Charakterystyka osobowości paranoidalnej i zaburzeń z nią związanych. Terapia z osobą uzależnioną.
Charakterystyka osobowości paranoidalnej.
Osobowość jest zespołem trwałych wzorców myślenia, odczuwania i zachowania, charakteryzujący indywidualny styl życia i sposób adaptacji jednostki. Jest ona również efektem współdziałania czynników konstytucjonalnych, rozwojowych i doświadczeń społecznych. Gdy mówimy o zaburzeniach osobowości i zachowaniach to mamy na myśli rozmaite rodzaje funkcjonowania, mające jakość choroby. Zaburzenia osobowości to utrwalone wzorce zachowań, odmienne od powszechnych w danej kulturze i środowisku. Charakteryzują się one odmiennym sposobem przeżywania i odnoszenia się do innych ludzi niż ten, który obowiązuje w danej grupie. Formują się w dzieciństwie, są względnie trwałe i na całe życie, łączą się z brakiem elastyczności w reagowaniu i zachowaniu.
Zaburzenia osobowości w znaczeniu szerszym rozumiane jako zaburzenia funkcjonowania jednostki w jej środowisku społecznym. Są jedną z postaci zaburzeń psychicznych i obejmują różnorodne formy psychopatologiczne. W przebiegu zaburzeń osobowości występują zwykle następujące objawy: znacząco dysharmonijne postawy lub zachowania, wyrażające się w takich obszarach życia psychicznego jak: afektywność, kontrola zachowań impulsywnych, style myślenia lub przeżywania, relacje z innymi osobami; wzorce zachowań trwają przez dłuższy czas i nie są ograniczone do zaostrzenia innego zaburzenia psychicznego; wzorce zachowań utrudniają funkcjonowanie społeczne lub zawodowe oraz uniemożliwiają głębsze relacje z innymi osobami; Rozpoczynają się w okresie dzieciństwa lub adolescencji i trwają w okresie dorosłości; subiektywne uczucie dyskomfortu w przebiegu zaburzeń osobowości pojawiają się zwykle w późniejszym okresie jej trwania.
Osobowość paranoiczna to zaburzenie osobowości, w którym występuje chłód emocjonalny, wycofywanie się z kontaktów z innymi, wrogość, nadmierna podejrzliwość, nadmierna wrażliwość na lekceważenie i krytykę, niezdolność do wybaczania urazy. Osobowość ta cechuje się nadmierną wrażliwością na niepowodzenie a także na odrzucenie ze strony innych, tendencją do długotrwałego przeżywania przykrości, postawą ksobną, tendencją do zniekształcania codziennych neutralnych lub przyjaznych doświadczeń jako działań wrogich. Charakteryzuje się ona również podejrzliwością i brakiem zaufania w stosunku do innych osób, poczuciem, że są okłamywani, wykorzystywani i manipulowani przez otoczenie. Do tego dochodzi także przekonanie o własnej nieomylności, bardzo poważne traktowanie siebie, oraz całkowity brak autoironii i niepodatność na krytykę. Osoba z taką osobowością ma tendencję do analizowania wszystkich przekazów zewnętrznych poszukując w nich ukrytych, najczęściej wrogich, motywów. Ponieważ ryzyko wystąpienia tego typu zaburzenia osobowości jest powiązane ze schizofrenią w najbliższej rodzinie, przypuszcza się, że to zaburzenie ma podłoże genetyczne.
