I. W. Tatarkiewicz „Ekspresja i sztuka”
Czym jest ekspresja?
Ekspresja naturalna i sztuczna.
naturalna - fizyczna reakcja na dane stany psychiczne np. łzy smutku, śmiech reakcją na zabawną sytuację.
sztuczna - reakcja fizyczna będąca odzwierciedleniem danej emocji stosowana jest w określonym celu. Sztuka korzysta z ekspresji sztucznej,
w oparciu o naturalną.
3. Ekspresja uczuć a ekspresja charakterów. (Dwoistość ekspresji naturalnej)
a) ekspresja uczuć - ta o której mówiliśmy wcześniej, naturalna reakcja na bodziec.
b) ekspresja charakterów - np. sytuacja w której na twarzy osoby maluje się gniew lecz nie jest on przejawem ekspresji uczucia gniewu lecz gniewliwości (cechy charakteru). W sztuce naturalnie zauważamy taką dwoistość. W sztuce przedstawiającej np. malarstwie to ekspresja postaci, ale także w ekspresji uczuć artysty.
4. Ekspresja bezpośrednia i pośrednia.
Sztuka posługuje się oboma tymi rodzajami.
ekspresja bezpośrednia - np. u śpiewaka, tancerza, aktora środkiem wyrazu jest ich ciało.
Ekspresja pośrednia - np. w malarstwie, poezji, muzyce instrumentalnej.
Ekspresja komunikatywna i niekomunikatywna.
komunikatywna - ekspresja sztuczna ma intencje komunikatywną
niekomunikatywna - ekspresja naturalna nie ma intencji komunikatywnej, w starożytności również taniec i śpiew nie posiadały tej intencji.
Ekspresja normalna i wzmocniona.
normalna - sztuka wzoruje się na ekspresji naturalnej. Normalną ekspresją możemy nazwać np. ekspresję dzieł malarskich okresu renesansu, klasycyzmu.
wzmocniona - sztukę posługującą się wzmocnioną ekspresją możemy nazwać sztuką form własnych. Np. sztuka ludów pierwotnych ma formy jaskrawsze od naturalnych, spotęgowanie widać w tańcach, rzeźbach itp.
Ekspresje wzmocnioną widzimy np. w dziełach barokowych i romantycznych.
Ekspresja osobista i zbiorowa.
Każdy z nas oprócz ekspresji własnej uwarunkowany jest przez ekspresję zbiorową (dopuszczaną w danej grupie, kulturze czy społeczeństwie).
Ekspresja przez obrazy i symbole.
Taka różnica występuje np. między sztukach pięknymi a literaturą piękną.
Ekspresja dzieła, a ekspresja artysty.
ekspresja dzieła - w sztukach pośrednich np. malarstwie za sprawą ekspresji artysty powstaje dzieło, które żyje własnym życiem i posiada także własną ekspresję.
Ekspresja artysty - w sztukach bezpośrednich np. tańcu obserwujemy tylko ekspresję artysty.
II. S. Ossowski „Oznaki ekspresyjne”
Funkcja wyraźna - na co dzień nie dostrzegamy bezpośrednio czyichś stanów psychicznych dostrzegamy tylko swoje. Zatem aby zaobserwować stany psychiczne odmienne od naszych potrzebujemy do tego pośrednika. Takim pośrednikiem może być ludzkie ciało - mimika, ekspresja, zachowanie, ale także ludzkie dzieła, czyli sztuka. Pewne przedmioty materialne są dla nas oznakami czyichś przeżyć.
Podział oznak ze względu na genezę ich ekspresyjności.
oznaki naturalne - podobnie jak u Tatarkiewicza opierające się na związkach między psychiką a wyglądem naszego ciała. Funkcja ta ma podłoże fizjologiczne. Ten rodzaj oznak ekspresji ma ograniczony zakres: dotyczy głównie stanów emocjonalnych. Nie możemy być pewnie co kryje się za określoną miną.
oznaki konwencjonalne - mają związek z przyjętą konwencją bądź powszechną wiedzą np. co dana mina, bądź gest powinien oznaczać. W szczególności do wyrażania treści ekspresyjnych służą systemy znaków np. język.
działania celowe - podobnie jak u Tatarkiewicza - ekspresja sztuczna.
III. S. Ossowski „Wyrażanie stanów psychicznych a wartość estetyczna”.
Wyrażanie a odtwarzanie.
a) Odtwarzaniem w sztuce możemy nazwać zjawisko kiedy jedna rzecz, czy osoba naśladuje drugą. Kiedy twórca przez dzieło chce wyrazić własne, bądź czyjeś emocje, a odbiorca wyczuje to w oglądanym dziele mówimy o wyrażaniu.
b) W sztuce niejednokrotnie spotkamy problem z zagadnieniami wyrażania i odtwarzania. Np. aktor odtwarzając stany psychiczne postaci, wyraża własne. Na tej samej płaszczyźnie mamy psychikę bohatera i psychikę odtwórcy. Do tego wszystkiego zamieszany jest autor, który poprzez wymyślenie postaci mógł wyrażać własne stany psychiczne.
c) Szczególnie ścisłe powiązanie wyrażania i odtwarzania widzimy u ekspresjonistów.
