1. Ekonomię, rozumianą zarówno jako nauka ścisła oraz jako sztuka, studiujemy dla wielu różnych przyczyn, by zrozumieć problemy stojące przed obywatelem i przed rodziną; by wspomóc rządy zarówno krajów nierozwiniętych, jak i rozwiniętych w stymulowaniu wzrostu i polepszeniu jakości życia przy unikaniu przy tym depresji i inflacji; by przeanalizować fascynujące prawidłowości zachowań społecznych; by zrozumieć i skorygować nierówności podziału dochodu i szans.
2. Definicja, która jest współcześnie wiodąca, określa ekonomię tak oto:
ekonomia jest nauką o tym, jak decydujemy o wykorzystaniu rzadkich i mających alternatywne zastosowanie zasobów wytwórczych dla wytwarzania różnego rodzaju towarów.
3. Ekonomia, której zakres pokrywa się częściowo z zakresem innych nauk społecznych czy behawioralnych - psychologii, socjologii, historii - posługuje się dedukcyjnymi metodami logiki i geometrii oraz indukcyjnymi metodami wnioskowania statystycznego. Ponieważ ekonomista nie może się uciec do kontrolowanych eksperymentów, jak to czyni fizyk, staje on w obliczu podstawowych problemów metodologicznych, które trzeba rozwiązać: musi zabiegać o wyraźne rozgraniczenie opisów i sądów wartościujących; musi się wystrzegać błędu logicznego post hoc ergo propter hoc oraz logicznego „błędu złożenia”; musi być świadom nieuniknionej subiektywności zarówno obserwacji, jak i teorii. Najpewniejszą drogą do poprawnego myślenia jest naukowa metoda analizy: hipoteza, skonfrontowanie jej z materiałem dowodowym, synteza.
4. W życiu gospodarczym pełno jest przypadkowych zachowań i niepewnych zależności. Prawo wielkich liczb często pozwala nam dostrzec prawidłowości rządzące zachowaniami zbiorowości w tym, co z pozoru wygląda na chaotyczne działania jednostek.
Kwestia rzadkości- co, jak i da kogo produkować nie stanowiłyby problemu gdyby zasoby były nieograniczone.
Żeby raz jeszcze sformułować te trzy problemy ekonomiczne - każde społeczeństwo musi zdecydować: (1) jakie produkty wytwarzać i w jakich ilościach; (2) jak je wytwarzać - to znaczy, za pomocą jakich technik należy łączyć ze sobą różne nakłady, ażeby wytworzyć pożądane produkty; (3) dla kogo produkty powinny być wytwarzane i jak powinny być rozdzielane.
fundamentalny fakt ekonomiczny: ograniczone ilości zasobów zdolnych do wytwarzania różnorodnych towarów zmuszają społeczeństwo do dokonywania wyboru między dobrami relatywnie rzadkimi.
Gospodarka funkcjonująca przy pełnym zatrudnieniu zawsze musi dla wytwarzania jednego dobra zrezygnować z
części produkcji innego. Gospodarką funkcjonującą przy pełnym zatrudnieniu rządzi zasada substytucji. Krawędź możliwości produkcyjnych odzwierciedla „menu” wyborów dostępnych dla społeczeństwa.
Efektywność oznacza, że nie ma marnotrawstwa.
Efektywność produkcji występuje wtedy, kiedy społeczeństwo nie może zwiększyć produkcji jednego dobra, nie zmniejszając produkcji drugiego. Gospodarka efektywna znajduje się na krawędzi możliwości produkcyjnych.
„Ekonomiczna rzadkość” to pojęcie dotyczące sprawy zasadniczej - skończonej ilości zasobów ludzkich i rzeczowych, które za pomocą nawet najlepszej osiągalnej wiedzy technicznej można wykorzystać do wytworzenia jedynie ograniczonych (maksymalnych) ilości dóbr ekonomicznych. Krawędź p-p ukazuje zewnętrzne granice możliwości kombinowania wytwarzalnych dóbr.
