Pochodzenie słowa wartość

Termin wartość pochodzi od słowa być wartościowym, mieć znaczenie (valor od valere) i wszedł do słownika filozoficznego stosunkowo niedawno, bo dopiero pod koniec dziewiętnastego wieku. Do tego czasu tradycja filozoficzna posługiwała się określeniem dobro. Początkowo termin wartość należał wyłącznie do języka codziennego i oznaczał:
- siłę, zdrowie fizyczne,
- odwagę i męstwo,
- moc charakteru.

Potem zaczęto mówić o wartościach na terenie nauk szczegółowych: w matematyce, muzyce, naukach prawnych i ekonomicznych.

Często zamiast terminu wartość używano wyrazów synonimicznych: dobro, idea, doskonałość i znaczenie. Wyrazy te pokrywają się praktycznie z terminem wartość jednak nie zawsze i nie całkowicie. Wartość jest bowiem pojęciem na tyle ogólnym, że zawiera w sobie wszystkie inne określenia.
Współcześnie słowo wartość jest używane w trzech znaczeniach.

Po pierwsze, słowo to oznacza albo własność rzeczy, albo rzecz, która jest obdarzona tą własnością.

Po drugie, w mowie potocznej słowo wartość ma znaczenie dodatnie, natomiast w języku filozofii jest ono także używane w znaczeniu ujemnym. W życiu codziennym mówi się, że wartością jest zdrowie, miłość, sprawiedliwość, natomiast brzydota, choroba, kłamstwo nie są wartościami. W języku filozoficznym są to wartości negatywne, ujemne.

Po trzecie, wartości w sensie szerszym to wartości filozoficzne, a w węższym to wartości gospodarcze, na przykład wartość ekonomiczna, w szczególności cena.

Pojęcie wartości

Zdefiniowanie wartości nie jest rzeczą prostą. Według Władysława Tatarkiewicza "Zdefiniowanie wartości jest trudne, jeśli w ogóle możliwe (...). To co wygląda na definicje wartości, jest raczej zastąpieniem wyrazu przez inny wyraz mniej więcej to samo znaczący na przykład dobro. Albo jest omówieniem"1.

Na ogół przyjmuje się, iż pojęcie wartość stanowi podstawową kategorię aksjologii (nauki o wartościach) i że oznacza ona "to wszystko, co uchodzi za ważne i cenne dla jednostki i społeczeństwa oraz jest godne pożądania, co łączy się z pozytywnymi przeżyciami i stanowi jednocześnie cel dążeń ludzkich"2 - M. Łobocki. Podobnie słowo wartość zdefiniował Stanisław Kowalczyk: "Wartością jest to, co jest przedmiotem pożądania, co jest upragnione przez człowieka, co jest celem jego zabiegów"3.

Filozof Józef Maria Bocheński uważa, że "To, dzięki czemu dany przedmiot jest wartościowy, nazywa się wartością"4. Z kolei socjolog Henryk Świda napisał, że "wartością jest to, co uruchamia ludzką motywację"; "przedmiot godny pożądania, zasługujący na akceptację"5.

"Wartości można też rozumieć jako duchowe, moralne przekonanie jednostek i grup społecznych kierujące postawami oraz zachowaniami jednostkowymi i zbiorowymi"6. Według Danuty Dobrowolskiej z kolei "Wartością najogólniej zdefiniowaną jest wszystko to, co stanowi przedmiot potrzeb, postaw, dążeń i aspiracji człowieka. Może to więc być przedmiot materialny, osoba, instytucja, idea, rodzaj działania"7.
Można też utożsamiać wartości z aspiracjami, rozumiejąc je jako "jakieś ważne dobra (...) bardziej od innych warte tego, by je w życiu osiągnąć"8.

Według Słownika języka polskiego wartością są cechy stanowiące o walorach ludzi lub rzeczy albo też, to co się da wyrazić równoważnikiem pieniężnym9.

Z tego krótkiego przeglądu stanowisk wynika, że kryteria opisu pojęcia wartości są bardzo zróżnicowane. Wartość bowiem raz jest celem, innym razem kryterium wyboru celów lub motywów działania, czasem utożsamiana jest z normą, a czasem jest przypisana do przedmiotu albo też jest subiektywnym odzwierciedleniem przekonań człowieka. Niemożliwe jest więc takie zdefiniowanie terminu wartość, by jego definicja mogła zostać przyjęta przez wszystkich, którzy na ten temat się wypowiadają. Możliwe jest natomiast pogrupowanie definicji wartości.

