Równość i sprawiedliwość jako kategoria filozoficzna

Rabbi Levi powiedział:

Jeżeli świat jest tym czego szukasz, nie może być sprawiedliwości,
Jeżeli sprawiedliwość jest tym czego szukasz, nie może być świata.
Czemu chwytasz sznur za dwa końce
szukając i świata i sprawiedliwości?
Puść jeden koniec,
bo twoja zwięzłość poprowadzi świat do zguby.

SLAJD

W filozofii równość jest problemem, który wywołuje wiele kontrowersji, gdyż pojawiła się rozbieżność pomiędzy teorią a praktyką. W kategoriach czysto filozoficznych równość pojmowana jest jako praktyka, natomiast sprawiedliwość jako jej teoria. Idąc przykładem
i mówiąc, że wybory są równe a nie tak jak powinniśmy, że są sprawiedliwe. Jak też mówimy o równości obywateli względem prawa natomiast sprawiedliwość utożsamiamy jedynie
z instytucjami prawnymi.
Podsumowując, sprawiedliwość traktujemy jako potęgę i siłę państwa i jako coś, na co nie mamy wpływu, natomiast równość jako coś nam bliskiego, o co możemy samodzielnie zawalczyć. Jednak jest to teoria czysto filozoficzna.

SLAJD

W teorii etycznej jest odwrotnie. W tym przypadku równość wynika z natury człowieka. Nie jest żadną wartością ani cnotą. W tym przypadku równość może być czymś ustanawianym
z góry w porządku prawnym lub naturalnym natomiast sprawiedliwość występuje jako coś o co możemy zabiegać i co możemy doskonalić w sobie jak też w innych. Równość nie jest ustanawiana indywidualnie i nie może być też doskonalona.

SLAJD

Słownikowa definicja równości brzmi:

… w teorii społecznej oznacza identyczność w pewnym określonym aspekcie, na przykład równość szans, dochodów lub wobec prawa …

W takim ujęciu równość nie staje się teorią filozoficzną, więc z nadzieją patrzymy na to, że zostanie to logicznie rozpatrzone.

SLAJD

Równość wobec Julii Didier:

W tym przypadku autorka utożsamia pojęcie równości z pojęciem sprawiedliwości. Jednak zwraca naszą uwagę na fakt wyodrębnienia równości proporcjonalnej oraz równości moralnej.

Równość moralna – która ma wymiar absolutny. Odnosi się do wszystkich ludzi bez wyjątku.

Równość proporcjonalna – która sankcjonuje naturalne różnice, które pojawiają się pomiędzy ludźmi. Mowa tu na przykład o talencie, siłach fizycznych, energii życiowej, pracowitości, oszczędności, zapobiegliwości.

SLAJD

Równość wobec Simona Blackburna:

Równość – podstawowy choć kontrowersyjny ideał filozofii społecznej – według autora równość jest tylko pewnym kryterium – punktem wyjścia do zastosowania sprawiedliwego podziału (czyli sprawiedliwości dystrybutywnej).

Trudności w zdefiniowaniu tych terminów dowodzą niedostatku refleksji teoretycznej
w filozofii, zwłaszcza w etyce dotyczącej sprawiedliwości. Można stwierdzić, że od czasów Arystotelesa i św. Tomasza z Akwinu, myśl filozoficzna w tym zakresie przeżywa wyraźną stagnację.

SLAJD

Starożytni Grecy wyróżniali kilka rodzajów równości:

• IZOTIMIĘ – czyli równe znaczenie różnych ludzi

• IZONOMIĘ – czyli równość wobec prawa

• IZOGORIĘ – czyli równą wolność słowa i działania politycznego

• IZOKRACJĘ – czyli równość mocy politycznej

• IZOPSEFIĘ – czyli równe prawo głosu

• IZOPOLITEIĘ – czyli równość w prawach obywatelskich

• IZODAIMONIĘ – czyli równość w dostatku i szczęściu

• IZOMOIRIĘ – czyli równy udział w spółkach różnego rodzaju.

W tym przypadku równość obejmuje wszystkie dziedziny życia. Jest to widoczne tylko
u pierwszych filozofów greckich i później u stoików.