Prawo (malejących przychodów) to formułuje zależność nie między dwoma dobrami (na przykład armatami i pszenicą), ale między pewnym nakładem wytwórczym (jak np. praca) a produktem, do którego wytworzenia ten nakład się przyczynia (jak np. zboże).
Mówiąc dokładniej, prawo malejących przychodów dotyczy zmniejszania się przyrostów produktu w miarę dodawania kolejnych jednakowych jednostek nakładu zmiennego (jak np. praca) do pewnej stałej ilości innego nakładu (jak np. ziemia).
zrównoważony wzrost skali działalności, kiedy wszystkie nakłady rosną w jednakowym stosunku, powinien zwiększać produkcję w tym samym stosunku.
Przychody stałe względem skali występują wtedy, gdy podwojenie wszystkich nakładów (pracy, ziemi, kapitału) prowadzi do podwojenia produktu.
Prawo malejących przychodów: zwiększenie niektórych nakładów, zmiennych, w stosunku do innych nakładów, stałych, sprawi przy danym stanie techniki, że całkowity produkt wzrośnie; jednak po przekroczeniu pewnego punktu przyrosty produktu wynikające z kolejnych, jednakowych, przyrostów nakładów prawdopodobnie będą coraz mniejsze.
Prawo rosnących kosztów relatywnych działa wtedy, kiedy w zamian za uzyskanie kolejnych, jednakowych przyrostów ilości jednego dobra społeczeństwo musi zrezygnować ze stale rosnących ilości innego dobra. Wypukłe - czy „kopulaste” - zakrzywienie krawędzi możliwości produkcyjnych odzwierciedla działanie prawa rosnących kosztów względnych; przykładem jest fakt, że jeśli chcemy mieć więcej produktów rolnych, rośnie ich relatywny koszt wyrażony w ilościach wyrobów przemysłowych, z których trzeba zrezygnować.
A. Problemy ekonomiczne
1. Każda gospodarka musi w taki czy inny sposób rozwiązywać trzy fundamentalne problemy ekonomiczne: co, a więc jakie rodzaje i ilości dóbr i usług należy wytwarzać? Jak należy wykorzystywać zasoby gospodarcze w produkcji tych dóbr? I, wreszcie, dla kogo mają być wytwarzane dobra, tj., jaki powinien być podział konsumpcji pomiędzy poszczególne jednostki i klasy?
2. Poszczególne społeczeństwa rozwiązują te problemy na różne sposoby - opierając się na obyczaju, nawyku i instynkcie; na nakazach i scentralizowanej regulacji gospodarki; i, wreszcie, w naszej gospodarce mieszanej, opierając się w znacznej mierze na systemie cen oraz rynków.
3. Te podstawowe problemy mają znaczenie ze względu na zasadniczy fakt życia gospodarczego: w wyniku ograniczonych
zasobów, ograniczoności techniki i technologii, wysokość stopy życiowej jest ograniczona. Dobra ekonomiczne to dobra rzadkie, nie zaś wolne. Społeczeństwo musi dokonywać wyboru dóbr, ponieważ nie jest możliwe zaspokojenie wszystkich potrzeb i pragnień.
B. Alternatywy technologiczne dostępne w społeczeństwie
4. Przy danych zasobach i danej technologii, wybory produkcyjne stojące przed danym krajem (wybór między dwoma dobrami, takimi jak masło i armaty) można przedstawić za pomocą krawędzi możliwości produkcyjnych. Pokazuje to nam, w jakim stopniu można dokonać „transformacji” jednego dobra na inne, przenosząc zasoby z produkcji jednego dobra do produkcji innego.
5. Produkcja jest efektywna wtedy, gdy wytworzonej ilości jednego dobra nie można zwiększyć, nie zmniejszając produkcji innego dobra. Ilustruje to krawędź p-p. Kiedy jakaś gospodarka znajduje się na tej krawędzi, produkcję armat można zwiększyć jedynie rezygnując z pewnej ilości masła.
