Sprawność fizyczna – definicja

Większość ludzi za osobę sprawną fizycznie uznaje kogoś, kto jest w stanie przebiec maraton, czy też wycisnąć ciężar przekraczający masę swojego ciała. Należy jednak pamiętać, że mimo uzyskiwanych rezultatów takie osoby niekoniecznie muszą charakteryzować się wysokim poziomem sprawności fizycznej ogólnej. Co w takim bądź razie wyznacza termin „sprawność fizyczna”? Sprawność fizyczna określa stan narządów i funkcji organizmu umożliwiający efektywne wykonywanie zróżnicowanych zadań ruchowych. Oznacza to, że na poziom sprawności fizycznej ustroju wpływa zarówno szybkość i czas trwania biegu, jak i ilość podniesionych maksymalnie kilogramów.

 

Od czego zależy sprawność fizyczna

Na poziom sprawności fizycznej ustroju wpływa przede wszystkim stopień ukształtowania poszczególnychzdolności motorycznych. W związku z tym sprawność fizyczną można uznać za ich (zdolności motorycznych) wypadkową. Do podstawowych zdolności motorycznych ludzkiego organizmu zalicza się: siłę, szybkość, wytrzymałość, gibkość oraz koordynację. Wzrost lub spadek jednej z nich prowadzi do zmiany poziomusprawności fizycznej ogólnej. Należy jednak pamiętać, że nie ma dyscypliny sportu, która kształtowałaby jednocześnie wszystkie zdolności motoryczne organizmu. Ponadto treningi rozwijające jedną cechę motoryczną mogą prowadzić do spadku poziomu innej.

 

Rodzaje sprawności fizycznej

Sprawność wszechstronna

Na sprawność fizyczną ogólną organizmu składa się sprawność wszechstronna oraz sprawność specjalna. Sprawność wszechstronna bardzo często nazywana jest potencjałem ruchowym. Do jej rozwoju dochodzi w czasie ontogenezy (rozwoju osobniczego). Na poziom potencjału ruchowego wpływa między innymi naturalny proces rozwoju organizmu, posiadane zdolności, a także wszechstronne, zamierzone i niezamierzone oddziaływanie ćwiczeń fizycznych. Poziom sprawności wszechstronnej organizmu można zwiększyć poprzez zastosowanie w procesie treningowym obciążeń i środków o charakterze wszechstronnym. Warto jednak pamiętać, że przy ich zastosowaniu rozwój sprawności ogólnej ustroju jest możliwy jedynie do pewnego momentu. W takiej sytuacji, aby dalej zwiększać poziom sprawności organizmu należy zastosować ćwiczenia o charakterze specjalnym.

 

Sprawność specjalna

Sprawność specjalna jest rozwijana poprzez zastosowanie w procesie treningowym środków o charakterze specjalnym charakterystycznych dla danej dyscypliny sportu. Oznacza to, że inaczej będzie wyglądał zaawansowany trening kulturysty, a inaczej maratończyka. Ponadto warto pamiętać, że ćwiczenia o charakterze specjalnym mają to do siebie, iż prowadzą do rozwoju zdolności motorycznych szczególnie pożądanych w danej dyscyplinie sportu. Właśnie z tego względu nie należy stosować ich na wczesnym etapieontogenezy ustroju (u dzieci i młodzieży).

W ostatnich latach dokonano klasyfikacji ogółu zdolności motorycznych dzieląc je na dwie podstawowe grupy, to jest na:
• zdolności kondycyjne, uwarunkowane głównie procesami energetycznymi,
• zdolności koordynacyjne, zdeterminowane głównie procesami sterowania i regulacji ruchu.

Osobne ogniwo w tej klasyfikacji zajmuje gibkość, której zdefiniowanie okazało się niemożliwe przy zastosowaniu powyższych kryteriów podziału.

