Sztuka i estetyka modernizmu
Epoka modernizmu, zarówno na świecie, jak i w Polsce, przyniosła intensywny i wszechstronny rozwój malarstwa, rzeźby, architektury, muzyki i filmu, które ukształtowały się pod wpływem czynników mających wpływ także na literaturę.
Dominowało pojęcie „ars pro arte” (sztuka dla sztuki), zakładające pozbawienie sztuki jakichkolwiek zadań, funkcji (np. dydaktycznej, ludycznej), a skupienie się jedynie na wrażeniach estetycznych.
W tej epoce, jak w żadnej innej – nastąpił rozwój wielu różnorodnych i wielopłaszczyznowych kierunków i prądów artystycznych m.in. impresjonizm, symbolizm, secesja czy też ekspresjonizm. Każdy z nich zachwyca swą odmiennością, wyeksponowaniem rozmaitych elementów, które dla jednych były niezwykłe i mistrzowskie, dla innych niezrozumiałe i odstręczające.
Malarstwo młodopolskie
Malarstwo przełomu XIX i XX wieku jest lustrem, w którym można obserwować tendencje panujące wówczas na świecie i w kraju, a odbijające się w nim niczym w zwierciadle. Choć dominowało poczucie osamotnienia, przekonanie o bezkresie ludzkiego cierpienia, niemocy człowieka, wszędzie widoczny był nastrój pesymizmu, przemijania, atmosfera dekadencji, to jednak realizowano różne tendencje malarskie (impresjonizm, symbolizm, dekoracyjność secesji, ekspresjonizm).
Inspiracji dostarczały odmienne motywy i źródła:
- sztuka średniowieczna, rozumiana jako powrót do korzeni, do początków wszystkiego, a widoczna w witrażach;
- kunszt Dalekiego Wschodu;
- elementy archaiczne czy ludowe;
- natura, obecna w tak licznych, a zarazem rozmaitych pejzażach modernistycznych, niosących przesłanie symboliczne; moderniści uwielbiali świat flory i fauny;
- człowiek, postrzegany jako jednostka otoczona przez wszechświat. Starali się w ten sposób ukazać spór toczony między zmysłowością i duchowością natury ludzkiej, złożoność psychiki ludzkiej; w ten sposób powstały portrety, w których malarze starali się ukazać uczucia portretowanego (V. Hofmann, W. Weiss);
- skomplikowana i nieodgadniona natura kobieca, będąca bohaterką secesji;
- świat mitologii, ludowych wierzeń czy baśni, obecny w obrazach Malczewskiego i Hofmanna;
Cechy malarstwa symbolicznego:
- Celem ukazanie problemów duchowych człowieka, wyrażenie tego, co niewyrażalne;
- Poruszanie się w kręgu takich tematów, jak: abstrakcja, to co nie poznane, okryte tajemnicą;
- Symbol środkiem artystycznego wyrazu, co znaczyło, że każdy, najmniejszy choćby przedmiot, obraz, poza naturalnym znaczeniem - krył metaforyczny sens;
- Odwołanie do filozofii Schopenhauera i Bergsona;
- Szukanie inspiracji w baśniach, kulturach egzotycznych, mitologii, ludowych wierzeniach;
Przykłady symbolistycznych malarzy i ich dzieł:
- Jacek Malczewski, Thanatos, namalowany około 1888-99, a przechowywany w zbiorach Muzeum Narodowego w Warszawie;
- Ferdynand Ruszczyc, Bajka zimowa. To olej na płótnie z 1904 roku, przechowywany w Muzeum Narodowym w Krakowie;
- Witold Wojtkiewicz, Fantazja z 1906 roku. To olej na płótnie naklejony na tekturę, przechowywany w Muzeum Narodowym w Krakowie;
- Jacek Malczewski, Portret Feliksa Jasieńskiego z 1903 roku. Ten olej na desce spoczywa z zbiorach Muzeum Narodowego w Krakowie;
- Leon Wyczółkowski, Martwa natura z wazą z 1905 roku, dziś w zbiorach Muzeum Narodowego w Warszawie;
- Józef Chełmoński, Studium do głuszcza z 1890 roku. To olej na płótnie, dziś w zbiorach Muzeum Narodowego w Warszawie;
- Aleksander Gierymski, Opera paryska w nocy z 1891 - olej na płótnie pochodzący ze zbiorów Muzeum Narodowego w Warszawie;
- Witold Pruszkowski, Krajobraz księżycowy. Obraz olejny powstał ok. 1870 roku. Dziś powiększa zasób dzieł Muzeum Górnośląskiego w Bytomiu;
- Jacek Malczewski, Śmierć Ellenai z 1883 roku. Olej na płótnie, który możemy podziwiać w Muzeum Narodowym w Krakowie;
- Jacek Malczewski, Hamlet Polski - Portret Aleksandra Wielopolskiego z 1903 roku. Ten olej na płótnie jest w zbiorach Muzeum Narodowego w Warszawie.