Społeczeństwa nie zawsze znajdują się na tej krawędzi - gdy bezrobocie jest nadmierne lub gdy występują nadużycia monopolistyczne, gospodarka nie produkuje efektywnie.
6. Za pomocą krawędzi możliwości produkcyjnych można zilustrować wiele podstawowych procesów ekonomicznych: w jaki sposób wzrost gospodarczy przesuwa wyżej ową krawędź; jak w miarę rozwoju gospodarki zmniejsza się (stosunkowo) ilość zasobów zużywanych na produkcję żywnościowych artykułów pierwszej potrzeby; jak dokonujemy wyboru między prywatnymi dobrami rynkowymi a publicznymi dobrami ,,rządowymi” oraz między dobrami przeznaczonymi na konsumpcję bieżącą a dobrami kapitałowymi, zwiększającymi moce produkcyjne w przyszłości. Krawędź p-p ułatwia nam przedstawienie postępu technicznego w postaci przesuwających się z biegiem czasu coraz dalej w górę i na prawo krawędzi p-p.
7. Prawo malejących przychodów stwierdza, że w miarę jak do nakładu stałego (np. ziemi) dodajemy jednakowe kolejne porcje nakładu zmiennego, po przekroczeniu pewnego punktu dodatkowe przyrosty produktu zaczynają maleć. Prawo to jest w gruncie rzeczy sprawą proporcji między nakładami: nakład zmienny w czasie musi współdziałać z coraz mniejszymi ilościami nakładu stałego.
8. W tendencji, krawędź p-p związana jest z działaniem prawa rosnących kosztów względnych: aby uzyskać jednakowe
przyrosty jednego dobra, musimy rezygnować z coraz to większych ilości pozostałych dóbr. Wyraża to wypukły kształt krawędzi p-p. Jedynie wtedy, kiedy obie wchodzące w grę gałęzie używają wszystkich czynników wytwórczych w tych samych proporcjach, można by uniknąć działania prawa rosnących kosztów względnych.
Mechanizm rynkowy jest formą organizacji gospodarczej, w której indywidualni konsumenci i indywidualne przedsiębiorstwa za pośrednictwem rynków współdziałają w procesie rozwiązywania trzech głównych problemów ekonomicznych. Gospodarka nakazowa to gospodarka, w której alokacja zasobów określana jest przez państwo, nakazujące jednostkom i przedsiębiorstwom stosowanie się do planów gospodarczych.
gospodarka mieszana, którą sterują instytucje zarówno prywatne, jak publiczne: sfera prywatna za pośrednictwem niewidzialnych sterów mechanizmu rynkowego, instytucje publiczne zaś przez regulację, nakazy oraz bodźce natury fiskalnej.
Mechanizm rynkowy
Podstawową sprawą jest podejmowanie najważniejszych decyzji cenowych i alokacyjnych na rynkach.
rynek jest to proces, za pośrednictwem którego wzajemne oddziaływania nabywców i sprzedawców danego dobra prowadzą do określenia jego ceny i ilości.
W systemie rynkowym wszystko ma jakąś cenę -
czynnik produkcji jest to pewien nakład w procesie wytwórczym, jeden z elementów klasycznej triady ziemi, pracy i kapitału.
Koordynując działania sprzedawców i nabywców (podaż i popyt) na każdym z tych rynków, dana gospodarka rozwiązuje równocześnie nasze trzy problemy. Oto zarys opisu tego rodzaju równowagi rynkowej.
1. O tym, co będzie wytwarzane, rozstrzyga głosowanie konsumentów za pomocą pieniądza; głosowanie to odbywa się nie co dwa albo cztery lata przy urnach wyborczych, ale codziennie, wyrażając się w decyzjach konsumentów o zakupieniu tego właśnie, a nie czegoś innego. Pieniądze, wpłacane przez nich do kas przedsiębiorstw, w ostatecznej instancji służą na wypłaty płac, rent i dywidend, które konsumenci, w roli zatrudnionych, otrzymują jako swoje dochody.