Trzeba pamiętać że paranoidzi to ludzie, którzy są z pozoru "zupełnie normalni" i niełatwo zauważyć, że w ich osobowości kryje się psychiczny problem. Szczególnie wtedy, gdy są inteligentni i dobrze społecznie zaadaptowani. Są oni paranoiczni, ale nie mają paranoi (a więc psychozy). Nie koncentrują się więc na jakimś zgoła nieprawdopodobnym temacie, w rodzaju tego, że nieżyjący od dwudziestu lat mąż trzydzieści lat temu zatruł studnię i wodociągi, co nie pozwala na normalne korzystanie z wody. Osoby z paranoidalnym zaburzeniem osobowości przejawiają obsesyjną podejrzliwość i nieufność względem otoczenia. Często uważają się za niemal doskonałe, a winą za własne błędy i niepowodzenia obarczają innych, niekiedy do tego stopnia, że przypisują im celowe działanie. Nieustannie spodziewają się, iż zostaną oszukani, szukają dowodów na potwierdzenie swoich podejrzeń, nie przyjmując do wiadomości faktów zaprzeczających. Często dręczą ich wątpliwości dotyczące lojalności przyjaciół, co wywołuje niechęć i ogranicza zaufanie do nich. Doszukują się podtekstów wymierzonych przeciwko nim w niewinnych uwagach na swój temat. Nie wiele potrzeba by zareagowali gniewem i agresją. Uporczywie chowają urazy i krytykę. Warto pamiętać, że osoby z zaburzeniem osobowości paranoidalnej rzadko bywają psychotyczni, przez większość czasu zachowują normalny kontakt z rzeczywistością. Przesadna podejrzliwość i brak zaufania do innych sprawia, że osoby te przeżywają spore trudności i przykrości w kontaktach międzyludzkich i pozostają w ciągłej czujności w oczekiwaniu na atak ze strony otoczenia.
Charakterystycznym sposobem zachowania się osób paranoidalnych jest to, że są one zdolne do względnie poprawnego rozumowania i dyskusji, póki rozmowa dotyczy spraw ich zdaniem mniejszej wagi. Kończy się to raptownie, kiedy argumenty rozmówcy podważają ich idee nad wartościowe, zaczynają kruszyć utrwalone stereotypy myślenia, albo zmuszają do uznania wniosku uprzednio podświadomie odrzuconego. Takim postępowaniem wyzwalamy u nich potok wypowiedzi paralogicznych, pełnych paramoralizmów i często obrażających rozmówcę, ale zawsze w jakimś stopniu sugestywnych.
Tego rodzaju wypowiedzi budzą awersję u ludzi kulturalnych i rozsądnych, ale zniewalają umysły mniej krytyczne, jak np. osób z różnymi rodzajami dewiacji psychicznych, osób które były już wcześniej przedmiotem wpływu jednostek patologicznych, a także często młodzieży. Proletariusz może to odczuwać jako rodzaj zwycięstwa nad osobami wyższej klasy i dlatego solidaryzować się z paranoikiem. Nie jest to jednak powszechna wśród ludu reakcja, gdzie wyczucie realiów psychologicznych bywa nie gorsze od inteligenckiego. W sumie więc ilościowy respons akceptujący argumentację paranoidalną jest w każdym społeczeństwie tym liczniejszy, im mniej jest ono dojrzałe kulturalnie, ale zawsze daleki od większości. Mimo to, ich oddziaływanie zniewalające innych staje się paranoikom znane z doświadczenia i starają się z tego korzystać z egotyzmem patologicznym.
Cechy Osobowością Paranoiczną według Blaney to : nieufność, podejrzliwość, czujność, cynizm, rywalizacyjność (porównywanie się z innymi), poczucie krzywdy, zazdrość, nadwrażliwość na krytykę, przepełnienie złością, mściwość, ostrożność, niezachwiane przekonania, zazwyczaj brak poczucia humoru, dychotomiczne myślenie, samowystarczalność, zadufanie, przekonanie o własnej wyższości, usprawiedliwienie samego siebie.
Ze względu na treść urojeń zespoły paranoiczne dzieli się na:
inividia - paranoja zazdrości
querulatoria - paranoja pieniacza - zespół paranoiczny prowadzący do dochodzenia przez chorego domniemanych krzywd, np. przed sądem lub urzędem;
persecutoria - paranoja prześladowcza
reformatoria - paranoja reformatorska
inventoria - paranoja wynalazcza - przeświadczenie chorego o wspaniałości i wielkości jego wynalazków/pomysłów;
paranoja indukowana (udzielona otoczeniu przez osobę chorą).