SLAJD

Natomiast Sokratesa uznaje się za prekursora intelektualizmu etycznego, który utożsamiał poziom moralności z posiadaną wiedzą. Nie ma więc równości między ludźmi, tak jak nie ma równości posiadanej mądrości. Według niego mądrość nie jest przymiotem ciała i ma swe siedlisko w duszy ludzkiej i to dzięki niej ludzie są zróżnicowani. Nierówność ta ma ziemskie korzenie i różnicuje ludzi nawet po śmierci.

SLAJD

Poglądy Sokratesa były kontynuowane przez jego uczniów. Platon w Fedonie ustami Sokratesa podzielił ludzi na trzy kategorie:

1. Do pierwszej zaliczył ludzi, którzy zdominowani byli przez żądze cielesne przez co ich dusze nie mogą oderwać się od ziemskiego padołu.

2. Druga kategoria obejmuje tych, którzy odznaczali się dzielnością obywatelską
   i oddani byli pracy społecznej, rozsądnie panowali nad sobą i byli sprawiedliwi.

3. Do trzeciej kategorii zaliczył tych, którzy z racji przymiotów intelektualnych mogli spoczywać koło bogów.

SLAJD

Źródła pojęcia sprawiedliwości

SLAJD ◊ Dla Arystotelesa: sprawiedliwość to największa z cnót, bez niej nie może istnieć żadna wspólnota, dobry człowiek (w sensie moralnym) może być dobrym obywatelem tylko
w dobrym (dobrze urządzonym) państwie dobry obywatel ≠ dobry człowiek, ale: dobry człowiek (w sensie etycznym) i dobry obywatel (w sensie politycznym) to terminy zbliżone, ponieważ człowiek realizuje się w pełni tylko przez życie polityczne dobrym państwie realizacja dobra człowieka jest wpisana w realizację dobra wspólnego.

SLAJD ◊ Dla Rawlsa: sprawiedliwość jest pierwszą cnotą społecznych instytucji, inny kontekst od Arystotelesa.

SLAJD ◊ Dla Kanta: człowiek może postępować moralnie tylko w sprawiedliwym państwie. Dobre instytucje mają zagwarantować ludziom konieczną sferę autonomii, by mogli postępować moralnie. Aby realizować cnoty wewnętrzne w stworzonych przez państwo zewnętrznych ramach, nie trzeba utożsamiać dobra indywidualnego z dobrem wspólnym. Zwrot w myśleniu o państwie: celem stają się wzajemne korzyści, a nie piękne uczynki i przyjaźń. Dobre państwo może by stworzone nawet przez „diabłów”, pod warunkiem, że posiadają oni rozum:

● „diabły” – ludzie, którzy czynią dla siebie wyjątek, e.g. chcą kogoś zabić, ale nie chcą tego zabijania uznać za uniwersalne prawo, bo sami nie chcą zostać zabici

● uzasadnienie instytucji społecznych nie musi być wywiedzione z określenia moralności – ma mieć charakter uniwersalny.