2. W jaki sposób ekspresja może być dla nas źródłem estetycznych wartości?
Poprzez to, że umożliwia nam wnikniecie w cudzą psychikę otwiera drogę do porozumienia, poznania emocji, które mogą mieć dla nas dużą wartość np. wzniosłych przeżyć, głębokich myśli. Fakt wniknięcia w cudzą psychikę sam z siebie dostarcza zadowolenia estetycznego pod warunkiem, że to wnikniecie jest w jakiś sposób niezwykłe.
Wczuwanie się.
Z faktem wniknięcia w cudzą psychikę wiążą się teorie wczuwania się.
Wczuwanie się pozwala nam zwielokrotnić naszą egzystencje. Można powiedzieć, że dzięki analizowaniu i obserwacji czyli wczuwaniu się w innych wychodzimy poza siebie.
Wczuwamy się nie tylko w dzieła odtwórcze, ale także i w psychikę twórcy.
Animizacja i antropomorfizacja
Nie tylko w ludziach ale także i przedmiotach doszukujemy się ekspresji i stanów psychicznych. Animizacja jest szczególnym źródłem radości estetycznych
Według teorii wczuwania się Lippsa i Kulpego animizm rozszerza zakres, przedmiotów, które możemy traktować jako obdarzone psychiką dlatego jest ważnym źródłem przeżyć estetycznych. Lipps na teorii wczuwania się opiera zresztą całą estetykę.
Komunikowanie przeżyć.
Jeżeli nadajemy dziełu wartość komunikacyjną , zastanawiając się co autor świadomie pragnął nam przez nie powiedzieć to takie dzieło będzie miało dla nas wartość estetyczną. W szczególności w przypadkach, w których autor dzieła posługuje się niezwykłym, jedynym w swoim rodzaju stylem, językiem itp. Napotykamy w tym miejscu na trudność styl używania języka przez autora powinien być na tyle skonwencjonalizowany by ktoś mógł go zrozumieć i na tyle nie skonwencjonalizowany by mógł być uważany za oryginalny i dostarczyć nam nowych estetycznych doznań.
Tołstoj całą teorię sztuki opiera na procesie sugerowania własnych uczuć. Przenoszenie uczuć z jednego człowieka na innych jest dla niego najważniejszą cechą sztuki. Wszystko zależy oczywiście od wartości estetycznej danych przekazywanych uczuć. Tołstoj patrzy na ekspresje z punktu widzenia ośrodka, który otwiera nam drogę do obcowania z wartościowymi myślami i uczuciami.
IV. S. Ossowski „Dwa pojęcia ekspresji w estetyce”
Problem z teorią wczuwania się jest następujący. Wczuwamy się np. w wiersz, szukając w nim emocji poety, wczuwamy się w emocje aktora grającego daną rolę na scenie. Trudno jednak powiedzieć czy możemy wczuć się np. w muzykę klasyczną. Można raczej powiedzieć, że uczestnicząc w koncercie doznajemy emocjonalnej reakcji którą muzyka w nas wywołuje.
Raczej nie wczuwamy się w to co czuł kompozytor, co czuje orkiestra, czy dyrygent. Kulpe mówi tu o „wczuwaniu się abstrakcyjnym” kiedy to emocji nie przypisujemy konkretnej osobie. Doznajemy wzruszeń bezprzedmiotowych, zmieniają się nasze nastroje. Dzieło wywołuje w nas konkretne emocje, ale nie jest ich motywem. Np. Twarz aktora dramatycznego jest ekspresyjna bo wyraża uczucia, muzyka nastrojowa za to nie wyraża uczuć ale je wywołuje. Oba rodzaje choć różne nazywamy ekspresją stąd wiele nieporozumień. Christiansen używa pojęcia impresji charakteryzując zjawisko wywoływania stanów emocjonalnych przez dzieło.
Między ekspresją w jednym i w drugim sensie znajdujemy oczywiście mnóstwo korelacji. Np. emocje jakie wywołuje w nas koncert symfoniczny można nazwać ekspresją w sensie czynnym. To znaczy biorąc pod uwagę, że dany utwór wywołuje w nas np. radość możemy uważać, że w ruchach dyrygenta również odczytamy radość, co więcej możemy przypuszczać, że autor dzieła również odczuwał radość pisząc utwór.
Podsumowanie:
Ekspresja jako:
droga wniknięcia w czyjąś psychikę
droga do antropomorfizacji przedmiotów
komunikowanie uczuć jako indywidualny i niezwykły język
środek przerzucania uczuć na innych ludzi
obcowanie z umysłami, przeżyciami, stanami wewnętrznymi niezwykłych jednostek
wywoływanie „nieumotywowanych” stanów uczuciowych
4