- Władysław Podkowiński, Szał uniesień z 1894 roku. Olej na płótnie przechowywany w zbiorach Muzeum Narodowego w Krakowie.
Nurt impresjonizmu, obecny najpierw w sztuce europejskiej, a później także amerykańskiej, zainicjowali paryscy studenci, uczęszczający do Atelier Gleyère oraz w Académie Suisse w drugiej połowie XIX wieku.
Cechy malarstwa impresjonistycznego, nazywanego dzieckiem epoki:
- Celem oddanie subiektywnych wrażeń artysty oraz przekazanie wrażeń chwili, jej ulotności;
- Odrzucenie prostej i przewidywalnej linii na rzecz plamy, rozmycia;
- Realizowanie takich tematów, jak przyroda, krajobrazy, portrety czy budowle (wszystko to na tle natury);
- Zainteresowanie barwą zmieniającą się wraz z oświetleniem;
- Skupienie się na ukazaniu wpływu światła na obraz barw i przedmiotów;
- Gra świateł i cienia;
- Zerwanie z pierwszeństwem tematów historycznych;
„Ojcem” impresjonizmu jest Claude Monet i jego obraz Impresja, wschód słońca. Artysta, nazywany malarzem światła, najczęściej operował jasnymi, pastelowymi barwami. Jak nikomu innemu udało mu się oddać ulotność chwili, uchwycić ją i zamknąć w obrazie.
Przykłady impresjonistycznych malarzy i ich dzieł:
- Władysław Podkowiński, Dzieci w ogrodzie z 1892 roku. Olej na płótnie przechowywany w zbiorach Muzeum Narodowego w Warszawie;
- Jan Stanisławski, Ule na Ukrainie z 1895 roku. Olej na płótnie uzupełniający zbiory Muzeum Narodowego w Krakowie;
- Leon Wyczółkowski, Kopanie buraków I z 1893 roku. Ten olej na płótnie jest w zbiorach Muzeum Narodowego w Warszawie;
- Leon Wyczółkowski, Orka na Ukrainie z 1892 roku. Olej na płótnie przechowywany w zbiorach Muzeum Narodowego w Krakowie;
- Jan Stanisławski, Bodiaki pod słońce z około 1895 roku, w zbiorach Muzeum Narodowego w Warszawie.
Cechy malarstwa ekspresjonistycznego:
- zainteresowanie uczuciami i emocjami kierującymi postępowaniem człowieka
- zamaszyste pociągnięcia pędzla,
- stosowanie sugestywnego koloru, często w kontrastowych połączeniach,
- malowanie na tzw. aktywnych fakturach,
- lapidarność formy,
- deformacja uwypuklająca brzydotę (antyestetyzm)
- niekiedy ważniejsza forma niż treść obrazu
Najwybitniejszym przedstawicielem dzieła ekspresjonistycznego jest obraz Krzyk norweskiego artysty Edwarda Mucha. Namalowany w 1893 roku, prawie natychmiast został uznany przez krytyków za największe dzieło Muncha.
Na tle zniekształconego obrazu malarz, używając odważnych barw (różnych odcieni czerwieni - od pomarańczowego do żółtego, ukazał krzyczącą postać, mającą zobrazować naturę ludzką. Efekt grozy, tajemnicy, niebezpieczeństwa został wzmożony przez użycie falistych linii i namalowanie dwóch niezidentyfikowanych postaci na moście.