NORMATYWNE TEORIE SPRAWIEDLIWOŚCI I ICH UZASADNIENIA

kostruktywizm wyproowadzanie teorii normatywnej z bazy przyjętych apriorycznie założeń lub intuicji + ich wewnętrzna spójność konstruowanie owej bazy na podstawie przyjętego założenia	Kontraktarianizm społeczna zgoda odpowiada na pytania: ● jakie mamy obowiązki moralne względem siebie? ● dlaczego powinniśmy postępować zgodnie z nimi? teoria racjonalnego wyboru jeden z warunków konstruktywizmu eksperyment Rawlsa
Teoria naturalistyczna sprawiedliwość oparta jedynie na wzajemnej korzyści prostota rozumowania + minimalizm założeń kontrowersje związane m.in. z uzasadnieniem motywacji postępowania moralnego podmiotów sprawiedliwości	Teoria Rawlsa (sprawiedliwość jako bezstronność) każda osoba jest samoorganizującym się źródłem uzasadnień roszczeń moralnych 2 właściwości: Zdolność posiadania poczucia sprawiedliwości (rozumność) Zdolność posiadania koncepcji dobra (racjonalność) ludzie nie kierują się tylko własnym interesem, ale także rozumieniem sprawiedliwości – zdolność do samoograniczenia się łączenie dwóch stanów natury: racjonalistyczno-egoistycznej z racjonalistyczno-moralną bezstronność zakłada niezaangażowanie jako warunek sądów moralnych bezstronność – wzięcie pod uwagę innych punktów widzenia niż własny, by osiągnąć punkt widzenia przekonujący wszystkich polityczna koncepcja sprawiedliwości jako bezstronności odbywa się bez pojęcia prawdy; istotne jest jedynie to, co rozumne i racjonalne podmioty mogą uzgodnić dążąc do zachowania refleksyjnej równowagi (przyjęcie zasad zgodnych z naszymi przekonaniami)
Teoria antynaturalistyczna sprawiedliwość oparta na dodatkowych założeniach etycznych, e.g. na bezstronności odwołanie także do moralnej motywacji podmiotów arbitralne założenia metafizyczne dotyczące natury człowieka
Uzasadnienia partykularne wymóg wewnętrznej koherencji norm danej wspólnoty społecznej
	Uzasadnienia uniwersalne akceptowane przez wszystkich, których dotyczą metoda konstruktywistyczna

SPRAWIEDLIWOŚĆ MATERIALNA, FORMALNA I PROCEDURALNA

SPRAWIEDLIWOŚĆ FORMALNA I MATERIALNA

SLAJD Wg Perelmana:

sprawiedliwość formalna – meta sprawiedliwość, odnosi się do sprawiedliwego stosowania reguł sprawiedliwości materialnej; sprowadza się ona do tzw. Reguły równej miary (równych należy traktować równo); warunek konieczny, ale niewystarczający dla sprawiedliwości

sprawiedliwość materialna – formułuje określone reguły postępowania; zbiór zasad dystrybucji dóbr (praw i obowiązków) zgodnie z określonymi kryteriami

● reguła równej miary (dokonywanie dystrybucji)

● niesprawiedliwa formalnie jest ta dystrybucja, która nie uwzględnia przyjętej klasyfikacji, na której ją oparto

SLAJD SPRAWIEDLIWOŚĆ PROCEDURALNA

3 rodzaje (wg Rawlsa):

1. Sprawiedliwość doskonała

ma zapewnić sprawiedliwy rezultat

ma niezawodnie prowadzić do osiągnięcia sprawiedliwości

zakłada kryterium uczciwej dystrybucji

1. Sprawiedliwość niedoskonała

nakierowana, podobnie jak doskonała, na określony sprawiedliwie wynik

ale: sprawiedliwy wynik jest jedynie prawdopodobny

1. Sprawiedliwość czysta

nie ma niezależnego kryterium oceny rezultatu dystrybucji

e.g. gra hazardowa: jeśli tylko wszystkie strony będą przestrzegały przyjętych w grze reguł, każdy wynik gry będzie sprawiedliwy, niezależnie od tego, kto wygra.

prawidłowe i bezstronne przestrzeganie zasad niezależnie od treści i celu, któremu służą.

SLAJD

● Teoria sprawiedliwości Rawlsa jest często określana mianem proceduralnej, gdyż zakłada się, że przyjęcie pewnych założeń dotyczących sytuacji wyboru zasad sprawiedliwości (procedury wyboru) każdorazowo doprowadzi do najbardziej słusznych zasad sprawiedliwości i każdorazowo będą to dwie zasady sprawiedliwości.

● Sprawiedliwość proceduralna służy najlepszemu przejściu od poziomu kryteriów (poziomu materialnego) do poziomu zastosowania (poziomu formalnego) sprawiedliwości.

