Dzień dobry. Chciałbym przedstawić Państwu prezentację pt. „ Język komentatorów sportowych wobec norm poprawnościowych. Przedstaw zagadnienie na wybranych przykładach.”

W moim wystąpieniu będę starał się wykazać, że komentatorzy sportowi bardzo często w swoich relacjach łamią reguły poprawnej wymowy polskiej, postaram się również wskazać sposoby na uniknięcie błędów przez nich popełnianych.

Jak pisze Andrzej Ostrowski, dziennikarstwo sportowe jest specyficzne dlatego, iż wiąże się z koniecznością dogłębnej znajomości kilkudziesięciu dyscyplin sportu, a tego trudno nauczyć się nawet przez kilka lat. Dobrymi dziennikarzami sportowymi stają się przeważnie ci, którzy styczność z kulturą fizyczną mieli od najmłodszych lat, sami uprawiali sport lub byli jego fanatykami, kibicami. Reguły gry, rozwiązania taktyczne, sposoby sędziowania, kibicowania itd. nie są możliwe do przyswojenia tylko z podręczników czy wykładów, bez podstawowych choćby działań praktycznych lub zaangażowanej obserwacji, a także kontaktów z zawodnikami, trenerami czy też działaczami. Dziennikarz sportowy musi częściej niż inni dokonywać samooceny, stosować samokształcenie, kontrolować siebie i innych, np. poprzez wnikliwą lekturę prasy sportowej, odsłuchiwanie nagrań radiowych czy oglądanie kaset wideo z zapisem telewizyjnych programów sportowych. Specyfika sportu wykształciła przez lata wiele wyrażeń i zwrotów właściwych tylko relacjom sportowym, ale zapożyczonych z innych dziedzin życia. Wędrowały one z relacji prasowych do radiowych i telewizyjnych lub odwrotnie, były modyfikowane w zależności od potrzeb dyscypliny sportu czy rodzaju przekazu. Przy konstruowaniu relacji należy dbać o prosty, zgodny z polskimi normami językowymi styl, pamiętając, że odbiorcą może być także człowiek nie interesujący się sportem w stopniu wysokim a każda relacja publiczna zawiera również element edukacyjny. W wypowiedziach prasowych istnieje duży wybór środków językowych.

W bezpośrednich relacjach bądź transmisjach radiowo – telewizyjnych jest on w praktyce mniejszy ze względu na szybkość przekazu tych form. Ważne, aby w każdym przypadku stosować poprawną polszczyznę. Profesjonalizm sprawozdawcy lub komentatora uwidacznia się właśnie wtedy, gdy potrafi on przy owej szybkości przekazu budować zdania proste, ale ciekawe, używać niekonwencjonalnych określeń, wyeliminować zużyte i nie do końca zrozumiałe zwroty. Istnieje także sportowa stylizacja wypowiedzi, występuje ona jednak rzadziej niż w publicystyce społecznej, gospodarczej czy politycznej. W radiu i telewizji spotykamy natomiast instrumentację, czyli nadawanie wypowiedzi melodyjności, stopniowania emocji. Dzieje się tak, gdy sprawozdawca chce podkreślić znaczenie danego momentu, elementu wydarzenia, zbudować dramaturgię.

Michał Wiśnicki w swoim artykule o słownictwie telewizyjnego komentarza sportowego zauważa, że osoba relacjonująca wydarzenie sportowe musi się przystosować do nieustannej zmienności obrazu transmisji – jej słowa powinny nadążać za tym, co dzieje się na arenie sportowej, tak aby przekaz był spójny, z tym, co ogląda telewidz. W tekście relacji telewizyjnej często pojawiają się np. wypowiedzi niedokończone; formułowanie myśli jest przerywane, bowiem w obserwowanym widowisku dochodzi do nieprzewidzianego zwrotu akcji. Zdania, wyrażenia i pojedyncze, urwane słowa, które mogą razić w niektórych oficjalnych wariantach języka mówionego, w telewizyjnej relacji sportowej są wpisane niejako w jej charakter. Komentarz pełni służebną rolą względem obrazu – ma on „obsługiwać” czysty obraz, przekazywany za pomocą kamer. Słowo osoby relacjonującej wydarzenie uzupełnia to, czego dostarcza kanał wizualny. Istniejąca w każdym sporcie doza rywalizacji powoduje, że tekst komentarza niemal zawsze zawiera elementy nacechowane emocjonalnie. Dziennikarz komentujący dane widowisko w chwilach szczególnie emocjonujących może reagować podobnie jak przeciętny odbiorca, tak więc w tekstach takich relacji pojawiają się elementy spontaniczne, charakterystyczne przede wszystkim dla polszczyzny mówionej. Komentatorzy posługują się dość często różnego rodzaju środkami ekspresji i figurami stylistycznymi. Elementy stylu artystycznego pojawiają się w wypowiedziach opisujących szczególnie doniosłe momenty danego wydarzenia sportowego lub oceniających któregoś z zawodników. Niejednokrotnie komentatorzy wpadają w takich chwilach w patos, który zamiast prowadzić do stworzenia wzniosłej atmosfery, po prostu śmieszy.