Maria Misztal wyróżniła trzy kategorie definicji wartości. Są to definicje:
- psychologiczne, w których wartości traktuje się jako zjawiska indywidualne (zinternalizowane doświadczenie),
- socjologiczne, w których wartościom nadaje się wymiar społeczny,
- kulturowe, które podkreślają uniwersalny wymiar wartości możliwie zewnętrznych wobec człowieka, dominujących w danym społeczeństwie10.
Wartość należy do pojęć o charakterze ogólnym. Jest terminem "nieostrym, którego cechą nieodłączną jest nieokreśloność"11. Ekonomista, filozof, socjolog, psycholog, pedagog wnoszą do badań nad wartościami nie tylko inne punkty widzenia, ale i odmienne metody badań. Zróżnicowanie ujęć wartości wynika też z przyjmowania przez definiujących różnych stanowisk filozoficznych, które zawierają odmienne koncepcje człowieka i rzeczywistości.

Sposób istnienia wartości

Jedną z ważniejszych spraw w filozofii wartości jest kwestia subiektywizmu i obiektywizmu wartości. Rzecz w tym, czy wartości są własnościami rzeczy, ludzi i sytuacji istniejącymi niezależnie od naszych potrzeb, pragnień i upodobań, czy też ich istnienie polega jedynie na naszym przeżywaniu i odczuwaniu.
Stąd też w nauce o wartościach wyróżnia się dwie odmienne koncepcje istnienia wartości: subiektywistyczną i obiektywistyczną12.

Koncepcja subiektywistyczna

Grecki filozof Protagoras wyznając zasadę, że człowiek jest miarą wszystkich rzeczy przyznał, że o wartości rzeczy decyduje nie rzeczywistość, ale człowiek i jego subiektywne uczucie. Zgodnie z koncepcją subiektywistyczną nie ma wartości samych w sobie, a więc istniejących obiektywnie. Pojawiają się one jako rezultat naszych subiektywnych doznań (percepcji, odczuć) i są uzależnione od odniesienia do kogoś i czegoś. Wartości są więc zmienne, zależne od czasu, miejsca i okoliczności oraz od tego, kto się do nich odnosi i w nich uczestniczy. Wartości są zatem subiektywnym zjawiskiem świadomości człowieka, to znaczy, że poza jego świadomością nie istnieją i nie mają sensu.

Koncepcja obiektywistyczna

Początek obiektywistycznej koncepcji istnienia wartości dał Arystoteles nadając rzeczom różne, adekwatne wartości. Według tej koncepcji wartości istnieją w sposób obiektywny, to znaczy niezależnie od tego, jak oceniają je ludzie, niezależnie od ich upodobań i zainteresowań. Wartościom przysługuje charakter absolutny i autonomiczny. Przykładem tego rodzaju wartości są: prawda, dobro, piękno i sprawiedliwość. Ludzie w swoim postępowaniu starają się je urzeczywistniać i uczestniczyć w nich ale niczego w nich nie zmieniają ani ich nie ubogacają. Takie ujęcie wskazuje na pojmowanie wartości jako dobra samego w sobie.
Współcześnie próbuje się podważać każdą z koncepcji istnienia wartości. Coraz wyraźniej zarysowuje się tendencja do traktowania wartości jako zjawisk obiektywnych, gdyż wywoływanych przez cechy przedmiotów istniejących niezależnie od naszej świadomości, a jednocześnie zjawisk subiektywnych, odczuwanych przez jednostki i grupy ludzi. Przyjmuje się zatem, że wszelkim wartościom przysługuje charakter obiektywno-subiektywny (przedmiotowo-podmiotowy)13. Według Jana Galarowicza nie ma pośredniego poglądu na sposób istnienia wartości - albo ktoś jest subiektywistą albo obiektywistą14.

Istota wartości

Władysław Stróżewski napisał, że "W życiu codziennym, w naszym zachowaniu się i w naszej wielorakiej działalności, nader często, choć może czasem nawet bezwiednie odwołujemy się do wartości. Uznajemy rzeczy jedne i odrzucamy inne dlatego, że posiadają taką a nie inną wartość. (...) Podejmujemy, w imię określonych wartości, takie czy inne decyzje życiowe. (...) Dążymy do odkrywania i stwarzania wartości nowych"15. Nie sposób więc, bez odwołania się do wartości, adekwatnie opisać ludzkie działania. Wartości w gruncie rzeczy nadają kształt życiu człowieka, a jego egzystencji głębszy sens. Określają też styl życia człowieka ponieważ są głębiej niż opinie, poglądy i postawy osadzone w jego osobowości. Wartości odgrywają istotną funkcję w procesie indywidualnego i społecznego rozwoju człowieka: są czymś idealnym, bo istnieją poza czasem i przestrzenią, czymś co budzi tęsknotę, pożądanie i pociąga ku sobie a więc czymś, co staje się celem.

