Medyczne Studium Ciechanów, maj 2009

Policealne dla Dorosłych

Opiekun w DPS

IV semestr

Łukasz Pawłowski

REHABILITACJA PRZEZ AKTYWIZACJĘ RUCHOWĄ I SPORT NIEPEŁNOSPRAWNYCH RUCHOWO

Praca napisana pod kierunkiem

mgr Izabeli Kierskiej

1. Uczestnictwo w kulturze

2. Wychowanie fizyczne

3. Rekreacja fizyczna

4. Rehabilitacja ruchowa

5. Sport jako forma rekreacji

6. Sport niepełnosprawnych

Człowiek jako istota ludzka, pośród innych organizmów żywych przychodzi na świat najsłabiej przystosowany do samodzielnego życia a proces przysposabiania go do samodzielnego funkcjonowania zajmuje blisko ¼  czasu trwania całego życia. Tak długi okres przystosowawczy niekorzystny w życiu innych gatunków, w przypadku człowieka stwarza wyjątkową szansę na kształtowanie w ciągu życia najrozmaitszych mechanizmów przystosowawczych. Organizm człowieka jest doskonałym materiałem plastycznym, który odpowiednio kształtowany będzie się charakteryzował pełnią sił witalnych i doskonałą wydolnością psychofizyczną.

W życiu człowieka można wyróżnić trzy podstawowe okresy:

1. Młodość (anafaza) charakteryzująca się przewagą zmian konstrukcyjnych nad destrukcyjnymi w organizmie

2. Dojrzałość (mezofaza) gdzie zmiany konstrukcyjne zrównują się z destrukcyjnymi

3. Starość (katafaza) gdzie dominują procesy destrukcyjne nad konstrukcyjnymi

               Życie we współczesnym świecie niesie wiele zagrożeń. Komputeryzacja, osiadły tryb życia itp. powodują mimowolne odchodzenie od utartego przez wieki trybu życia, a co za tym idzie powoduje spadek sprawności fizycznej. Zapobiegać temu zjawisku można poprzez aktywność ruchową. Odpowiednia stymulacja pobudza czynności organizmu a w konsekwencji jego rozwój. Efektem aktywności ruchowej są zmiany w organizmie powodujące rozwój tkanki mięśniowej, wzmocnienie układu kostno-szkieletowego, oddechowego i nerwowego.

W młodości zmiany te są zgodne z kierunkiem naturalnych przemian ustrojowych i dlatego najłatwiej je optymalizować. Sprzyja temu zjawisko autostymulacji, czyli naturalna potrzeba ruchu. W miarę starzenia się następuje stopniowy spadek spontanicznej aktywności ruchowej, co ma swoje znaczenie w prawach doboru naturalnego. Okres dojrzewania będzie się charakteryzował pełnią sił witalnych i wydolnością psychofizyczną a w zależności od trybu życia będzie krótszy niż dłuższy. Po tym okresie będziemy mieli już do czynienia ze stopniowym pojawieniem się zmian degeneracyjnych związanych nieuchronnie z procesem starzenia się. Utrzymanie organizmu do późnych lat w stanie umożliwiającym samodzielną i godną egzystencję wymaga stymulacyjnego działania środków kultury fizycznej.

Należy stwierdzić, że uczestnictwo w kulturze fizycznej w zakresie stymulacji w pierwszej fazie życia polega na wspomaganiu rozwoju (funkcja proewolucyjna), w drugiej na podtrzymywaniu stanu (funkcja konserwacyjna), w trzeciej zaś na czynnym przeciwdziałaniu zmianom starczym (funkcja antyinwolucyjna).

Człowiek jako istota rozumna zawsze cenił sobie zdrowie, piękno, które realizował poprzez zwiększenie możliwości własnego ciała. Urzeczywistnienie tych wartości osiąga poprzez różne formy uczestnictwa w kulturze fizycznej. Formy te dawniej słabo zróżnicowane, na przestrzeni dziejów uległy procesowi specjalizacji. Zmieniały się też cele, jakie sobie człowiek wyznaczał a to powodowało też zmiany w strukturze organizacyjno-intelektualnej służącej do osiągnięcia znacznego celu.