Do grupy zdolności kondycyjnych zalicza się:
- siłę,
- szybkość,
- wytrzymałość,
Do grupy zdolności koordynacyjnych zalicza się:
- zwinność,
- zdolność orientacji,
- szybkość reakcji,
- zdolność różnicowania ruchu,
- równowagę,
- poczucie rytmu,
- zdolność łączenia ruchu,
- zdolność dostosowania i przestawienia ruchowego.

Czynniki warunkujące sprawność fizyczną

Czynniki, które determinują, stymulują i modyfikują rozwój sprawności fizycznej i zdrowie człowieka, podzielić można na czynniki genetyczne i zewnątrzpochodne.

Do czynników zewnątrzpochodnych zaliczamy czynniki – środowiskowe, społeczno-ekonomiczne oraz styl życia człowieka, w tym także jego aktywność ruchową. Kierunek i poziom rozwoju psychofizycznego jest wypadkową działań tych dwóch grup czynników. Oddziaływanie przez dłuższy czas czynników pochodzenia zewnętrznego powoduje zmiany anatomiczne i funkcjonowanie organizmu, przy czym charakter tych zmian jest zależny od intensywności działających bodźców. Czynniki zewnątrzpochodne, szczególnie ruch, działają na organizm tym efektywniej, im człowiek młodszy. Przesadna ochrona dzieci i młodzieży przed działaniem czynników środowiskowych oraz niedobór ruchu mogą doprowadzić do obniżenia poziomu rozwoju fizycznego.

W obecnych czasach warunki zewnątrzpochodne nie stawiają współczesnemu człowiekowi naturalnych bodźców, które mogą doprowadzić do najkorzystniejszych dla zdrowia stanów równowagi. Szczególnie siedzący tryb życia nie sprzyja uruchomieniu naturalnych mechanizmów rozwojowych.

Najbardziej skuteczną metodą oceny udziały czynnika genetycznego w uzdolnieniach ruchowych jest porównanie różnic w wynikach testów ruchowych między bliźniaczkami jedno i dwujajowymi. Podobne oceny dają badania genealogii rodzin odnoszących sukcesy w sporcie wyczynowym. Można zaobserwować tutaj nie tylko dziedziczenie talentu, ale również jego ukierunkowanie na określoną dziedzinę sportu.

Wraz z rozwojem dziecka podjęcie intensywnego treningu sportowego przyśpiesza tenże rozwój. Doskonale obrazują to zestawienia krzywych szybkości wzrastania cechy somatycznych i motorycznych.

Cywilizacja współczesna powoduje, że człowiek prowadzi siedzący tryb życia. Gdy dodamy do tego niekorzystne zjawiska będące konsekwencją współczesnej organizacji życia społecznego i warunków pracy, jak: zanieczyszczenie powietrza, hałas, złe odżywianie itp. To stwierdzić należy, iż współczesny człowiek narażony jest na wiele szkodliwych bodźców powodujących rozstrojenie normalnego stanu równowagi psychofizycznej. Dołączyć do tego należy jeszcze zjawiska alkoholizmu, nikotynizmu i narkomani oddziałujące na zdrowie jak i sprawność ruchową.

Brak ruchu (hipokinezja) lub uboga aktywność ruchowa może być przyczyną upośledzenia motoryczności i wydolności fizycznej

J. Raczek, na podstawie wyników badań stwierdził, że wytrzymałość współczesnych dzieci jest cechą szczególnie zaniedbaną, co w konsekwencji odbija się na sprawności układu krążenia. Pod wpływem wysiłku fizycznego zachodzą określone zmiany morfologiczne we krwi. Zmiany te dotyczą krwinek, elektrolitów i innych składników. Uboga aktywność fizyczna powoduje zmniejszenie ilości krwi krążącej i zmniejszenie liczby czerwonych krwinek. Konsekwencją tego jest ograniczenie wielkości pułapu tlenowego, co powoduje obniżenie wydolności fizycznej organizmu.

