SZKOŁA POZNAŃSKA

Rozpoczęcie pracy nad usystematyzowaniem modelu metodologicznego Szkoły Poznańskiej.

• Po wieloletnich badaniach nad rodziną zauważono, że rodzina to trudny obszar badawczy. Powszechność rodziny i pozorna łatwość obserwacji prowadzi czasami do zaniedbań metodologicznych, które sprawiają, że późniejsze wyniki badań nie są dokładne i wyczerpujące.

• Postawiono więc pytanie, jakie wymogi metodologiczne powinny być spełnione, żeby przedstawiany obraz rodziny był jak najbardziej zbliżony do rzeczywistości? Gdyż obecnie bardziej utrwalił się jakiś model rodziny niż rzeczywisty stan życia rodzinnego.

• Badacze stwierdzili, że ten brak autentycznych wyników analiz wynika z braku jednoznacznie określonego i usystematyzowanego modelu metodologicznego badań rodziny, który uwzględniałby pełną złożoność problematyki badawczej, ponieważ wcześniejsze analizy badały raczej wybrane fragmenty rzeczywistości. W związku z tym, pomimo sporej literatury socjologicznej dotyczącej rodziny, wiedza o polskiej rodzinie nie wystarczała do ukazania jej pełnego i zróżnicowanego obrazu.

• Badania te były też przeprowadzane przez indywidualnych badaczy, odmienne były też przyjmowane przez nich założenia metodologiczne, co uniemożliwiało analizę porównawczą uzyskanych wyników.

• W latach 70-tych pojawia się idea badań zespołowych, pozwalających na całościowe empiryczne ujęcie problematyki rodziny.

• Na początku badania nad różnością typów rodziny podjęto w Instytucie Socjologii UAM, przez zespół kierowany przez Z. Tyszkę, w oparciu o założenia jego metodologii. Ich zadaniem było ukazanie społeczno-strukturalnych uwarunkowań rodziny. To spowodowało potrzebę do dalszej pracy nad kształtowaniem i systematyzowaniem założeń metodologicznych całościowych badań socjologicznych nad rodziną, zarysowanych już wcześniej przez Tyszkę.

• Ze względu na złożoność problemu badawczego, potrzebne są badania interdyscyplinarne, umożliwiające całościowe ujęcie wszystkich, nie tylko społecznych, aspektów życia rodzinnego.

• Poznańscy badacze w toku wieloletnich badań wypracowali model metodologiczny badań nad rodziną. Podjęli oni próbę uporządkowania generalnych i szczegółowych zasad metodologicznych, jakimi kierowano się w badaniach poznańskich. Schemat ten obejmuje zasady przygotowania i realizowania badań oraz opracowywania uzyskanych wyników.

Przykładowa literatura autorstwa Z. Tyszki:

1. Poznańska szkoła badań nad rodziną: (metodologia i jej zastosowania): praca zbiorowa/ pod kier. i red. Zbigniewa Tyszki; Centralny Program Badań Podstawowych, 1990

2. System metodologiczny poznańskiej szkoły socjologicznych badań nad rodziną, Z. Tyszka, UAM. Instytut Socjologii, 1997, Poznań

3. Metodologiczne problemy badań nad rodziną: praca zbiorowa, red. Z. Tyszka, Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań

4. System metodologiczny wieloaspektowej integralnej analizy życia rodzinnego, Z. Tyszka, Wydawnictwo Naukowe UAM, 2001, Poznań

5. Współczesne rodziny polskie - ich stan i kierunek przemian, Wydawnictwo Naukowe UAM, 2001, Poznań

6. Rodzina we współczesnym świecie, Z. Tyszka, Wydawnictwo Naukowe UAM, 2002, Poznań

7. Rodzina w czasach szybkich przemian, Z. Tyszka, Wydawnictwo Naukowe UAM, 2002, Poznań

8. Życie rodzinne - uwarunkowania makro i mikrostrukturalne, Z. Tyszka, Wydawnictwo Naukowe UAM, 2003, Poznań

(na podstawie: Anna Nowak, w: „Poznańska Szkoła Badań nad Rodziną (metodologia i jej zastosowanie”)