W chwili obecnej do najbardziej wyspecjalizowanych form uczestnictwa w kulturze fizycznej należą:

• Wychowanie fizyczne

• Rekreacja fizyczna

• Rehabilitacja ruchowa

• Sport

Każda z tych form realizuje różne cele i jest kierowana do innego odbiorcy.

Wychowanie fizyczne

                     Na wychowanie fizyczne składają się:

-         Fizyczne kształcenie, które adresowane jest do intelektualno-sprawnościowej sfery człowieka i zmierza do kształtowania kompetencji edukacyjnych w zakresie sprawności fizycznej, ruchowej i wiedzy. Sprawność fizyczna to aktualna możliwość wykonywania wszelkich zadań ruchowych adekwatnie do sytuacji. Jest ono uwarunkowane poziomem rozwoju zdolności motorycznych człowieka (siła, szybkość, wytrzymałość). Sprawność ruchowa - jest to zasób opanowania tych umiejętności i ich techniczna doskonałość.

-         Fizyczne wychowanie (wąsko rozumiane) - oddziaływujące na sferę emocjonalno-wolicjonalną, mobilizującą do podnoszenia sprawności fizycznej, kształtując określone podstawy prospołeczne i prosomatyczne.

Fizyczne kształcenie i fizyczne wychowanie składają się na proces wychowania fizycznego w szerokim znaczeniu lub inaczej na fizyczną edukację. Podział na kształcenie i wychowanie fizyczne ma jedynie teoretyczne (podporządkowane celom poznawczym) znaczenie. W praktyce są to procesy nierozłączne, tak jak niepodzielny jest człowiek jako istota biospołeczna.

Rekreacja fizyczna  powinna być najbardziej masową formą uczestnictwa w kulturze fizycznej ze względu na zasięg i dobrowolność uczestnictwa a obejmująca ludzi tzw. drugiego i trzeciego wieku. Rekreacja fizyczna jest tą postacią rekreacji, w której podstawowym środkiem odnowy i doskonalenia jest aktywność ruchowa. We współczesnym świecie rekreacja fizyczna ze względu na walory profilaktyczno-terapeutyczne staje się coraz częściej powinnością człowieka. Jej wartość w głównej mierze zależy od systematycznego uprawiania. Uczestnikami rekreacji fizycznej są głównie ludzie w wieku produkcyjnym i poprodukcyjnym. Znamienną cechą rekreacji fizycznej, jako formy uprawy ciała, jest różnorodność motywów jej podejmowania a składają się na nią preferencje zdrowotne, sprawnościowe oraz wartości estetyczne ciała. Rekreacja fizyczna jako forma uczestnictwa w kulturze fizycznej jest znaczącym procesem w oddziaływaniu na sferę poznawczą, emocjonalną i motoryczną człowieka, co w swej istocie jest przejawem dbałości o ciało i wpływa na ukształtowanie pozytywnego stosunku do własnej osobowości.

Rehabilitacja ruchowa jest przeciwieństwem sportu ze względu na możliwości somatyczno-motoryczne jej uczestników. Zadaniem rehabilitacji jest przywracanie stanu właściwego i różnego rodzaju utraconych właściwości zdrowotnych. Rehabilitacja ruchowe jest formą uczestnictwa w kulturze fizycznej, której celem jest przywracanie lub kompensacja utraconych w następstwie choroby lub kalectwa i ubytków somatycznych za pomocą fizycznych środków a zwłaszcza ruchu. Wcześniej rehabilitacja ruchowa miała główne zastosowanie w chorobach i dysfunkcjach narządu ruchu. Obecnie stanowi nieodłączny element postępowania leczniczego w większości schorzeń, niezależnie od wieku pacjenta. W niektórych specjalnościach medycznych spełnia rolę podstawowego środka leczniczego. W innych przyśpiesza proces rekonwalescencji, jeszcze w innych przypadkach polega na ćwiczeniu nie objętych zmianami chorobowymi części ciała w celu uzyskania kompensacyjnej poprawy sprawności ogólnej. Do niewątpliwych zalet rehabilitacji należy brak skutków ubocznych często występujących przy leczeniu farmakologicznym, jak również dodatni na ogół wpływ na stan psychiczny pacjenta.