Wartości posiadają szczególną atrakcyjność, domagającą się ich realizacji. Wyklucza ona możliwość obojętnego zachowania się człowieka wobec nich. Szczególnie najwyższe wartości są atrakcyjne na tyle, że konieczność ich realizacji narzuca się w sposób nie budzący wątpliwości. Realizacja wartości stanowi bardzo ważny czynnik regulacji postępowania człowieka ponieważ ukierunkowuje jego działania. Roman Ingarden uważa, że "działanie byłoby bezsensowne i bezcelowe, gdyby się w nim nie liczyć z wartościami, nie uwzględniać ich istnienia"16.

Świat, w którym żyjemy, jest światem wartości, a życie samo w sobie jest procesem realizowania określonych wartości. Człowiek nie może więc od wartości uciec, jest niejako skazany na ich realizację. Wybór wartości i zakres ich realizacji świadczy o wartościach uznawanych przez człowieka i decyduje o tym, czy jego życie będzie autentycznie ludzkie, czy też ulegnie degradacji.

Poznanie wartości

Człowiek jest ze swej istoty ukierunkowany na świat wartości: dostrzega je, rozpoznaje, klasyfikuje, realizuje. Całe jego życie jest bezustannym wartościowaniem. W jaki sposób człowiek rozpoznaje wartości, skąd ma pewność, że wybiera i realizuje te najbardziej pozytywne?
Otóż poznanie wartości dokonuje się w aktach emocjonalnych. To uczucia odsłaniają człowiekowi świat wartości i tylko one są do tego zdolne. Dzięki uczuciom człowiek doświadcza istnienia jakiejś wartości, wie, jaka to wartość i potrafi ją zhierarchizować. Im wyższa jest wartość, tym głębsze zadowolenie człowieka płynie z tego, że w niej uczestniczy. Stan uczuciowy osoby i uznawane przez nią wartości tworzą pewnego rodzaju nierozerwalną całość. Emocje nie tylko pomagają człowiekowi w poznawaniu wartości, ale również są podstawą możliwości realizacji wartości. Wartości uświadamiają człowiekowi przeżywanie pewnych stanów emocjonalnych17.

Struktura wartości

Świat, w którym żyjemy, jest światem wartości. Można w nim wyróżnić wartości ekonomiczne, estetyczne, moralne, prawne, poznawcze i religijne. Wszystkie te wartości tworzą system określany mianem sieci wartości. Jeśli niektóre z nich są przez człowieka preferowane i szczególnie wysoko cenione, tworzy się wówczas hierarchia wartości. Wysokie miejsce zajmują w niej wartości szczególnie cenne i godne pożądania, które dana osoba bardzo chciałaby zrealizować. W sytuacji wyboru, w razie zaistnienia wartości alternatywnych, są wybierane te spośród nich, które zajmują wyższe miejsce w hierarchii. Filozofowie pragną w świat wartości wprowadzić pewien ład aksjologiczny, ale nie są niestety zgodni co do tego, w jaki sposób wartości sklasyfikować i zhierarchizować.

Sugestywną hierarchię wartości podał Max Scheller. Według niego wartościami najniższymi są wartości hedonistyczne, to jest wartości przyjemnościowe. Wyższe od wartości hedonistycznych są wartości utylitarne, to znaczy użytecznościowe. Nad wartościami utylitarnymi górują wartości witalne, zwane też biologicznymi. Są one związane z czuciem całego ciała. Wartości duchowe (kulturowe) z kolei są wyższe od witalnych. Max Scheler zaliczył do nich trzy grupy wartości: estetyczne, prawne oraz poznawcze. Wartościami najwyższymi są wartości religijne, które będąc trwale włączone w ludzką naturę, są nieporównywalne z żadnymi innymi wartościami18.
Max Scheler uwypuklił drogę wartości ku Bogu, zwrócił uwagę na to, że wśród istniejących wartości najwyższą ich odmianę stanowią wartości religijne, które finalizują się ostatecznie w wartości absolutnej, to jest w Bogu.
Zdaniem Krystyny Ostrowskiej model hierarchii wartości można przedstawić w formie piramidy. Wartości znajdujące się poniżej szczytu piramidy są podporządkowane wartościom stojącym w hierarchii wyżej. Zapewnia to człowiekowi kierowanie systemem wartości i realizowanie ogólnego celu, a także prowadzi do pożądanej harmonii. Każda z wartości w piramidzie może być realizowana za pomocą dziesięciu innych szczegółowych wartości, przy czym niektóre z nich mogłyby występować w różnych konfiguracjach19.