Innymi malarzami tworzącymi w nurcie ekspresjonizmu są:
- Vincent van Gogh (np. Jedzący kartofle – 1885; Żółty dom – 1888; Sypialnia – 1888; Krzesło Gauguina – 1888; Gwiaździsta noc. Saint Rémy – 1889; Słoneczniki – 1888; Korzenie drzew – 1890; Pole pszenicy z krukami – 1890),
- James Ensor (Wjazd Chrystusa do Brukseli – 1888; Intryga – 1890; Maski i śmierć – 1897; Autoportret wśród masek -1899)
- Paul Gauguin (Skąd przychodzimy? Kim jesteśmy? Dokąd zmierzamy? – 1887; Never more
– 1898; Żółty Chrystus – 1888; Piękna Angele – 1889; Faa Theihe – 1898).
Przykłady młodopolskich dzieł ekspresjonistycznych:
- Władysław Podkowiński, Marsz żałobny Chopina z 1894 roku. Olej na płótnie przechowywany w zbiorach Muzeum Narodowego w Krakowie;
- Leon Wyczółkowski, Białe róże z 1908 roku;
- Wojciech Weiss:
- Akt leżący z 1897 roku;
- Melancholik (Totenmesse) z 1898 roku. Olej na płótnie znajduje się w Muzeum Narodowym w Krakowie.
- Zasmucona z 1898 roku. Olej na płótnie wisi w Muzeum Narodowym w Poznaniu.
- Upadła dziewczyna z 1899 roku.
- Opętanie z około 1899-1900. Olej na płótnie powiększający zbiór dzieł w Muzeum
Literatury w Warszawie.
Choć modernizm w architekturze rozwinął się w latach 1918-1975, to jednak swój początek ma w okresie przełomu wieków.
SECESJA
Secesja jako kierunek w architekturze rozwijała się w latach 1895-1914, przeżywając punkt kulminacyjny do około 1905 roku. Twórcy, nie chcąc już tylko naśladować stylów dawnych epok, postanowili wykreować coś nowego, stąd też nazwa nurtu (tak zwana "sztuka nowa" lub też "art. Nouveau", "Jugendstill","Liberty', "Modern Stalle”).
Cechami architektury secesyjnej są między innymi:
- Motywacja estetyczna.
- Działanie pod wpływem natchnienia twórcy
- Relatywnie abstrakcyjna forma, przy zachowaniu bogatej ornamentyki.
- Naczelnym celem zdobnictwo, innowacyjność;
- Zepchnięcie funkcjonalności i konstrukcji budynków na dalszy plan
- Inspiracje wątkami romantycznymi i elementami neoromańskimi, neogotyckimi.
- Szacunek dla natury, co było widoczne w ornamencie roślinnym, mającym za zadanie wyeksponowanie konstrukcji budynku i symboliczne przedstawienie jego funkcji; wśród ornamentyki secesyjnej przeważają stylizowane formy roślinne, postacie i maski długowłosych kobiet, formy przypominające niekiedy draperie lub skórę, obejmujące także detale wykończenia budynku, takie jak klamki czy balustrady schodów.
- Elewacje budynków to ciągłe i płynnie przechodzące powierzchnie,
- Zamiłowanie do miękkich i krzywych linii, wypukłości.
- Masywna, prosta bryła (secesja pierwotna, tak zwana monachijska), na którą nałożono zdobienia o regularnych liniach.
Najbardziej znanymi zabytkami architektury secesyjnej w Polsce są:
- Kamienica "Pod Żabami" – ta secesyjna kamienica jest położona przy Placu Wojska Polskiego w Bielsku-Białej, tuż naprzeciw Kościoła Marcina Lutra. Została zbudowana około 1905 roku, w oparciu o projekt Emanuela Rosta juniora. Elewacja budynku jest bardzo dekoracyjna. Składa się z wykuszy, znajdujących się nad wejściami, płaskorzeźb owadów zdobiących północną ścianę oraz portalu z figurami dwóch żab, ubranych we fraki.
- Bazylika pod wezwaniem Najświętszego Serca Pana Jezusa w Krakowie – ten kościół jezuitów mieści się przy ulicy Kopernika 26 w Krakowie. Powstał, gdy pierwsza kaplica okazała się za mała i nie reprezentatywna, na podstawie projektu Franciszka Mączyńskiego.