PODSTAWOWE NARZĘDZIA ANALIZY FORM ŻYCIA RODZINNEGO

• wymóg wieloaspektowej, integralnej analizy

• aspekty obiektywne i subiektywne,

• zadaniem analizy socjologicznej jest dokonanie rozpoznania co jest właśnie obiektywne, a co subiektywne

(następnie posługiwanie się nimi jako narzędziami analizy rodziny i dążenie do analiz porównawczych)

PODSTAWOWE NARZĘDZIA (5):

1. STRUKTURA RODZINY:

• Odzwierciedla życie rodziny w różnorodnych postawach,

• Strukturę rodziny zalicza się do struktury małych grup,

• Odzwierciedla sieć związków emocjonalnych i komunikacji; role; strukturę sił; itp.

• Def. M. F. Nimkoffa:

  • „określone związki, z których składa się rodzina”

• Def. R. Hill:

  • „określona organizacja ról wewnątrz rodziny, hierarchia autorytetów, podział pracy oraz wzory rozmieszania miłości i względów”

• Def. H. Stasiak:

  • „zbiór różniących się między sobą stosunków, zachodzących między jego elementami”

• Def. Z. Tyszka:

  • „liczba i jakość członków rodziny, układ ich pozycji i ról społecznych, przestrzenne ich usytuowanie, siła więzi instytucjonalnych i psychicznych łączących poszczególnych członków rodziny, świadczącą o spójności rodziny, podział czynności oraz struktura wewnątrzrodzinnej władzy i autorytetów, łącząca się dość ściśle z układem pozycji społecznych, a także wewnątrzrodzinny rozkład miłości i względów”

• 3 aspekty struktury rodzinnej:

  • Psychologiczny (układ więzi emocjonalnych)

  • Społeczny (układ pozycji społecznych, struktury, władzy)

  • Kulturowy (zespół wzorów, norm regulujących życie w rodzinie).

1. FUNKCJE RODZINY:

• Wg. Dodziuk-Lityńskiej i D. Markowskiej

  • „Określone zakresy skutków, jakie życie rodzinne wywołuje w szerszych układach społecznych”

• Przykłady:

  • E. G. Ericksen i W. F. Ogburn (USA):

    • f. ekonomiczna,

    • f. zabezpieczająca

    • f. rekreacyjna

    • f. wychowawcza

    • f. wynikająca ze społecznej pozycji

  • Z. Tyszka (Pol):

    • Materialno-ekonomiczna,

    • Opiekuńczo-zabezpieczająca,

    • Prokreacyjna,

    • Seksualna,

    • Legalizacyjno-kontrolna,

    • Socjalizacyjna,

    • Uklasawiająca,

    • Kulturalna,

    • Rekreacyjno-towarzyska,

    • Emocjonalno-ekspresyjna.

• Funkcje obejmują całość czynności rodziny , związanych z jej instytucjonalnym aspektem.

1. SYSTEM RODZINY:

• Wzajemne stosunki jej poszczególnych członków; wzajemne związki strukturalne i funkcjonalne oraz wzajemne związki między strukturą, a funkcją,

• To pewien porządek/ ład społeczny,

• Zwracanie uwagi na powiązani świadomościowe i na poczucie łączności.

1. WIĘŹ SPOŁECZNA W RODZINIE:

• Zależność w zachowaniach i postawach ludzkich, sprawiające, że określony zbiór ludzi tworzy jakąkolwiek całość społeczną,

• Emocjonalne nacechowanie (najbardziej skuteczne regulatory zachowań).

1. ŚWIADOMOŚĆ RODZINNA:

• Ściśle subiektywny aspekt życia rodzinnego,

• Podstawą jest pojęcie MODELU (za A. Kłoskową):

• „słowne, obrazowe lub jakiekolwiek symboliczne przedstawienie ludzkiego zachowania (instytucji, osobowości)”

• Celem tworzenia modelu: służy za przykład, odniesienie ocen,

  • Np. wyobrażenie rodziny na temat wzorowego męża/ żony/ dziecka/ małżeństwa

• Ideologia rodziny (Tyszka)

• Idealizacja rodziny

• Model przyszłościowy rodziny (prognostyczny obraz)

(na podstawie: Zbigniew Tyszka, w: „Poznańska Szkoła Badań nad Rodziną (metodologia i jej zastosowanie”)

ZAŁOŻENIA I REGUŁY METODOLOGICZNE POZNAŃSKIEJ SZKOŁY BADAN SOCJOLOGICZNYCH NAD RODZINĄ

Szkoła:

• Utożsamowienie szkoły z metoda myślenia teoretycznego oraz metodą empirycznej analizy rzeczywistości,

• Metodologiczna orientacja szkoły jest zazwyczaj oparta na określonych założeniach teoretycznych dotyczących (socjologia):

- cech społeczeństwa,

- procesów społecznych.