MATERIALNA SPRAWIEDLIWOŚĆ DYSTRYBUTYWNA I KOMUTATYWNA

Sprawiedliwość dystrybutywna – relacja wspólnoty z podmiotami, które ją tworzą (członkowie); sprawiedliwość rozdzielcza; wg Arystotelesa: znalezienie środka między daniem zbyt wiele a zabraniem zbyt wiele

Sprawiedliwość komutatywna – relacja między samymi członkami wspólnoty (głównie jednostkami)’ sprawiedliwość wyrównawcza; wg Arystotelesa: znalezienie środka między zyskiem a stratą; wyrównanie rodzących zobowiązania stosunków między ludźmi

● podział na sprawiedliwość dystrybutywną i komutatywną można sprowadzić do sprawiedliwości dystrybutywnej przeprowadzanej na różną skalę (mikro- i makroskala).

SLAJD Tło sprawiedliwości

Zasięg sprawiedliwości nie jest zależny od granic państwowych – jak mówi Hume - „zasięg sprawiedliwości powiększa się proporcjonalnie do szerokości ludzkich horyzontów oraz siły ich wzajemnych związków”. Związku z tym – o zasięgu sprawiedliwości możemy też mówić w kontekście wzajemnych kontaktów międzyludzkich.

SLAJD Soniewicka pisze o 6 założeniach, które musimy przyjąć, abyśmy mogli mówić o tym, że sprawiedliwość jest przedmiotem kontaktów międzyludzkich:

1. minimalnym celem ludzkości jest przetrwanie (chodzi o to, że aby obowiązywały jakieś normy, musi być wyznaczony jakiś czas, w którym będą one przestrzegane)

2. względna równość sił ludzi i słabość ludzkiej natury

3. umiarkowany altruizm i umiarkowany egoizm

4. umiarkowany niedostatek zasobów na świecie

5. moralna konstrukcja człowieka

6. częściowa wspólnota interesów i częściowy konflikt interesów.

Cnoty towarzyszące sprawiedliwości

1. Prawość

Prawość wg Arystotelesa – epieikeia – Etyka Nikomachejska

„Sprawiedliwość i prawość są tym samym i choć obie są szlachetne, to jednak prawość stoi wyżej” - piszę A. Uważa on, że sprawiedliwość stanowiona jest bowiem niedoskonała, gdyż jest sformułowana za pomocą norm ogólnych. Z tego względu potrzebuje korektury, bo
o niektórych rzeczach nie można wydać trafnego sadu w sposób ogólny. Korekturą sprawiedliwości jest właśnie prawość, która dba aby konkretne rozstrzygnięcia na gruncie sprawiedliwości nie oddalały się nadto od jej ideału.

I Można wyróżnić dwa poziomy funkcjonowania sprawiedliwości:

a) abstrakcyjny- ten, na którym identyfikujemy jej zasady, zgodnie z którym mamy dokonać dystrybucji dóbr

b) poziom refleksyjno krytyczny – to ten, na którym dokonujemy refleksji nad obowiązującymi zasadami i stwierdzamy, czy zasady ustalone na poziomie abstrakcyjnym są wystarczająco uzasadnione, by zastosować je w konkretnym przypadku

1. Miłosierdzie

Miłosierdzie wg św Tomasza - misericordia

Pojęcie to zawiera w sobie pojęcie „clementia” (łaskawość), „gratia” (łaska) oraz wiąże się z pojęciem „humanitas” (filantropia, dobroczynność)

Chrześcijańskie miłosierdzie może być rozumiane dwojako – jako litość, albo jako współczucie; w kontekście sprawiedliwości chodzi tutaj między innymi o używanie łaskawości w zmniejszaniu kary - korygowaniu litery prawa, czy nieczerpaniu przyjemności
z cierpienia innych

Miłosierdzie chrześcijańskie – caritas – odpowiednik greckiego agape

„Caritas” to „miłość bliźniego”

Miłość – caritas – zawsze będzie konieczna, również w najbardziej sprawiedliwej społeczności; Tak rozumiane miłosierdzie jest czymś więcej niż korygowaniem litery prawa, jest czymś, co angażuje nas we wzajemną pomoc, ma jeden cel – przynieść ulgę w cierpieniu

Miłosierdzie powinno uzupełniać sprawiedliwość, a nie być traktowane z nią zamiennie

Głębszy wymiar sprawiedliwości to właśnie sięganie do miłosierdzia.