Wieża kościelna, mierząca 68 metrów wysokości, zalicza się do najwyższych w Krakowie. Do wykonania świątyni użyto rozmaitych materiałów, np. czerwoną cegłę (ściany kościoła), szary kamień (obramowanie okien i detale). Środek kościoła zdobią okna, w których umieszczono mozaiki (herby miast mające wpływ na budowę kościoła).
- Dom pod Globusem znajdujący się w Krakowie.
- Dworzec Kolejowy Nowy Sącz
- Pomnik Fryderyka Chopina w Warszawie
- Mosty Pomorskie - zespół trzech wrocławskich mostów (Północny, Środkowy i Południowy)
- Dom Handlowy Braci Barasch w Wrocławiu
- Stary Teatr w Krakowie.
Muzyka ponad wszystko, pisał Paul Verlaine w Sztuce poetyckiej. Zarówno Schopenhauer jak i Nietzsche, czyli duchowi przywódcy modernizmu, gloryfikowali muzykę, zwłaszcza tę tworzoną przez Wagnera. Ten pierwszy mawiał o kompozytorze: było on jedynym filozofem, który przeniknął istotę muzyki. Nietzsche natomiast osobiście przyjaźnił się z Wagnerem i sam starał się tworzyć. Utwory, które skomponował cieszą się dziś sporym zainteresowaniem. Muzyka w modernizmie nie była rozpatrywana jako osobna dziedzina sztuki, lecz starano się ją ująć w jedność z pozostałymi dziedzinami, zwłaszcza literaturą. Dlatego też twórczość Richarda Wagnera otoczono kultem.
Po śmierci kompozytora w 1883 roku krąg jego wielbicieli systematycznie się powiększał. Był on bowiem nie tylko teoretykiem, ale i praktykiem w zakresie łączenia elementów muzyki, poezji, plastyki i teatru w jedną artystyczną wizję. Operę, która dla wielu widzów stanowiła bardziej rozrywkę niż sztukę, przekształcił w obciążony znacznie poważniejszymi zadaniami dramat muzyczny – tłumaczy fenomen muzyki Wagnera Jan Tomkowski. Do najsłynniejszych jego oper należy zaliczyć Tristana i Izoldę, Śpiewaków norymberskich, Parsifala oraz trylogię Pierścień Nibelunga.
Pod wpływem oper Wagnera znajdowali się również polscy twórcy. Młody Wyspiański zainspirowany twórczością kompozytora postanowił zająć się teatrem, a nie tylko malarstwem. Również Tadeusz Miciński zachwycał się operami Wagnera.
Jednak większość Polaków wyznawała inny kult, kult Chopina. Co ciekawe dzieło, dzięki któremu polski kompozytor (zmarły w 1849 roku) stał się niemalże bóstwem, chociaż autorstwa Przybyszewskiego, zostało przetłumaczone na język polski dopiero w 1966 roku. Chodzi tu mianowicie o niemieckojęzyczne Zur Psychologie des Individuums. I. Chopin und Nietsche (Z psychologii jednostki twórczej. Chopin i Nietzsche) z 1892 roku. Prawdopodobną przyczyną aż tak dużej zwłoki był szokujący wówczas wizerunek Chopina, jaki pokazał Przybyszewski. Zamiast twórcy narodowego nakreślił go jako neurotycznego dekadenta, skłóconego z otoczeniem geniusza, a w dodatku „mieszańca”, który zdołał pogodzić słowiańską subtelność i melancholię z romańską radością życia, pisze Tomkowski.
Wyraźne inspirację Chopinem widać między innymi w Próchnie Wacława Berenta. Hertenstein, jeden z głównych bohaterów utworu, sprzeciwia się odgrywaniu Scherza h-moll w konwencji kabaretowej. Jak pisze Jan Tomkowski: Na przełomie wieków Chopin należy do zarówno modernistycznego, jak i patriotycznego panteonu. W poezji ową dwoistość ukazują choćby wiersze Żuławskiego i Or-Ota, w malarstwie i rzeźbie – z jednej strony powszechnie znane prace Wacława Szymanowskiego, z drugiej zaś niesamowite wizje kompletnie dziś zapomnianego Gustawa Gwzodeckiego. Zainteresowanie Chopinem umacnia świeżo wydana obszerna monografia Hoesicka. Warto jeszcze dodać, że w omawianym okresie rozpoczyna pianistyczną karierę jeden z największych odtwórców repertuaru szopenowskiego – Artur Rubinstein.