Język sprawozdawców sportowych jest odmianą języka mówionego, w której przejawia się jednocześnie ekspresja i impresja językowa. Należałoby więc wskazać te cechy języka mówionego, które pojawiają się w języku komentatorów. W tym języku występuje bardzo dużo partykuł i wykrzyknień ( Gol !!! Bramka !!!). Komentatorzy często korzystają z frazeologizmów, chcąc uplastycznić swoją wypowiedź ( Zawodnicy Valencii przekonali się na własnej skórze, Można o grze Niemców powiedzieć kilka ciepłych słów). W języku komentatorów występują luźno powiązane zdania, będące wynikiem pośpiechu i spóźnionej reakcji na wydarzenia na boisku ( Cała Hiszpania wobec tego, że w tym kraju trwa fiesta, trzy różne święta, w poniedziałek, wtorek i środę, chciała świętować awans Valencii i Realu Madryt, który gra jutro, do następnych gier w Lidze Mistrzów). Sprawozdawcy sportowi często używają poprawek, zdań urwanych, wtrąceń i powtórzeń, będących wynikiem reakcji na kilka zdarzeń rozgrywających się jednocześnie w szybkim tempie ( I rzadko zdarza się, żeby hiszpański klub marzył o rezultacie 1:0, Aimar faulował rywala, ale o takim właśnie rezultacie, faulowany Staltieri, widzimy to jeszcze raz na powtórce, marzą dzisiaj Hiszpanie! ). Realizując funkcję ekspresywną języka, komentatorzy często emocjonalizują swój język ( Ja bym skakał do góry z radości, gdyby moi piłkarze zdobyli taką bramkę ! Już się bałem, że dojdzie do nieporozumienia, ale to były tylko moje obawy). W ich języku dominują równoważniki zdań i zdania pojedyncze, gdyż często mają do czynienia ze zmieniającą się sytuacją ( Źle odegrał. Sprytnie Borowski ! Teraz okazja do dośrodkowania ! No i błąd !!! Amica łapie rytm gry !! Dobre rozciągnięcie gry !!! ). Komentatorzy sportowi bardzo często posługują się terminologią związaną z daną dyscypliną sportu. Zakładają jednocześnie, że odbiorca ma podstawową wiedzę z tej dziedziny, gdyż nie tłumaczą terminów, których używają ( aut, spalony, return, set, faul ).

Wspominany już przeze mnie Andrzej Ostrowski wskazuje w swoim podręczniku „ Dziennikarstwo sportowe” na trzy rodzaje zwrotów i wyrażeń używanych przez sprawozdawców sportowych, których używanie wzbudza kontrowersje. Ostrowski podzielił je na te, których używania należy zaprzestać, np. niepotrzebny faul ( żaden faul nie jest potrzebny), niecelne trafienie ( trafienie może być tylko celne) czy też próba strzału, próba podania ( zwykle to nie próba, lecz po prostu strzał lub podanie). Drugą kategorią błędów są wyrażenia używane zbyt często i wymagające określeń zamiennych, np. pałać żądzą rewanżu, wrócić z dalekiej podróży

( w znaczeniu – przetrwać ciężkie chwile bez strat) albo zachować czyste konto. Trzeci i ostatni typ błędu to zwroty bardzo fachowe, często wymagające dodatkowego wyjaśnienia, jak np. zamek, uwolnienie czy bulik w hokeju na lodzie lub rittberger, salhoff czy lutz w łyżwiarstwie figurowym.