Z kolei przedsiębiorstwami rządzi pragnienie zysku, a zyski są to wpływy netto, czyli różnica pomiędzy całkowitym utargiem i całkowitym kosztem. Przedsiębiorstwa są przyciągane do produkcji dóbr, na które jest wysoki popyt, przez osiągane tam wysokie zyski i opuszczają rejony mało zyskowne. I w ten sposób koło się zamyka.
2. O tym, jak są wytwarzane różne rzeczy, decyduje konkurencja między producentami. Z ich punktu widzenia jedynym sposobem sprostania konkurencji cenowej i maksymalizowania zysków jest utrzymywanie kosztów na minimalnym poziomie dzięki stosowaniu najefektywniejszych metod produkcji. Producenci kierują się motywem zysku - w każdym danym okresie najtańsza możliwa metoda zawsze wyprze metody kosztowniejsze.
Kto steruje decyzjami dotyczącymi jak w ten sposób, że wybrane rozwiązania uwzględniają fakt, iż gęstość zaludnienia we Francji jest większa niż w Ameryce? Kongres? Zgromadzenie Narodowe? Organizacja Narodów Zjed-noczonych? Oczywiście, nie.
To system cen, system sygnalizacyjny społeczeństwa. Informuje farmera Smitha, że powinien gospodarować ekstensywnie, stawiając go wobec wysokich w stosunku do renty gruntowej płac. Chłop Reny natomiast, przy istniejącym niskim stosunku płac do renty, w jeden hektar wkłada więcej pracy niż Smith. Ceny to sygnały informujące, jaka technologia jest właściwa.
3. O tym, dla kogo wytwarzać, rozstrzygają podaż i popyt na rynkach czynników produkcji (ziemi, pracy, kapitału). Rynki te wyznaczają płace, rentę gruntową, stopę procentową i zyski, które wzięte łącznie składają się na dochody ludności. Podział dochodu między ludzi jest więc wyznaczany przez posiadane ilości czynników (godziny pracy, akry ziemi itd.) oraz przez ceny tych czynników (stawki płacy, rentę gruntową itd.).
Pamiętajmy jednak, że istnieją ważne czynniki pozarynkowe, określające ostatecznie podział dochodu. Charakter tego podziału zależy w wysokim stopniu od początkowego rozkładu własności, od nabytych lub od dziedziczonych zdolności i umiejętności, od szczęścia oraz od istnienia lub nieistnienia dyskryminacji rasowej i dyskryminacji płci.
gospodarką w ostatecznej instancji rządzą dwaj władcy: konsumenci oraz technika i technologia. Konsumenci decydują na podstawie wrodzonych lub nabytych gustów (znajdujących wyraz w ich „pieniężnym głosowaniu”) o ostatecznych zastosowaniach zasobów społeczeństwa. Wybierają oni określony punkt na krawędzi możliwości produkcyjnych. Konsument jest suwerenny. Ale technika i technologia narzucają konsumentom istotne ograniczenia. Gospodarka nie może wyjść poza granice wyznaczone przez jej krawędź p-p. Możesz mieć ogromny kawał ziemi, ale nie księżyc. Zasoby danej gospodarki oraz ograniczone możliwości ich technicznej transformacji na dobra nadające się do konsumpcji narzucają konsumentowi pewne ograniczenia. Innymi słowy, plebiscyt konsumencki sam przez się nie przesądza o tym, co jest wytwarzane. Popyt musi się spotykać z podażą dóbr oferowanych przez przedsiębiorstwa
.
Smith sformułował zasadę niewidzialnej ręki. Mówi ona, że każdy w egoistycznym dążeniu do własnego jedynie dobra jest zmuszany - jak gdyby kierowała nim niewidzialna ręka - do realizowania „najlepszego możliwego” dobra wszystkich. Na tym najlepszym ze światów jakakolwiek ingerencja rządu w wolną konkurencję prawie na pewno okaże się szkodliwa. Niewidzialna ręka i „konkurencja doskonała”
Konkurencja doskonała to tylko termin ekonomiczny. Istnieje ona tylko wtedy, kiedy żaden rolnik, żadne przedsiębiorstwo ani żaden robotnik nie uczestniczy w łącznym rynku w stopniu dość wysokim na to, by mógł wywierać jakikolwiek indywidualny wpływ na cenę rynkową.