• Metodologia wynika z :

- sprecyzowanej wizji społeczeństwa,

- określonych twierdzeń na temat związków zachodzących między zjawiskami społecznymi,

- twierdzeń o ich zależnościowej hierarchizacji (kierunku i mechanizmach ich przeobrażeń).

• Specyficzna metoda myślenia teoretycznego:

Zastosowanie integralnej, systemowej analizy społeczeństwa do analizy rodziny, jej cech i procesów.

Tzw. „rodzinna rzeczywistość”

• Wypracowanie nowych reguł na podstawie niedociągnięć innych, starszych badań i obserwacji

(stare badania: jedna metoda, mało informacji, jednostronne materiały, jednostronny obraz rodziny) dlatego formułowanie nowych

ZASADY:

1. Zasada analizy struktur i procesów życia rodzinnego w kontekście formacji społeczno-ekonomicznej i jej etapów rozwojowych, z uwzględnieniem kręgu kulturowego:

• Istotną rolę w przeobrażeniach stanowią makroprocesy zewnętrzne pozostające z nią w sprzężeniu zwrotnym i powiązane zarazem z przekształcającą się makrostrukturą społeczeństwa,

• Rozwój społeczeństwa globalnego,

• Zewnętrzne wpływy na rodzinę i wewnętrzne procesy rodziny,

• Zjawiska:

Ekonomiczno-społeczne

Społeczno-polityczne

Społeczno-strukturalne

Społeczno-kulturowe

• Rozwój cywilizacyjny/ industrializacja/ urbanizacja/ przesłanki polityczne (polityka wobec rodziny)/ czynniki makrostrukturalno-społeczne (przynależność do określonych klas, warstw)/ czynniki kulturowe (normy, wzory, wartości, religie)

1. Zasada analizy struktur i procesów życia rodzinnego w kontekście relacji: makrostruktura-mezostruktura-mikrostruktura społeczna:

• Oddziaływanie zewnętrznego „świata społecznego” (wewnętrznie ustrukturalizowany – odnalezienie w nim miejsca rodziny),

• Rozgrywanie pomiędzy strukturami określonych procesów społecznych (są w ciągłych interakcjach między sobą),

• Zewnętrzne struktury społeczne egzystując w ramach społeczeństwa globalnego współwyznaczają cechy strukturalne rodzin (sposób ich funkcjonowania; świadomość społeczną; wyznaczają dostęp kategorii rodzin do dóbr materialnych i kulturalnych),

• Zróżnicowanie życia rodziny zależy więc od MIEJSCA w ogólnej strukturze społecznej, STATUSU SPOŁECZNEGO i CHARAKTERU SPOŁECZNOŚCI LOKALNEJ.

• Układy:

- MEZOSTRUKTURALNY (pośredni):

Typy społeczności lokalnych (wieś, małe miasto, duże miasto, szkoły, zakłady pracy…)

- MIKROSTRUKTURALNY (małe struktury społeczne):

Kręgi sąsiedzkie, towarzyskie, pracowniczo-koleżeńskie, rówieśnicze, familijne…

*Rodzina tutaj jako mała grupa społeczna (uzależniona od mezostruktury i makrostruktury)

- MAKROSTRUKTURALNY (globalne ujęcie):

Różnice i podobieństwa (analiza porównawcza)

Wpływy całego społeczeństwa globalnego i ich przeobrażeń

1. Zasada wieloaspektowego ujęcia problematyki rodziny:

• 3 wymiary badań:

1). Przy uwzględnieniu wszystkich jej podstawowych aspektów (jeden wybrany na tle innych),

2). Analiza w sprzężeniu z wieloma zewnętrznymi układami społecznymi (ujmowanie rodziny w aspekcie wielu zewnętrznych zhierarchizowanych i sprzężonych ze sobą oraz z rodzina układów + wielokierunkowe i wieloaspektowe spojrzenie na zewnętrzne uwarunkowania rodziny)

3). W świetl różnorodnych, nawzajem uzupełniających się technik badawczych.