System i hierarchia wartości cechują każdą kulturę. Są one uzależnione od przeszłości historycznej, tradycji narodowych tworzących daną kulturę, będących spuścizną minionych pokoleń, warunków społeczno-ekonomicznych, stosunków międzyludzkich i własnościowych, systemu sprawowania władzy. W warunkach szybkich przemian społecznych, politycznych i ekonomicznych rozwijają się nowe wartości, a dotychczas istniejące zyskują nowy profil lub podlegają procesom destabilizacji. Zmieniają się nie tylko pojedyncze wartości, ale także całe systemy wartości.

Najważniejsze wartości

Nasuwa się wobec tego pytanie czy wszystkie wartości są zmienne, zdeterminowane przez aktualne, społeczno-ekonomiczne warunki życia, czy istnieją wartości trwałe, ogólnoludzkie, ponadczasowe, uniwersalne? Z całą pewnością można odpowiedzieć, że tak. Wydaje się, że takimi wartościami są w europejskim kręgu kulturowym wartości chrześcijańskie, ponieważ wyrosły ze zrozumienia natury człowieka, a nie jedynie z wiary. Dają one rękojmię normalności i przetrwania życia, co istotnie podnosi ich znaczenie wśród wszystkich pozostałych wartości. Są podstawowym stymulatorem rozwoju umysłowego, kulturalnego, społecznego i moralnego ludzkości. Ich akceptacja zapobiega i przeciwdziała dehumanizacji różnych dziedzin życia, występowaniu zjawisk patologii społecznej, groźbie zagłady atomowej lub ekologicznej.

Do podstawowych wartości uniwersalnych zalicza się prawo do życia, pokój, tolerancję, wolność, prawdę, sprawiedliwość, miłość.

Życie zajmuje centralne miejsce w całokształcie dóbr posiadanych przez człowieka. Prawo do życia dotyczy biologicznego istnienia oraz nienaruszalności organizmu. Wiąże się ono nierozerwalnie z potrzebą zachowania pokoju, jako warunku nie tylko pomyślnego rozwoju, lecz również biologicznego przetrwania gatunku ludzkiego. Poszanowanie życia to nie tylko troska o zdrowie i biologiczne istnienie innych ludzi, lecz również poszanowanie ich godności przejawiające się w tolerancyjnym nastawieniu wobec ich przekonań, poglądów i sposobów życia. Tolerancja wymaga, aby człowieka akceptującego odmienne od własnych poglądy nie traktować jak wroga lecz starać się zrozumieć i uszanować jego racje. Do wartości ogólnoludzkich należy również prawda. Jest ona wartością, dzięki której człowiek zachowuje swoją osobową integralność, bez prawdy ginie lub degeneruje się. Warunkiem realizacji prawdy jest swobodny przepływ informacji. Prawda jest fundamentem wolności, warunkuje uzyskanie wewnętrznej wolności człowieka. Wartością ogólnoludzką jest również sprawiedliwość. Najważniejszą wartością jest miłość, ponieważ ogniskuje w sobie wszystkie inne wartości20. Apostoł Paweł napisał w "Hymnie o miłości", że człowiek bez miłości byłby niczym.

Podsumowanie

Przekaz wartości w szkole jest niezmiernie skomplikowany w okresie transformacji systemowej w państwie i w społeczeństwie, w którym wszelkie autorytety są zachwiane. Taka sytuacja nie może pozostawać bez wpływu na rozwój duchowy i moralny oraz wychowanie dzieci i młodzieży. W tych trudnych czasach trzeba sobie zadać pytanie, kim jest człowiek, a także kim może się stać? Prawda, wolność, życie, pokój, tolerancja, sprawiedliwość, miłość to wartości, przez które człowiek odnosi się do człowieka. Postępując zgodnie z nimi człowiek zdaje się stopniowo odnajdywać i realizować swoje człowieczeństwo. Według Władysława Stróżewskiego "Idea człowieczeństwa zakłada (...), że człowiek jest bytem stojącym wobec wartości i na realizację tych wartości niejako skazanym - jeśli tylko naprawdę chce być człowiekiem". W wychowaniu chodzi głównie o to, aby człowiek stawał się coraz bardziej człowiekiem. Wychowanie to rozwijanie człowieczeństwa.