Podsumowując, rozwój sprawności fizycznej zależy od układu nerwowego, stanu zdrowia, rozwoju fizycznego, a także zainteresowań, upodobań i uzdolnień ruchowych. Aby racjonalnie kierować rozwojem motorycznym trzeba wiedzieć, w których okresach motorycznych organizm jest szczególnie podatny na oddziaływanie bodźców ruchowych wpływających na kształtowanie zdolności motorycznych. Trzeba się także orientować, kiedy występują okresy (fazy) sensytywne, czyli takie przedziały czasowe, w których organizm charakteryzuje się zwiększoną wrażliwością na działanie czynników środowiskowych niż w innych okresach.

Testy sprawności fizycznej – pojęcie testów i ich rodzaje.

Oceny rozwoju poszczególnych zdolności motorycznych dokonuje się przy pomocy naukowo opracowanych testów.

Test umożliwia dokonywania oceny reprezentatywnych próbek czynności w ujednoliconych warunkach, ułatwiając tym samym pomiar danej cechy lub funkcji. Wynik badania, zwykle ujęty w liczbach, jest przydatny w różnorakich formach nauczania i treningu oraz stanowi podstawę formułowania wskazań, porad lub zaleceń terapeutycznych.

Każdy dobry test do oceny sprawności fizycznej powinien spełniać kilka warunków. Powinien być trafny i rzetelny. Pod pojęciem trafności testu rozumie się, czy test zmierzył to, co chcieliśmy zbadać. Rzetelnością natomiast nazywamy zgodność wyników uzyskanych przez tych samych badanych w testowaniu dokonanym w różnym czasie.

Poza rzetelności i trafnością każdy test winien być łatwy, do zastosowania w różnych warunkach powinien oceniać podstawowe zdolności motoryczne. Dokonywanie pomiarów nie powinno pochłaniać wiele czasu i wymagać od badanego specjalnych umiejętności.

Ważnym warunkiem dobrego testu jest także jego obiektywizm. Test obiektywny to taki, w którym w przypadku dwukrotnego, czy wielokrotnego pomiaru, przez co najmniej dwie osoby i przy użyciu tych samych przyrządów i metod otrzymamy takie same lub zbliżone wyniki.

Mnogość testów i różnych metod pomiaru sprawności fizycznej spowodowało podjęcie działań w celu ich uporządkowania i ujednolicenia.

Z uwagi na stosowanie pomiarów w praktyce wychowania fizycznego dzieli się testy na trzy grupy:
1) metody oceny stanu ogólnych zdolności motorycznych,
2) metody oceny stanu różnych zdolności motorycznych,
3) metody oceny stanu specjalnej – technicznej sprawności w poszczególnych dyscyplinach sportowych (np. piłka nożna, koszykówka).
Metody różnią się między sobą, gdyż mają służyć różnym celom. Różnice mogą występować między testami przeznaczonymi do tego samego celu, np. do oceny ogólnej sprawności fizycznej. Spowodowane jest to tym, iż pojęcie sprawności fizycznej jest dowolnie interpretowane.

Stosowane testy i pomiary pobudzają zainteresowanie i dążenie do współzawodnictwa oraz ułatwiają diagnozę, profilaktykę a także grupową klasyfikację. Wybierając testy dla potrzeb wychowania fizycznego należy mieć na uwadze te spośród tych, które pomagają w doskonaleniu metod i stosować tylko najlepsze z dostępnych. 

Ostrożnie jednak należy postępować z testami przy wystawianiu ocen szkolnych, bowiem wyniki zależą w dużej mierze od czynników genetycznych i ściśle wiążą się z cechami budowy ciała. Często zasadniczą rolę odgrywają czynniki zmienne, do których zaliczyć możemy stan psychiczny, stan zdrowia, zmęczenie czy poziom motywacji.