Sport ma znaczenie wieloznaczne i może budzić dowolne skojarzenia. Na przestrzeni dziejów podejmowano różne próby uściślenia tego zjawiska, lecz ze względu na zmienność w czasie lub brak klarownych cech definicyjnych, nie spełniły one oczekiwania. Wobec tej sytuacji przyjęto stanowisko, że najodpowiedniejszym kryterium oceny tego zjawiska będą intencje, jakimi się człowiek kieruje uczestnicząc w różnych przejawach sportu.

W myśl tego kryterium - zwanego motywacyjnym, sport może występować w trojakiej roli:

• Widowisko (tzw. sport pasywny) - przy czym sam udział w widowisku sportowym nie jest wystarczającym warunkiem uczestnictwa w kulturze fizycznej, ale z pedagogicznego punktu widzenia może mieć znaczenie w przygotowaniu uczestnika do roli kibica.

• Środek realizacji celów poza sportowych (sport instrumentalny)-jest traktowany na równi z innymi przejawami aktywności fizycznej (jak turystyka, zabawa, taniec, ćwiczenia gimnastyczne itp.) w zakres środków służących realizacji innych poza sportowych potrzeb człowieka (zdrowotnych, wychowawczych, rekreacyjnych, poznawczych i innych).

• Sport autoteliczny- rządzi się całkiem odmiennymi regułami i nie wymaga uzasadnienia przez inne wartości. W tym przypadku ludzie dobierani są do poszczególnych dyscyplin i konkurencji sportowych pod kątem dyspozycji somatyczno-motorycznych umożliwiających osiągnięcie maksymalnych wyników w postaci zwycięstwa nad rywalem lub ustanowienia rekordu. Reasumując, sport autoteliczny jest taką formą uczestnictwa w kulturze fizycznej, w której uczestniczą ludzie o odpowiednich predyspozycjach somatyczno-motorycznych i aspiracjach agonistyczno-perfekcjonistycznych a ich celem jest zaspokojenie potrzeby samorealizacji w drodze współzawodnictwa w dążeniu do osiągnięcia maksymalnych rezultatów w zakresie sprawności fizycznej i ruchowej.

 Na tle omówionych form uczestnictwa w kulturze fizycznej wyróżnia się wychowanie fizyczne jako podstawa systemu kultury fizycznej, spełniająca podwójną rolę: zaspakajać doraźne potrzeby dzieci i młodzieży w zakresie fizycznego rozwoju oraz przygotowuje do dbałości o ciało po ustaniu procesu wychowawczego, a więc niejako jest fachowym wstępem do korzystania z pozostałych form uczestnictwa, jakimi są rekreacja i sport. Możemy mówić też o ścisłym związku wychowania fizycznego z rehabilitacją ruchowa w zakresie korektywy. Oprócz tego wspólnym zadaniem wychowania fizycznego i nowoczesnej rehabilitacji jest fizjoprofilaktyka. Profilaktyczno – terapeutyczne wartości różnych form rekreacji są też powodem licznych ich zastosowań jako środka postępowania rehabilitacyjnego. Sport inwalidów i rehabilitacja zdrowotna sportowców świadczą również o występowaniu powiązań między tymi odległymi od siebie formami uczestnictwa w kulturze fizycznej. W ten sposób profilaktyczno-terapeutyczne wartości ćwiczeń fizycznych znajdują szerokie zastosowanie w medycynie, kultura fizyczna zaś w osiągnięciach medycyny uzyskuje potwierdzenie znaczenia aktywności fizycznej w kształtowaniu zdrowia.