Ponadto Ostrowski zwraca też uwagę na błędy w wymowie, jak seplenienie, nosowanie ( mówienie przez nos), niechlujstwo językowe ( np. piniądze zamiast pieniądze) czy też bąkanie ( trudności w prawidłowym tempie wypowiedzi, przedłużanie głosek).

Paulina Kuźmo i Adrian Sroka z Uniwersytetu Szczecińskiego dokonali klasyfikacji błędów popełnianych przez komentatorów sportowych pod względem gramatycznym. Wśród trzech grup usterek językowych wyróżnili oni błędy o charakterze strukturalnym, strukturalno – semantycznym i semantycznym. Pierwsza z tych grup zawiera błędy fleksyjne, polegające na wyborze niewłaściwej postaci wyrazu, niewłaściwej postaci tematu fleksyjnego lub niewłaściwej końcówki fleksyjnej: "Nigeryjczyku błyskają białka spod oczu”, ( powinno być „ Nigeryjczykowi”) "dobre okazje można policzyć na palcu"( powinno być „ na palcach jednej ręki”), "Zawodnik z wypiekami na twarzach", ( powinno być „ na twarzy”) „Pozostałe zawodniczki są już w zasięgu naszego Otylka " ( forma utworzona od imienia pływaczki - „Otylia”, więc wskazany jest raczej rodzaj żeński - „ naszej Otylki ”). Kolejna grupa błędów to błędy składniowe, polegające na niewłaściwym łączeniu form wyrazowych w jednostki tekstu, stosowaniu niepoprawnych skrótów składniowych lub konstruowaniu wypowiedzi niepoprawnych pod względem szyku: „W pobliżu jest jezioro Czterech Kantonów, wielki akwen, pofałdowany, z wielkimi górami” - odnosi się wrażenie, że to jezioro jest pofałdowane, sprawozdawcy chodziło raczej o ukształtowanie regionu, w którym jest położone. „Przed nami ćwiczenia na poręczach pań i tytanów gimnastyki - mężczyzn na

kółkach” - tak można powiedzieć np. o osobach niepełnosprawnych, poprawniej byłoby, gdyby usunięto zwrot „tytani gimnastyki”). „Siedzi koło mnie już od czterech lat trener Leszka Blanika” - odnosi się wrażenie, że trener siedzi już cztery lata, poprawna forma to „Siedzi koło mnie [imię i nazwisko], trener Leszka Blanika od czterech lat”. „Jeszcze 18 sekund do końca Szweda Bergqvista” - poprawniej byłoby „jeszcze 18 sekund do końca występu/biegu Szweda Bergqvista”.

„Obrona lekko szwedzka przysypia” - raczej „obrona szwedzka lekko przysypia”. „Mam nadzieję, że po zamrożeniu piłkarz nadal będzie nadawał się do gry” - chodzi tu o sposób znieczulenia po kontuzji, powinno być raczej „ Mam nadzieję, że po okładach z lodu piłkarz nadal będzie nadawał się do gry. „Usiedli do łódki kilka lat temu" – chodzi o rozpoczęcie kariery przez wioślarzy, przykład podobny do tego z trenerem Leszka Blanika.

Następna grupa błędów to błędy stylistyczne, polegające na niewłaściwym doborze środków językowych w określonej wypowiedzi, niedostosowaniu ich do charakteru i funkcji tej wypowiedzi, tj. używaniu elementów oficjalnych w wypowiedziach potocznych, używaniu elementów potocznych w wypowiedziach o charakterze publicznym, stylizacji językowej, niemającej uzasadnienia w treści i charakterze stylowym wypowiedzi, naruszaniu zasad jasności, prostoty i

zwięzłości stylu: "Gol jest wtedy, kiedy piłka całym swoim obwodem przekroczy odległość równą obwodowi piłki" – powinno być raczej „ (...) przekroczy linię bramkową”. „ Obrońca wybił piłkę na tak zwany przysłowiowy oślep” - zwroty „tak zwany” i „ przysłowiowy” są tutaj zbędne, wystarczyłoby powiedzieć „ Obrońca wybił piłkę na oślep”. „Wybił piłkę na tak zwaną pałę” - „pała” to kolokwializm, wyrażenie potoczne, niedopuszczalne w użyciu podczas wystąpień publicznych, a takimi też są relacje sportowe. „Wysoka amplituda lotu atakowanego zawodnika” - wyraz „ amplituda” to wyrażenie fachowe, wymagające wyjaśnienia, na które raczej nie ma czasu w relacji sportowej.