TESTY OCENIAJĄCE SPRAWNOŚĆ FIZYCZNĄ:

1. Testy zagraniczne
• Międzynarodowy Test Sprawności Fizycznej,
• EUROFIT – Europejski Test Sprawności Fizycznej,
• Test Minimalnej Sprawności Fizycznej Krausa – Webera,
• Test Sprawności Fizycznej Dzieci i Młodzieży YMCA,
• Testy sprawnościowe stosowane w Anglii, Holandii, St. Zjednoczonych, Chinach, Japonii i Singapurze,
• Test L.Larsona,
• Test do oceny uzdolnień ruchowych ucznia:
- test uzdolnień ruchowych Brace’a
- bateria testów McCloya, 
- zestaw prób wg M. Sottiaux
• Test oceniające wydolność fizyczną dzieci i młodzieży:
- próba Cramptona,
- próba Ruffiera,
- próba harwardzka (zmodyfikowana próba harwardzka),
- test 12-minutowy K. H. Coopera

2. Testy polskie:
• Indeks Sprawności Fizycznej K. Zuchory,
• Test Chromińskego,
• Miernik Trześniowskiego,
• Test Sprawności Motorycznej Denisiuka,
• Wrocławski Test Sprawności Fizycznej dla Dzieci w wieku 3-7 lat,
• Test Sprawności Fizycznej dla Dzieci i Młodzieży w wieku 8-18 lat

Przykład testu: Międzynarodowy Test Sprawności Fizycznej, zalecany dla osób w wieku od 6 do 32 lat.

Test zawiera 8 następujących prób:
1. Bieg na dystansie 50m ze startu wysokiego.
2. Skok w dal z miejsca.
3. Bieg na dystansie:
600m – chłopcy i dziewczęta poniżej 12 lat;
800m – dziewczęta w wieku 12 lat i powyżej;
1000m – chłopcy w wieku 12 lat i powyżej.
4. Pomiar siły dłoni za pomocą dynamometru.
5. Pomiar siły ramion
a) podciąganie się na drążku: mężczyźni i chłopcy w wieku 12 lat i powyżej;
b) zwis na ugiętych ramionach: dziewczęta i chłopcy w wieku do 11 lat.
6. Bieg wahadłowy 4x10m
7. Skłony tułowia w dół.

Test powinno się przeprowadzać w dwóch częściach. Pierwszego dnia należy przeprowadzić pierwsze trzy próby (1, 2, 3). W drugim dniu – pozostałe pięć prób.

Do oceny poziomu sprawności fizycznej niezbędne są tabele punktacyjne dla chłopców i dziewcząt. Uzyskane wyniki (w cm, s, kg) są przeliczane na punkty w skali od 1 do 100. Po uzyskaniu punktów ze wszystkich ośmiu prób, możemy je porównać do norm klasyfikacyjnych i na tej podstawie ustalić poziom sprawności fizycznej. Wysoki poziom sprawności posiada osoba, która otrzymała łącznie, co najmniej 481 punktów, średni – jeśli mieści się w przedziale punktowym 320-480, niski – 319 punktów i mniej.

Przykład analizy wyników badań.

Predyspozycje szybkościowe chłopców i dziewcząt klasy IV szkoły podstawowej na podstawie biegu na dystansie 50m ze startu wysokiego.

.	dziewczęta	chłopcy
max. wynik	12,5	12,4
min. wynik	9,8	8,0
średni wynik	10,5	10,0
odchylenie standardowe	0,99	1,23
średni wynik (+/-) odch. stand.:	[9,53; 11,52]	[8,78; 11,26]

Wyniki w przedziale średnia (+) odchylenie standardowe osiągnęło 25% badanych dziewcząt 25% badanych chłopców.

Wyniki w przedziale średnia (-) odchylenie standardowe osiągnęło 62,5% badanych dziewcząt 43,8% badanych chłopców.

AKTYWNOŚĆ RUCHOWA: podejmowanie w ramach wypoczynku czynnego

różnego rodzaju zabaw, ćwiczeń i różnych dyscyplin sportu, dla rekreacji i zdrowia, poprawy

zdolności wysiłkowej, specjalnych sprawności i umiejętności fizycznych, zapobiegania

powstawaniu chorób cywilizacyjnych (poprawa sprawności układu krążenia, ruchowego,

oddechowego, przeciwdziałania stresu psychicznego), zwiększenia stymulacji korzystnych

wpływów na zdolność do pracy fizycznej i umysłowej.