W 1960 roku odbyły się pierwsze Igrzyska Paraolimpijskie w Rzymie. Chociaż wśród 400 zawodników były jedynie osoby po­ruszające się za pomocą wózków, był to już duży postęp. Sport osób amputowanych, uprawiających różne dyscypliny sportu, zarówno w pozycji stojącej, jak i na wózku rozwijał się z pewnym opóźnieniem w stosunku do sportu paraplegików i osób po przebytym polio. Praktyka systematycznych zawodów dla osób amputowanych i niewidomych narodziła się w Niemczech dzięki Hansowi Lorenzen'owi, twórcy reguł sportowych dla zawodników z tymi rodzajami niepełnosprawności. Z czasem sport zaczęły uprawiać oso­by z porażeniem mózgowym i innymi schorzeniami. Pomimo wielu starań, szczególnie w ostatnich latach, nadal poraplegicy i osoby z amputacjami mają zdecydowanie większe możliwości uprawiania sportu, oferta prezentowana osobom z porażeniem mózgowym czy chorobami nerwowo-mięśniowymi jest wciąż skromna. Niewiele atrakcyjnych form sportu można zaoferować zwłaszcza osobom z dużym deficytem aparatu ruchu. Efektem rozwoju sportu osób niepełnosprawnych było powołanie do istnienia w 1964 roku Międzynarodowej Organizacji Sportu dla Niepełnosprawnych (ISOD, International Sport Organisation for the Disabled) jako drugiej po ISMGF (obecnie ISMWSF) międzynarodowej organizacji sportowej osób z dysfunkcjami narządów ruchu. Sportowcy z amputacjami wystartowali jednak wraz z paraplegikami dopiero na V Igrzyskach Paraolimpijskich w Toronto w 1976 roku. Fakt późnego rozwoju sportu osób z różnymi dysfunkcjami uwarunkowany był przede wszystkim zachowawczymi koncepcjami leczenia prawie wszystkich jednostek chorobowych, poza tym cele i zadania sportu, szczególnie wyczynowego, nie mieściły w swoich ramach pojęcia inwalidztwa. O ile osoba sprawnie poruszająca się za pomocą wózka dość szybko została zaakceptowana jako sportowiec, ludzie z amputacjami lub wyraźnymi deformacjami kończyn powoli zyskiwali sobie akceptację środowiska sportowego. Dopiero przykład sportu osób na wózkach, pozytywne efekty wspierania rehabilitacji sportem oraz uznana już pozycja sir Ludwiga Gutmanna przekonywały coraz większe rzesze, że sport mogą uprawiać osoby z różnymi ograniczeniami funkcjonalnymi. Z czasem to właśnie pojawienie się sportu dla „les autres" przyczyniło się w znacznym stopniu do dynamicznego rozwoju wielu dyscyplin sportu (zwłaszcza dla osób chodzących) i ich przepisów oraz badań nad nimi. Samo określenie „les autres" zmusza do zastanowienia się i zbadania, czy „inni" to znaczy wszyscy pozostali? Czy nie kłóci się to z celami re­habilitacji? ISOD zrzeszał początkowo wszystkich niepełnosprawnych sportowców, nie objętych opieką ISMGF: niewidomych, niedowidzą­cych, osoby z amputacjami, z MPD i innymi schorzeniami. Z czasem powstały osobne organizacje dla sportowców z porażeniem mózgo­wym - w 1978 roku Międzynarodowy Związek Sportowo rekreacyjny Osób z Porażeniem Mózgowym oraz dla niewidomych i niedowidzących - Międzynarodowy Związek Sportu Niewidomych w 1980 roku. Sport osób z porażeniem mózgowym, ze względu na bardzo złożony obraz kliniczny, rozwijał się z pewnym opóźnieniem. W 1973 roku w Londynie zorganizowano l Międzynarodowe Igrzyska dla osób z MPD. Uczestniczyli w nich zawodnicy z 6 krajów. Dwa lata później w II Igrzyskach Międzynarodowych w Montradat (Francja) konkurowali ze sobą już reprezentanci l O krajów. Przełomową datą był jednak rok 1978, gdy podczas III Igrzysk Międzynarodowych w Edynburgu (Szkocja) wystartowało ponad 600 zawodników reprezentujących 16 krajów. Na VI Igrzyskach Paraolimpijskich w Arnhem (Holandia) w 1980 roku po raz pierwszy wystartowali zawodnicy z MPD, jednak jedynie z nieznaczną niepełnosprawnością. Były to według niektórych ostatnie z Igrzysk Paraolimpijskich mające jeszcze nie w pełni profesjonalny charakter, będące połączeniem pikniku, zawodów sportowych i rekreacji. Współpraca już czterech istniejących organizacji międzynarodowych sportu niepełnosprawnych, zwłaszcza w zakresie organizacji Igrzysk Paraolimpijskich, doprowadziła do powołania 11 marca 1982 roku Międzynarodowego Komitetu Koordynacyjnego. Sport zaczęły więc uprawiać osoby z różnymi dysfunkcja­mi, tworząc własne organizacje, własne dyscypliny, własne zawody. Jednocześnie sport ten dzięki idei Paraolimpijskiej zyskał na znaczeniu, był to już sport przez duże „S". Duże zinstytucjonalizowanie tego ruchu dało pełne uniezależnienie struktur sportowych od ośrodków rehabilitacyjnych. Związki z rehabilitacją, która przestała być już celem nadrzędnym, nieco się rozluźniły.