Nie tylko Chopinem żyła jednak Polska. Artystą, który zyskał międzynarodową sławę pianistyczną był chociażby Ignacy Jan Paderewski. Należy jednak zaznaczyć, że jego twórczość miała niewiele wspólnego z Młodą Polską. Pianista odwoływał się do tradycji, odrzucając najnowsze trendy i mody.
Na początku XX wieku powstała pierwsza orkiestra symfoniczna działająca w Filharmonii Warszawskiej. Dzięki temu wydarzeniu na szeroką wodę wypłynęli młodopolscy kompozytorzy. Mieczysław Karłowicz zamierzał połączyć tradycyjny styl narodowy z najnowszymi wzorcami europejskimi. Większość skomponowanych przez niego dzieł to pieśni do słów Kazimierza Przerwy-Tetmajera, oraz poematy symfoniczne: Powracające fale, Stanisław i Anna Oświęcimowie, Rapsodia litewska. Grzegorz Fitelberg inspirował się folklorem rosyjskim. Ludomir Różycki tworzył dzieła bardzo zróżnicowane, nie odżegnując się nawet od operetek.
Jednak najbardziej znanym młodopolskim kompozytorem jest Karol Szymanowski. Podobnie jak ówcześni koledzy po fachu często korzystał z twórczości Tetmajera. Tworzył również muzykę do słów Micińskiego, Wyspiańskiego, Berenta i Kasprowicza. W pierwszym etapie swojej twórczości Szymanowski wyraźnie pozostawał pod wpływem Chopina, Straussa, Wagnera, lecz z czasem zaskoczył wszystkich własnym i niepowtarzalnym stylem. [c]Stosuje nowatorską instrumentację, przywraca melodii znaczenie podstawowego środka ekspresji, nie rezygnując z nowatorstwa i uniwersalizmu rozwija styl narodowy,[/c] pisze Tomkowski.
Początek XX wieku to tak naprawdę okres, w którym kino zaczęło nabierać znamion artystycznych. Wcześniej nikt nie podejrzewał, że eksperymenty braci Lumiere dadzą początek nowej dziedzinie sztuki. Twórcy filmowi powoli uczyli się zabiegów montażu, technicznych aspektów pracy kamery i kadrowania. Pierwszymi gatunkami filmowymi, jakie się wówczas wykształciły były: melodramat, western, kryminał, film kostiumowy, animowany, dokumentalny.
Kino nieme stało się bardzo popularne, zwłaszcza w USA. Pierwszymi gwiazdami filmowymi były Asta Nielsen oraz Mary Pickford. Jednak największą karierę zrobił wówczas Charlie Chaplin. Filmy z jego udziałem przeszły na zawsze do historii, a on sam uważany jest za jedną z największych, jeśli nie największą, osobowość światowego kina.
Początkowo kino miało stanowić rozrywkę dla widzów, z czasem filmowcy zapragnęli tworzyć dzieła sztuki. Za pierwsze z nich uważa się francuski obraz Podróż na księżyc z 1902 roku w reżyserii Georgesa Meliesa, będące adaptacją powieści Juliusza Verne’a. Ten czternastominutowy film był krytykowany głównie za swoją… długość. Producenci byli przekonani, że widzowie nie wytrzymają w kinie tak długo.
Jednym z najważniejszych filmowych nurtów artystycznych początku XX wieku był ekspresjonizm niemiecki. Student z Pragi z 1913 roku, w reżyserii Stellana Rye’a uważany jest powszechnie za pierwszy horror. Film opowiada historię studenta, który sprzedaje swoje odbicie lustrzane czarownikowi. Siedem lat później przerażenie wśród widzów budził słynny niemiecki Gabinet doktora Calligari, do dziś uważany za jeden z najlepszych filmów w historii kina.