Szczególną rolę w walce z zagrożeniami współczesnej cywilizacji ma do odegrania

rekreacja ruchowa. Uprawiając rekreację możemy:

1. kompensować (tzn. wyrównywać) brak ruchu,

2. neutralizować stresy i przeciążenia psychiczne,

3. zapobiegać występowaniu szeregu chorób i dolegliwości,

4. regenerować (odnawiać) siły fizyczne i psychiczne,

5. kształtować ciało i osobowość (charakter),

6. rozwijać zainteresowania,

7. zaspokajać różnorakie potrzeby.

Wymienione funkcje rekreacji ruchowej wynikają z jej specyfiki. Istotą rekreacji jest

bowiem:

• aktywność, która dostarcza radości, zadowolenia, przyjemnych wrażeń –

umożliwia odprężenie, relaks, obniżenie poziomu samokontroli emocjonalnej,

• dobrowolność – poczucie swobody wyboru i możliwości działania w zgodzie

z własnymi preferencjami i zamiłowaniami,

• odmienność w stosunku do obowiązków i „poważnych” czynności dnia

powszedniego, pełnionych, na co dzień ról zawodowych i społecznych,

• bezinteresowność: brak motywów ekonomicznych przy podejmowaniu działań

rekreacyjnych,

• zabawa i rozrywka: możliwość „przeniesienia się w inną rzeczywistość” (w świat

zabawy), w której wiele działań podejmowanych jest li tylko dla samej

przyjemności działania.

Rola aktywności fizycznej w prawidłowym funkcjonowaniu organizmu

Aktywność fizyczna odgrywa bardzo ważna rolę w zapobieganiu i leczeniu wielu chorób, głównie wciąż narastającego problemu otyłości. Niski poziom aktywności fizycznej uznawany jest za istotny czynnik zwiększający umieralność ogólną z powodu chorób układu krążenia i nowotworów.
Do niedawna za jedną z głównych przyczyn zapadalności i przebiegu chorób uważano jakość i ilość spożywanych posiłków. Znacznie mniejszą uwagę przywiązywano do aktywności fizycznej. Obecnie to nastawienie uległo gruntownym zmianom. Aktywność fizyczna została uznana za nieodzowny element łączący się z prawidłowym żywieniem.

Okazuje się, że regularna aktywność fizyczna korzystnie wpływa na organizm, funkcjonowanie umysłu i jednocześnie zmniejsza ryzyko zapadalności na choroby przewlekłe.

Główne korzyści wynikające z uprawiania sportu i regularnej aktywności fizycznej to:
· Zmniejszenie ryzyka otyłości
· Zmniejszenie ryzyka chorób serca
· Obniżenie profilu lipidowego, w tym cholesterolu
· Zmniejszone ryzyko zachorowania na raka
· Zapobieganie rozwojowi nadciśnienia tętniczego
· Wzmocnienie mięśni i kości
· Zdrowie umysłowe i lepsze samopoczucie


Zgodnie z obowiązującą wiedzą, uważa się, iż najlepsze efekty zdrowotne uzyskuje się uprawiając aktywność fizyczną przez większość, jeśli nie przez wszystkie dni tygodnia. Szereg korzyści przynosi np. energiczny, szybki trzydziestominutowy marsz każdego dnia albo przez większość dni tygodnia. Zalecany czas trwania pojedynczych ćwiczeń wynosi 30 min, jednakże nawet kilka krótkich sesji, aby łącznie osiągnąć 30 min dziennie daje korzystne efekty z punktu widzenia zdrowia człowieka. 
Jeśli chodzi o dzieci i młodzież to powinni poświęcać 60 min dziennie na aktywność fizyczną o umiarkowanej lub dużej intensywności fizycznej (stanowisko American Heart Association, 2005 r.)