim uznaniem cieszyła się też twórczość: Witolda Dąbrowskiego, Aleksandra Rymkiewicza, Marka Skwarnickiego, ks. Jana Twardowskiego, Tadeusza Kubiaka, czy Jerzego Zagórskiego. W tym okresie pojawiła się równocześnie nowa generacja poetów z autorem pesymistycznych, nihilistycznych i półpornograficznych wierszy – z Rafałem Wojaczkiem. Do innych przedstawicieli nowego pokolenia poetów należeli m.in.: Stanisław Barańczak, Ryszard Krynicki, Leszek Szaruga i Jacek Bierezin. Ogromną popularnością wśród młodzieży cieszyła się twórczość Edwarda Stachury. Na emigracji królował niepodzielnie Czesław Miłosz, autor Gdzie słońce wschodzi i kędy zapada. Nowe zbory publikowali także: Bogdan Czaykowski, Józef Łobodowski, Beata Obertyńska, Wacław Iwaniuk i inni.
W prozie polskiej Jerzy Andrzejewski zdołał opublikować Miazgę w „Zapisie” – piśmie literackim wydawanym w drugim obiegu. Marian Brandys opublikował kilka poczytnych prac historycznych. Nowe i godne uwagi książki wydawali też: Teodor Parnicki, Andrzej Kuśniewicz, Andrzej Szczypiorski, Janusz Głowacki, Marek Nowakowski, Edward Redliński, Roman Brandstaetter (Jezus z Nazarethu). Eseistykę filozoficzną i beletrystyczną zarazem uprawiał znany także jako Dedal felietonista, krytyk i prozaik Andrzej Kijowski (Listopadowy Wieczór, Dziecko przez ptaka przyniesione). Sensacją literacka stały się Rozmowy z katem Kazimierza Moczarskiego, które wkrótce po wydaniu zostało przeniesione na scenę. Pojawiło się też nowe pokolenie prozaików m.in.: Julian Kornhauser, Kazimierz Orłoś, Adam Zagajewski i Waldemar Łysiak. Wielu nie mogąc przebić się przez cenzurę, zaczęło wydawać swoje utwory w „Zapisie” i innych pismach poza zasięgiem cenzury. Swoje prace publikowali w nich: Jacek Bocheński, Kazimierz Brandys (powieść Nierzeczywistość), Tadeusz Konwicki (Kompleks polski, Mała Apokalipsa), Marek Nowakowski, Julian Stryjkowski i inni. Publicystykę społeczno-kulturalną na wysokim poziomie reprezentowali Ryszard Kapuściński, autor Cesarza oraz Tomasz Łubieński, autor Bić się czy nie bić. Pomostem między literaturą krajową a emigracyjną stał się Stefan Kisielewski, który jako Tomasz Staliński wydał w Paryżu Romans zimowy, Cienie w pieczarze, Śledztwo. Nowe książki na emigracji wydali też: Włodzimierz Odojewski (Zasypie wszystko zawieje), Andrzej Chciuk (Towarzysze z bezpieczeństwa), Stanisław Vincenz, Zofia Romanowicz, Aleksander Wat, Danuta Mostwin i inni. W eseistyce wybitne osiągnięcia mieli m.in.: Leopold Tyrmand, Adam Czerniawski, Gustaw Herling-Grudziński.
Józef Mackiewicz w tym czasie publikował teksty polityczne (wcześniej wydał na emigracji sześć powieści). W drobnej formie literackiej dominował – wznawiany mimo wszystko w kraju – Sławomir Mrożek.
Literaturę lat 80. charakteryzowało zerwanie z kanonami „języka literackiego” i kształtowanie się pod dużą presją bieżących wydarzeń politycznych. Część autorów podejmowała tę tematykę wprost, przez co musieli publikować swoją twórczość w wydawnictwach podziemnych lub za granicą. Inni szukali ratunku przed nihilizmem w refleksji ogólniejszej lub przeszłości, co pozwalało im publikować utwory oficjalnie. Koniec dziesięciolecia zamknął w polskiej literaturze epokę naznaczoną zmaganiami z ustrojem politycznym. Wraz z upadkiem w Polsce komunizmu doszło do połączenia się krajowych i emigracyjnych nurtów literackich.
W poezji dominowali twórcy starszego pokolenia. Postacią niezwykle popularną, symbolizującą jedność kultury krajowej i emigracyjnej stał się Czesław Miłosz, którego pozycję w polskiej kulturze wzmocniła przyznana w 1980 literacka Nagroda Nobla. Jego wiersz Który skrzywdziłeś odczytano jako aluzję do władz komunistycznych i przejaw poparcia dla „Solidarności”. Kiedy w czerwcu 1981 roku odwiedził Polskę był entuzjastycznie witany w Warszawie, Gdańsku, Krakowie oraz w Lublinie, gdzie otrzymał doktorat honoris causa na KUL. Oprócz twórczości Miłosza uznaniem cieszyły się też wiersze: Zbigniewa Herberta, ks. Jana Twardowskiego, Wisławy Szymborskiej oraz młodszego pokolenia takich poetów jak: Stanisław Barańczak, Leszek Szaruga, Ryszard Krynicki.
W prozie znaczącymi osiągnięciami były coraz częściej wydawane też w tzw. drugim obiegu książki Andrzeja Kijowskiego (Niedrukowane)-(wydawnictwo NOW-a), Andrzeja Kuśniewicza, Igora Newerly’ego (Zostało z uczty bogów), Marka Nowakowskiego, Kazimierza Orłosia, Jarosława Marka Rymkiewicza (Rozmowy polskie latem roku 1983), Juliana Stryjkowskiego, Jana Józefa Szczepańskiego, Andrzeja Szczypiorskiego, Józefa Mackiewicza, Władysława Terleckiego, czy Piotra Wojciechowskiego.
Jeszcze młodszą generację poetów stanowiło tak zwane „pokolenie brulionu”, skupione wokół czasopisma „brulion”, krytykującego herbertowski model „liryki czynu”, idącego z duchem zachodniego postmodernizmu i literatury reprezentowanej przez „szkołę nowojorską”.
Z tych kręgów wywodzą się: Marcin Świetlicki, Robert Tekieli, Jacek Podsiadło, Manuela Gretkowska czy Jerzy Pilch. Do najlepszych debiutów należały książki Pawła Huelle.
Na emigracji wysoka rangę miała twórczość takich autorów jak Janusz Głowacki, Włodzimierz Odojewski, Gustaw Herling-Grudziński (Dziennik pisany nocą), Adam Zagajewski. W 1987 w podziemnym wydawnictwie Przedświt po raz pierwszy ukazały się w niewielkim nakładzie powieści Jerzego Jochimka w tomie zatytułowanym Za Kręgiem. W historii literatury wysoką pozycję posiadał Czesław Zgorzelski.