Błędy o charakterze strukturalno-semantycznym zniekształcają postać wyrazu. Za przykład niech posłużą tutaj wszelkie neologizmy oraz kontaminacje frazeologiczne, czyli połączenia dwóch lub więcej słów albo wyrażeń, zazwyczaj o pokrewnym znaczeniu, w jedno: „Nogi piłkarzy są

ciężkie jak z waty”, ( raczej „ ciężkie jak z ołowiu”) „Kamerun grał z ikrą Bożą” ( powinno być z „ iskrą” ) czy też „Mecz Panathinaikosu z Olympiakosem, czyli świetna wojna” ( raczej „święta”).

W grupie tej mieszczą się również żartobliwe porównania :„Holyfield jest dzisiaj wolny jak keczup”, ”Ach, jak oni pedałują, jak oni kręcą tymi nogami, zupełnie jak młoty powietrzne”.

Ostatnią grupą błędów, jaką chcę omówić, będą błędy słownikowe, polegające na używaniu wyrazów w niewłaściwym znaczeniu. Mieści się w nich m.in. niepoprawne używanie polisemii, czyli zjawiska, w którym jedno słowo ma więcej niż jedno znaczenie, ale dają się one sprowadzić do wspólnego źródła ( np. „ język” jako organ i mowa ludzka). Przykładami takiego błędu mogą być np. wyrażenia takie, jak „Pasiaki remisują w Oświęcimiu” - w odniesieniu do piłkarzy Cracovii, występujących w koszulkach w biało – czerwone pasy; niestety, wyrażenie to w zestawieniu z miastem Oświęcim kojarzy się z jeńcami obozu Auschwitz – Birkenau. Można tu też przytoczyć klasyczne już lapsusy, jak np. przypisywane Dariuszowi Szpakowskiemu powiedzenie „ Puścił Bąka lewą stroną” oraz „Na boisko wszedł nierozgrzany Piecyk”, ”Jest! Niemka traci głowę!” - komentator radiowy o pojedynku szpadzistek. „Franciszek Smuda zbyt radykalnie przeczyścił swój zespół”, „W zespole wojskowych rozstrzelał się Nyćkowiak” ( chodzi o zawody strzeleckie) czy też „Trener spojrzał na zegarek, żeby dać swoim podopiecznym ostatnie wskazówki.” Niezamierzony komizm wzbudzają takie komentarze, jak np. „Trzeba wybrać: uroda albo sztanga. Pintusewicz wybrała tę drugą ewentualność”, „Hwang Sung-Bum - ciekawe czy bum będzie też stosował w ringu”, „Zlikwidowano taką nieżyciową kategorię do 48 kg, bo cóż to za mężczyzna,

który waży tylko 48 kg”. Bywa, że komentatorzy niechcący ocierają się o erotyzm. Wobec mnogości tej grupy błędów wymienię tylko kilka: „Cudowne dziecko dwóch pedałów”, „Jadą. Cały peleton, kierownica koło kierownicy, pedał koło pedała”, „Pani Szewińska nie jest już tak

świeża w kroku, jak dawniej”, „Widać wielkie ożywienie w kroku Lewandowskiego”.

Podsumowując moją prezentację, chciałabym stwierdzić, że jej celem był przegląd języką komentatorów sportowych pod kątem poprawności językowej. Przy wyborze przykładów komentarzy zwracałam uwagę na to, aby wyodrębnić takie sformułowania, które, wypowiedziane, narażają autorów na śmieszność, a tym samym obniżają wartość ich autorytetu Jak pisze w swoim artykule Michał Wiśnicki, ograniczenia czasowe, z jakimi borykają się komentatorzy, nie usprawiedliwiają popełnianych przez nich lapsusów. Ktoś, kogo narzędziem pracy jest przede wszystkim język, powinien dbać o jego przejrzystość. Nadawca musi zdawać sobie sprawę z istoty

przekazywanego komunikatu, jaką jest zrozumiałość. Niestety, w przypadku sprawozdawców

sportowych, a i dużej części dziennikarzy oraz reporterów w ogóle, należy to do rzadkości.