Kryteria, na podstawie których psychiatrzy ustalają rozpoznanie tego rodzaju osobowości:
nadmierna wrażliwość na niepowodzenia i odrzucenie,
tendencja do długotrwałego przeżywania przykrości (np. niewybaczania krzywd), niesprawiedliwości czy lekceważenia,
podejrzliwość i stała tendencja do zniekształcania codziennych doświadczeń poprzez mylne postrzeganie obojętnych lub przyjaznych działań otoczenia jako działań wrogich czy pogardliwych,
prowokujące do walki, sztywne poczucie własnych praw, niewspółmierne do potrzeb wynikających z aktualnej sytuacji,
nawracające nieuzasadnione podejrzenia dotyczące wierności seksualnej współmałżonka lub partnera seksualnego,
tendencja do nadmiernego przeceniania własnego znaczenia, wyrażająca się utrwaloną postawą ksobną,
pochłonięcie niepotwierdzonymi „spiskowymi” teoriami na temat wydarzeń dotyczących zarówno bezpośrednio pacjenta, jak i całego świata.
Potwierdzenie wiedzy, przykłady tych zależności. Kontakt z psychologiem bądź terapeutą.
Podczas pierwszego kontaktu z psychiatrą, psychologiem lub terapeutą osoba o takich cechach osobowości może przejawiać pewne szczególne zachowania. Cechy te decydują również o dalszym przebiegu procesu uzyskiwania pomocy i jego ewentualnym zakończeniu. Wynika to z tego, że osoby takie cechuje brak zaufania do innych ludzi. Ponieważ zaufanie jest ważnym elementem w kontaktach z psychiatrami, psychologami lub psychoterapeutami, jego brak może poważnie wpływać na te kontakty.
Przebieg procesu uzyskiwania pomocy oraz kontakty z lekarzami i psychologami mogą być krótkotrwałe, niestałe i mogą się gwałtownie kończyć. Pacjent z osobowością o typie paranoicznym może się bardzo łatwo poczuć źle traktowany jako pacjent, nieszanowany, niezrozumiany, a nawet niesłusznie oskarżany lub oszukany. Nie chodzi przy tym o to, że lekarze i psycholodzy obiektywnie zawsze zachowują się w sposób właściwy i odpowiedni. Liczy się to, że osoba paranoiczna może mieć tendencje do dopatrywania się złego traktowania także wtedy, kiedy faktycznie nie ma to miejsca, a także interpretowania takich sytuacji jako celowo wymierzonych przeciwko niej, nawet wtedy, gdy intencje i propozycje leczącego nie były niewłaściwe.
Charakterystyczny dla takiej osobowości brak zaufania ma również wpływ na próby zaoferowania pomocy. Zaproponowanie przez lekarza przyjmowania leków jest czasami postrzegane przez taką osobę jako coś niewłaściwego, niekiedy jako atak, oskarżenie ze strony lekarza. Zaproponowanie pomocy psychoterapeutycznej również konfrontuje taką osobę z jej nieufnością wobec prawdziwych intencji terapeuty, a terapeuta bywa odbierany „jako przeciwnik, źródło upokorzeń”
Bywa, że kontakt takiej osoby z profesjonalistami ochrony zdrowia jest gwałtownie zrywany, kiedy pacjent ostatecznie utraci do nich zaufanie; czasami kieruje w tych okolicznościach pod ich adresem różne skargi i roszczenia.
Dużym koszmarem może być typowy paranoik czy paranoiczka dla swoich bliskich, dla otoczenia. Jest to małe studium konkretnych przypadków obrazujących teorię choroby. Dlatego też w swojej pracy przedstawię kilka historii przedstawiających zaburzenia paranoidalne.
Przypadek 1.