• Badania przez socjologa na 3 płaszczyznach:

1). Obiektywnych stosunków, struktur i funkcji społecznych,

2). Kulturowej,

3). Subiektywno-Świadomościowej.

• 7 PŁASZCZYZN ANALIZY:

a). Rodzina, a makrostruktura społeczna i społeczeństwo globalne wraz z jego systemem społeczno-ekonomicznym, politycznym, ideologicznym, prawnym, kulturowym,

b). Miejsce rodziny w uwarunkowanej przez mezostrukturę, mikrostrukturze społecznej oraz społeczności lokalnej,

c). Materialne podstawy życia rodzinnego z uwzględnieniem gospodarstwa domowego (opis przychodów finansowych, wydatków, majątku, oszczędności),

d). Kulturowe i kulturalne podstawy życia rodzinnego (normy, wzorce, ale teeż uczestnictwo w kulturze, wykształcenie, styl życia),

e). Ukształtowanie szeroko pojętej struktury rodziny (liczba członków, charakter pokrewieństwa, role, siła więzi, władza, podział czynności, miłości),

f). Funkcje pełnione przez rodzinę (Tyszka):

Materialno-ekonomiczna,

Opiekuńczo-zabezpieczająca,

Prokreacyjna,

Seksualna,

Legalizacyjno-kontrolna,

Socjalizacyjna,

Uklasawiająca,

Kulturalna,

Rekreacyjno-towarzyska,

Emocjonalno-ekspresyjna.

g). Świadomość (ideologia) członków rodziny dotycząca życia rodzinnego (postawy, opinie, poglądy, wartości, modele świadomościowe).

• Ważne jest badanie wzajemnych uwarunkowań wymienionych aspektów,

• Warunkować wzajemnie mogą się nie tylko same aspekty, ale też ich podsegmenty,

• Porównywanie globalnych rezultatów badawczych (np. przyczyn i odchyleń),

• Korzystanie z różnych nauk (socjologia, psychologia, biologia, pedagogika, prawo, itp.) – multidyscyplinarność.

1. Zasada jednoczeesngo posługiwania się kilkoma technikami badawczymI:

• Podleganie wielostronnej analizie, obserwacji,

• Obiektywne i subiektywne aspekty/ zróżnicowanie strukturalne/ funkcjonalne/ kulturowe,

• Dane z jednej techniki konfrontujemy z danymi z drugiej techniki (weryfikacja prawdziwości uzyskanych materiałów + wypełnianie luk informacyjnych),

• Najczęściej stosowane techniki:

- kwestionariuszowy wywiad środowiskowy (przeprowadzony w domu rodzinnym i połączony z doraźną obserwacją kontynuowaną w czasie przeprowadzenia wywiadu),

- wywiad swobodny, pogłębiający,

- obserwacja zewnętrzna,

- analiza dokumentów urzędowych i osobistych,

- życiorys „kierowany”,

- studium przypadku wybranych rodzin,

- niekiedy techniki projekcyjne (np. testy projekcyjne).

V. Zasada łączenia analizy ilościowej z jakościową:

• Logicznie (patrz zasada IV),

• Rodzina jako wielostronna, skomplikowana, nasycona intymnymi treściami,

• Charakterystyka liczbowa jest niewystarczająca.

*** OGÓLNY SCHEMAT:

1. Społeczno-globalne i makrostrukturalne warunkowania,

2. Mezosrtukturalne i mikrostrukturalne warunkowania,

3. Materialne podstawy

4. Kulturowe i kulturalne aspekty

5. Struktura rodziny

6. Funkcje rodziny

7. Świadomość społeczna (ideologie członków rodziny)

8. Jednostka i jej osobowość, a rodzina

9. Odchylenia i normy

10. Wnioski i dyrektywy praktyczne.