Gospodarka efektywna to gospodarka znajdująca się na swojej krawędzi możliwości produkcyjnych.
Funkcje rządu:
Działania państwa dotyczące efektywności to wysiłki na rzecz skorygowania ułomności rynku takich, jak na przykład monopo1. Programy rządowe służące sprawiedliwości i równości wykorzystują techniki takie, jak redystrybucja dochodu odzwierciedlająca troskę społeczeństwa o ubogich czy upośledzonych. Polityka stabilizacji zmierza do redukowania „szczytów” i „dolin” cyklu gospodarczego przez zmniejszanie bezrobocia i inflacji oraz promowanie wzrostu gospodarczego.
Współczesna rozwinięta technika przemysłowa opiera się na wykorzystywaniu ogromnych ilości kapitału: skomplikowanych maszyn, wielkich fabryk oraz zasobów surowców produktów gotowych i półproduktów. Nazwa
Dzisiejszy system gospodarczy charakteryzują: niewiarygodnie wysoki stopień specjalizacji oraz nader skomplikowany podział pracy.
Pieniądz jest również miernikiem wartości. Jednakże pieniądz może również zachowywać się niewłaściwie, gdy jego ilość rośnie zbyt szybko, prowadząc do inflacji.
Dobra kapitałowe są to zatem dobra wyprodukowane, których można użyć w roli nakładów czynników dla dalszej produkcji, natomiast praca i ziemia są pierwotnymi czynnikami produkcji i na nic się nie przyda wyobrażanie ich sobie jako produktów systemu gospodarczego.
gospodarki nastawione na postęp przeznaczają znaczną część swojej bieżącej produkcji na inwestycje netto, aby w ten sposób zwiększyć w przyszłości produkt gospodarki.
1. Celem funkcjonowania mechanizmu rynkowego, działającego przez podaż i popyt, jest rozwiązanie trzech podstawowych problemów ekonomicznych. System ten jest daleki od doskonałości, ale jest sposobem rozwiązania trzech kluczowych problemów gospodarki: co, jak i dla kogo.
2. Oddawane za pośrednictwem pieniądza głosy dolarowe ludności wpływają na ceny dóbr; ceny służą jako informacja o tym, jakie ilości różnych dóbr należy wytwarzać. Kiedy rośnie popyt na jakieś określone dobro, konkurencyjne przedsiębiorstwo może osiągnąć zysk dzięki zwiększeniu produkcji tego dobra. Przy konkurencji doskonałej przedsiębiorstwo musi znaleźć najtańszą metodę wytwarzania, efektywnie wykorzystującą pracę, ziemię i inne czynniki; w przeciwnym razie poniesie ono straty i zostanie wyeliminowane z rynku.
Problemy, co i jak wytwarzać, są rozwiązywane poprzez ceny i tak samo jest z problemem dla kogo. Podział dochodu jest wyznaczany przez własność czynników produkcji (ziemi, pracy i kapitału) oraz przez ceny tych czynników - płace każdego rodzaju pracy, czynsze z ziemi (renta gruntowa), wynagrodzenia z tytułu praw autorskich oraz przez różnorodne przychody z kapitału. Ludzie posiadający żyzne grunty albo talent do wykorzystania nadarzających się okazji są tym samym dobrze wyposażeni w głosy dolarowe, których będą mogli użyć na rynkach dóbr konsumpcyjnych. Ludzie bez własności, bez wykształcenia, o takich umiejętnościach, takiej barwie skóry i płci, których rynek nie potrzebuje, będą uzyskiwać niski dochód roczny.