"Moja mama prawdopodobnie cierpi na zespół Otella - ale bardzo ciężki przypadek. Podejrzewa mojego ojca o zdradę - właściwie z każdego błahego powodu. Trwa to już kilka lat i jest coraz gorzej. Ojciec nie radzi sobie z tym a w domu są awantury podczas których moja mama rzuca różnymi przedmiotami, krzyczy i przeklina. Kontroluje ojca na każdym kroku, nie ufa mu - nawet gdy ojciec dla spokoju każe się zamykać w nocy na klucz albo przywiązywać na kłódkę do łóżka mama i tak twierdzi że ojciec ucieka do kochanki w nocy. Dodam że dowodami zdrady są całkowicie absurdalne stwierdzenia wszystkie tak samo przerażająco nienormalne jak poprzednie zdanie które napisałam. Mama nie zgadza się na pójście do lekarza mimo że razem z ojcem usilnie próbujemy ją do tego przekonać. Najgorsze jest to że mama zaczyna grozić ojcu że go zabije, a ponieważ zachowuje się coraz bardziej nieobliczalnie boję się że to zrobi. Jestem zrozpaczona. Czy powinnam po prostu wezwać karetkę i kazać zabrać mamę do szpitala? Czasem zachowuje się ona dosyć normalnie. Tak bardzo się boję a każda myśl o rodzicach powoduje u mnie łzy. Zupełnie nie wiem co robić. Myślałam o tym żeby ojciec się wyprowadził ale boję się że wtedy naprawdę może stać się coś złego.. Jestem zrozpaczona. Mój ojciec również. Zawsze niepoprawny optymista potrafi teraz powiedzieć że nie chce mu się żyć, moja siostra jak próbowała mamie wytłumaczyć że powinna się leczyć została "wykluczona" z rodziny i mama nie chce jej widzieć na oczy.”
Przypadek 2
"Mój mąż ma zespół Otella. Jest to straszna choroba i chyba nikt nie zrozumie tego co przeżywa rodzina takiego chorego jeśli sam w niej się nie znajduje. Taka osoba potrafi zachowywać się wobec obcych zupełnie normalnie a w domu stwarza straszliwe piekło. Ja próbuję pomóc mężowi - leczenie u psychiatry i psychologa ale już tak bardzo odbiło się to na rodzinie że nie wiem czy sie uda. Boję się i współczuje wszystkim którzy mają też takie problemy. Ja zawsze miałam uśmiech na twarzy a dziś może czasem mam ale nie umiem się już cieszyć życiem. Boję się o moje dzieci, które już są potwoernie znerwicowane. Trudno być dobrej myśli w tej sytuacji."
Przypadek 3
Jest to wypowiedź kobiety, żony, która opowiada o swoim mężu. Mówi ona że on ciągle podejrzewa ją o zdradę, obraza i źle traktuje. Była nawet z nim u psychiatry, stwierdził zaburzenia paranoidalne ale on i tak nie chce chodzić do lekarza. Twierdzi że jest zdrowy a wręcz przeciwnie to ona z niego robi głupiego, że zdradza go i okłamuje w sposób bardzo perfidny. Jego paranoja na temat zdrady żony sięga już do takiego stopnia, że gdy wychodzi z domu na cały dzień nagrywa drzwi by w ten sposób sprawdzić czy przypadkiem kogoś u niej nie było. Pomimo że kamera niczego nie pokazuje on i tak ją gnębi.
Przypadek 4
Jej życie było piekłem na ziemi. Mąż jej coraz częściej sięgał po alkohol. Nie pozwalał jej pracować, zamykał ją w domu, nie pozwalał chodzić samej na zakupy, nawet do jego rodziców nie mogła iść sama. Wszędzie przecież czyhała na nią chmara mężczyzn, potencjalnych kochanków. W atakach zazdrości wielokrotnie była przez niego pobita. Kilka razy po pobiciu lądowała w szpitalu. Mimo to, bardzo kochała męża. Starała się też nakłaniać go do leczenia. I owszem, leczył się, parokrotnie. Dwa razy nawet w szpitalu psychiatrycznym. Niestety, po krótkim czasie wszystko wracało do poprzedniego stanu. Raz, kiedy w ataku szału przystawił jej naładowany pistolet do skroni, zwątpiła we wszystko. Nie zabij jej. Dzwonek listonosza do drzwi - przeszkodził mu. Na drugi dzień, kiedy wytrzeźwiał, płakał jak dziecko, bo sam zdał sobie sprawę, że mógł ją rzeczywiście zabić. Mówił, że to jego miłość do niej - na szczęcie - nie pozwoliła mu tego uczynić. Błagał o wybaczenie. Przysięgał poprawę. Obiecywał poddać się ponownemu leczeniu. W kobiecie jednak coś pękło. Postanowiła uciec od męża.