Dzisiejszy sport osób niepełnosprawnych to nie „sportowanie" w rozumieniu profesora Eugeniusza Piaseckiego. Dziś już nie wystarcza uświadomienie niepełnosprawnym sportowcom, że są dzielni, bo przełamują własne słabości i utwierdzanie ich w przekonaniu, iż przełamali wszelkie bariery, osiągając szczyty usprawnienia. Potrzebują oni profesjonalnych treningów, instruktorów, szkoleń, wielkich imprez sportowych, dostępu do mediów i reklamy. Oczywiście nie należałoby zapominać o głównych celach sportu niepełnosprawnych, takich jak: leczniczy, anatomiczno-biologiczny, higieniczno-zdrowotny, społeczny, hedonistyczny. Jednak i tu sport bez możliwości rywalizacji nie spełniałby swego zadania. Nasilające się współzawodnictwo w sporcie osób niepełnosprawnych zaczyna jednak wywoływać niekorzystne zjawiska (znane ze sportu wyczynowego osób pełnosprawnych) przeciążeń treningowych prowadzących do pogorszenia stanu zdrowia, dopingu czy niefizjologicznych stymulacji. Nie zawsze więc realizowany jest podstawowy cel rehabilitacji poprzez sport. W proces ten powinna włączyć się obecnie w większym zakresie medycyna sportowa, uwzględniając w diagnostyce ocenę stanu zdrowia niepełnosprawnego sportowca, określając granicę pomiędzy normą i patologią. Medycyna powinna stać na straży, aby rehabilitacja po­przez sport, jeśli można nadal używać tego określenia, nie przyczyniała się do powiększenia grona osób niepełnosprawnych, powiększenia stopnia ich dysfunkcji.

Dalsze profesjonalne zinstytucjonalizowanie sportu niepełnosprawnych doprowadziło do powstania w Dusseldorfie w 1989 roku Międzynarodowego Komitetu Paraolimpijskiego na wzór MKOL. W konsekwencji tworzenia lub adaptowania dla potrzeb osób niepełnosprawnych kolejnych dyscyplin, jest coraz więcej konkurencji i zawodów. Wzrasta także prestiż poszczególnych dyscyplin. W 1983 r. tylko koszykówka na wózkach miara swoje mistrzostwa świata, w 1994 już 15 dyscyplin. Ta bogata gama różnych form aktywności sportowej powoduje coraz większe zainteresowanie sportem niepełnosprawnych wśród osób z różnymi schorzeniami. We Francji liczba zawodników licencjonowanych wzrosła w latach 1983-94 z 12 do 25 tysięcy, a liczba klubów sportowych z 180 do ponad 300. W Polsce działa ponad 40 klubów, w których trenuje ok. 3500 zawodników. Odzwierciedleniem profesjonalizmu w dzisiejszym sporcie niepełnosprawnych są Światowe Kongresy Paraolimpijskie, które odbyły się przy okazji kolejnych Igrzysk w Barcelonie, Lillehammer i Atlancie. Zagadnienia sportu niepełnosprawnych rozważane są także podczas kongresów i konferencji rehabilitacyjnych i medycyny sportowej. Obecnie na kolejne zmiany nie trzeba czekać dziesięcioleci, największe wprowadza się w cyklach czteroletnich miedzy Igrzyskami Paraolimpijskimi połączonymi z kongresami naukowymi. W Lillehammer obrady zdominowały głównie cztery zagadnienia: problemy medyczne (m.in. klasyfikacja zawodników, urazy), integracja poprzez sport, sporty zimowe oraz sport osób z upośledzeniem umysłowym. Zwrócono także uwagę na przyszłość sportu niepełno­sprawnych przed zbliżającym się XXI wiekiem. Temat ten podjęto także w Atlancie. Tam jednak zajęto się znacznie szerszą tematyką: od medycyny sportowej i badań naukowych po rekreację i programy dla dzieci, od technologii w sporcie po problemy zatrudnienia.