B. Rola państwa w gospodarce
3. Jakkolwiek mechanizm rynkowy dostarcza godnej podziwu metody wytwarzania i alokowania dóbr, cierpi wskutek trzech uporczywych ułomności. W celu ich skorygowania może wkroczyć rząd, ażeby zapewnić efektyw-ność, sprawiedliwość i stabilność.
4. Rynkowi nie udaje się zagwarantować efektywnej alokacji dóbr, gdy występują efekty zewnętrzne lub niedoskonała konkurencja. Konkurencja niedoskonała, na przykład monopol, często prowadzi do państwowej regulacji czy nawet państwowej własności lub produkcji. Efekty zewnętrzne występują wtedy, kiedy przedsiębiorstwa przerzucają na inne przedsiębiorstwa koszty (albo korzyści) poza sferą rynku; na przykład wtedy, gdy huta zadymia i zanieczyszcza środowisko i nie płaci za związane z tym koszty. Kiedy występują efekty zewnętrzne, rząd może się zdecydować na ingerencję i przystąpić do regulowania tego typu przecieków (jak to czyni w odniesieniu do zanieczyszczenia atmosfery) albo - niekiedy - sam może zająć się zaopatrywaniem społeczeństwa w dobra publiczne (jak w przypadku obrony narodowej).
5. Druga z funkcji państwa występuje, kiedy obywatele decydują się zmienić schemat podziału dochodów (problem dla kogo), generowany przez ukształtowane na rynku płace, renty, procenty i dywidendy. Współczesne rządy posługują się podatkami progresywnymi, aby zgromadzić środki na realizację programów pomocy społecznej, stanowiących swoistą siatkę bezpieczeństwa finansowego dla ubogich.
6. Od czasów opublikowania dzieła J. M. Keynesa w latach trzydziestych rządy mają jeszcze i trzecią rolę do odegrania: polega ona na wykorzystywaniu uprawnień w zakresie polityki fiskalnej i monetarnej w celu wygładzenia „szczytów” i „zapadlin” cyklu koniunkturalnego.
C. Kapitał, podział pracy i pieniądz
7. Dobra kapitałowe - takie jak maszyny, budynki i zapasy dóbr w toku produkcji - umożliwiają stosowanie okrężnych metod produkcji, przyczyniających się do zwiększenia produktu narodowego. Uruchomienie tych okrężnych, czasochłonnych metod wymaga czasu i zasobów; dlatego też dla zwiększenia zasobu dóbr kapitałowych konieczna jest częściowa rezygnacja na pewien czas z konsumpcji bieżącej. W dobrze funkcjonującym systemie rynkowym przydzielaniu oszczędności do najbardziej celowych inwestycji służy stopa procentowa.
8. W gospodarce mieszanej dobra kapitałowe są w ogromnej mierze własnością prywatną; kreowane przez nie dochody idą do ich właścicieli i na podatki. W komunizmie właścicielem dóbr kapitałowych jest państwo. W żadnym systemie prawa własności prywatnej nie są nieograniczone.
9. Gospodarki w miarę rozwoju stają się coraz bardziej wyspecjalizowane. Podział pracy umożliwia rozbicie każdego zadania na mniejsze fragmenty, które robotnik może lepiej opanować i szybciej wykonywać. Specjalizacja wynika częściowo z wrodzonych lub nabytych umiejętności pracowników, w jeszcze większym jednak stopniu z rosnącej tendencji do stosowania okrężnych metod produkcji, wymagających wielu specjalistycznych umiejętności.
10. Skomplikowane systemy współczesnej wymiany wychodzą poza granice wymiany naturalnej (barterowej) i wykorzystują pieniądz. Pieniądz to smar wygładzający tory wymiany, pozwalający poszczególnym ludziom i całym społeczeństwom specjalizować się w produkcji niewielu tylko dóbr i wymieniać je na rozliczne inne. Bez tego powszechnie przyjmowanego środka wymiany, który nazywamy pieniądzem, bylibyśmy skazani na wypraszanie wszystkiego od siebie nawzajem i na wymianę naturalną.