Przypadek 5
Cecylia, kobieta mająca 50 lat. Pracująca w szkole zawodowej, mieszka z mężem i dwoma córkami. Skarży się na złe samopoczucie fizyczne i psychiczne,. Które przypisuje ciągłemu stresowi, na jaki narażona jest w pracy. Jej stres w ostatnich tygodniach nasilił się jeszcze bardziej, ponieważ pragnie zdobyć tytuł nauczyciela dyplomowanego, najważniejszy szczebel rozwoju naukowego nauczyciela, a koleżanki jej w tym przeszkadzają. Zachowują się jak na wyścigu szczurów, nieustannie współzawodnicząc nie zważając na rodzaj wykonywanego zadania. Dlatego tez, Cecylia od pewnego czasu nie spędza przerw w pokoju nauczycielskim, bo „ wszyscy plotkują”. Jako krytyczne zachowanie z ostatnich kilku dni to zaginięcie konspektów zajęć z szafki w pracowni. Kobieta od razu dodaje że szybko uczy się na błędach i teraz zawsze zamyka szafki na klucz, bo boi się żeby przypadkiem teraz nie zginęły jakieś preparaty. Uważa że jest ofiara mobbingu, ponieważ dyrektor planuje już jej drugą w tym roku hospitację na jej lekcji.
Moja autoanaliza.
Podsumowując to co napisałam to osoba z osobowością paranoidalną jest osoba nieufną i bardzo łatwo tworzy konstrukcje urojeniowe. Jako terapeuta pracujący z takim człowiekiem musiała bym pamiętać, że jest to osoba z grupy samotników, która przeważnie uważa, że jest zdana tylko i wyłącznie na siebie.
Rozmawiając z taką osobą, bądź próbując rozmawiać cały czas musiałabym pamiętać, że ona ma zakodowaną zasadę typu „ jestem atakowany, muszę się bronić”.
Praca nad taką osobą była by bardzo trudna i wymagała by dużo czasu który ja jako terapeuta musiała bym mu poświęcić ponieważ myślę, że pierwszym krokiem nawiązania relacji z takim człowiekiem była by próba zdobycia jego zaufania. Czytając książkę Kępińskiego „ Psychopatie” przeczytałam, że zdobycie takiego zaufania nie jest nie możliwe, ponieważ takie osoby szukają bratniej duszy, acz kol wiek jest to czasochłonne. Próbę zdobycia takiego zaufania objawiała bym przede wszystkim szczerością, zaangażowaniem, życzliwością, pokazała bym że mam owy czas. W momencie gdy zobaczyła bym, że powoli dostrzegają, że świat to nie tylko teren gdzie trzeba walczyć, zaczęłabym „ właściwą” terapię. Ale z racji tego, że takie osoby bardzo wierzą w swój system wartości i swoje wyobrażenia na dany temat starałabym się pokazać mu wiele innych aspektów danego zdarzenia, próbując przy tym przynajmniej nie wprost zachwiać jego pierwotną idee. Poprzez przyjacielską rozmowę próbowałabym w sposób bardzo delikatny zakłócić jego wyobrażenia. W drugiej części pokazałam przykłady postępowania i toku myślenia osób z zaburzeniem paranoidalnym. Przedstawiłam tam także przykłady osób, które mają problem alkoholowy i jak ich sposób myślenia może wypłynąć na rozwój i stabilność całej rodziny. Prowadząc terapię z taką osobą starałabym się pokazać jak zewnątrz wyglądają relacje pomiędzy taka osobą a jego rodziną. Nie naciskałabym, stopniowo do terapii wprowadzałabym osoby z najbliższej rodziny.
Jako terapeucie ciężko pracowało by mi się z takim typem osobowości. Gdyż ciężko by było powstrzymać się mi od komentarzy, gdybym widziała, że bardzo odbiegają one od prawdziwego obiektywnego spojrzenia sprawy. Taka terapia była by dla mnie bardzo dużym wyzwaniem, i wymagała by ode mnie bardzo dużo czasu i wysiłku i cierpliwości. Nie mogłabym popełnić żadnego błędu, gdyż myślę że chociaż jedna „ wpadka” była by przyczyną przerwania terapii..
Bibliografia
A. Kępinski „ Psychopatie” Kraków 1992
L. Cierpiałowska „ Psychologia zaburzeń osobowości. Wybrane zagadnienia” Poznań 2004
M. Radochoński „ Osobowość antyspołeczna” Rzeszów 2000.