Ikonografia i ikonologia. Obszerna notatka na podstawie książki Ervina Panofskyego.

Zacznijmy notatkę od części ikonograficznej wyjaśniając czym się zajmuje ten dział i jakie jest jego znacznie w sztuce.

Ikonografia pochodzi od grackiego czasownika graphein – pisać .Według badań Panofskyego to dziedzina sztuki , która zajmuje się treścią lub znaczeniem dzieła sztuki, pojętnym jako przedstawienie formy. Treść i forma wyrażają inne uwagi i choć interpretowane są w sposób przenikający się na płaszczyźnie obrazu to posiadają specyfikę różnic ważnych do zapamiętania.

FORMA zazwyczaj jest materialnym ciałem zamykającym treść dzieła sztuki, dla przykładu interpretującego formę od wewnątrz Panofsky podaje nonszalancki gest ukłonienia z uchyleniem kapelusza. Patrząc na sposób wypowiedzi dostrzegamy na pierwszy rzut oka zmianę konfiguracji stanowiącej część ogólnego układu barw, linii i brył, który tworzy świat widzialny. Mechanicznie rozpoznając kształt interpretujemy tę konfigurację jako obiekt czyli dżentelmena, zaś zmianę przypisujemy zdarzeniu tutaj uniesienie kapelusza. Kiedy dojdziemy do wniosku że rozpoznaliśmy kształt przekraczamy granice formalnej percepcji i wkraczam do strefy oczytania treści lub znaczenia, w tym przykładzie przedstawionego jako uniesienie kapelusza. Znacznie to traktowane jest elementarnie i nazywane w skrócie znaczeniem przedmiotowym, przyswajalne dzięki utożsamieniu widzialnych form z pewnymi obiektami znanymi nam z doświadczenia praktycznego i identyfikujemy ich zmiany w ich wzajemnych relacjach z czynnościami lub zdarzeniami.

Czynności które wykonuje znajomy na obrazie wywołują w nas reakcję, patrząc na nie możemy wywnioskować w jakim ten człowiek znajduje się obecnie humorze, czy nastawiony jest obojętnie, wrogo albo przyjaźnie. Wnikanie w psychologie gestu i mimiki nazwano znaczeniem wyrazowym, różni się od znaczenia przedmiotowego tym że pojmujemy je nie przez identyfikację lecz przez tzw. Wczucie się, subiektywny odbiór. Oba zdarzenia przedmiotowe i wyrazowe bazują na wrażliwości odbiorcy więc można je zakwalifikować łącznie do klasy znaczeń pierwotnych lub oczywistych.

Obrazy chcą przekazać treść w jakimś zarysie, znaki odnoszą się przeważnie do kultury i pewnych zwyczajów które przyjęła dana epoka formująca dane dzieło. Jeśli zamierzamy odczytać treść poprawnie np. zdjęcie kapelusza należy najpierw poszukać informacji co w danej kulturze ów gest oznaczał, bo zdarzenie zawiera pewien kontekst wyrazowy i różnie się ma do interpretacji danej kultury. Uniesienie kapelusza od XIX wieku oznacza pełną grzeczność i przyswojoną konwencję szacunku oraz miłego powitania, akurat znaczenie prozaicznego przykładu nie zmieniło się na przełomie wieków . Właściwa interpretacja wymaga obycia z daną rzeczywistością przedmiotów i zdarzeń, musimy uważać na ponadempiryczny świat zwyczajów i tradycji kulturowych danej cywilizacji. Właściwe wydaje się jej zgłębienie. Interpretacje zdjęcia kapelusza jako pozdrowienie jest znaczeniem nazwanym wtórnym lub umownym, różniącym się od pierwotnego chociażby pojmowaniem rozumowo a nie odczuciem, jak i tym że zostało świadomie przydane gestowi, który je uzmysławia. Będąc naturalnym zdarzeniem w przestrzeni, ukazując nastroje i przekazując powitanie, objawia widzowi element osobowości postaci. Powierzchowność przy pomocy gestu łatwo jest określić, najciężej powiedzieć parę słów o duchowym obliczu na podstawie jednej czynności, można to wykonać jeżeli wrócimy uwagę na syntezę podobnych obserwacji i ich interpretację ze znajomością epoki.

Ukryte znacznie rozumiane poprzez ogólne odkrywanie osobowości nazywamy TEŚCIĄ, znaczeniem wewnętrznym. Dotyczy ono istoty, podczas gdy znacznie pierwotne(OCZYWISTE) i wtórne(umowne) dotyczą zmiennych zjawisk. Zasada obejmuje dostrzegalne zdarzenie jak i jego znaczenie pojmowane rozumowo , warunkującą formę widzialną tego zdarzenia.

Przenosząc reguły powyższej analizy z życia codziennego na analizę dzieła sztuki wyróżniamy w jego treści lub znaczeniu 3 warstwy :

• ZNACZENIE PIERWOTNE LUB NATURALNE w podziale na PRZEDMIOTOWE I WYRAZOWE – skrywa identyfikację form tj. kompozycja linii i koloru lub pewnych osobliwie ukształtowanych brył z brązu lub kamienia jako przedstawień naturalnych obiektów, czyli ludzie zwierzaki, rośliny etc. Przez identyfikację ich wzajemnych relacji jako zdarzeń i przez percepcję wyrazu , jak żałobny charakter pozy, lub spokojna atmosfera zacisza domowego. Świat form nazywamy światem motywów artystycznych

• ZNACZDENIE WTÓRNE LUB UMOWNE – Pojmujemy je wówczas gdy uświadamiamy sobie że łatwo nam przychodzi łącznie motywów artystycznych i kombinacji artystycznych motywów z tematami lub pojęciami. Motywy rozpoznawane za pomocą wtórnego lub umownego zdarzenia można nazwać obrazami a kombinacje obrazów alegoriami ( po starodawnemu invenzioni). Płaszczyzna z alegoriami dotyka strefy znaków szerzej opisanych przez ikonologię. Np. połączeni postaci z atrybutem ( postać kobiety dzierżącej w ręce brzoskwinie jest personifikacja prawdomówności). Poprawna analiza ikonograficzna zakłada poprawną identyfikacje motywów.

• ZNACZENIE WEWNĘTRZNE LUB TREŚĆ- rozpoznajemy ją ustalając podstawowe zasady, które odsłaniają fundamentalną postawę narodu, okresu historycznego, klasy, przekonań religijnych lub filozoficznych, wartościowane przez pewną osobowość i skupione w jednym dziele.

Pojmując czyste formy, motywy, obrazy, powieści alegorie jako objawy podstawowych zasad, interpretujemy wszystkie elementy jako wartości symboliczne. Przyglądając się freskowi ostatniej wieczerzy Leonarda widzimy apostołów siedzących przy stole biesiadnym. Zajmujemy się dziełem sztuki patrząc na kompozycje i jego indywidualne właściwości. Traktując dzieło jako osobowość artysty musimy odnieść się do kultury renesansu i interpretować bardziej szczegółowe cechy. Odkrycie i interpretacja tych wartości symbolicznych jest zagadnieniem ikonologicznym.

Ujmując ikonografię w statycznej metodzie postępowania to jest ona jedynie opisem i klasyfikacją obrazów. Określana pomocniczym studium informuje ciekawskich, kiedy i na jakim obszarze geograficznym określone tematy przedstawiane były za pomocą konkretnych motywów. Np. kiedy i gdzie biodro Chrystusa owijało perizonium, a kiedy i gdzie zbawiciela przedstawiano w długiej czerwonej szacie. Ikonografia stanowi pomoc w ustaleniu dat, pochodzenia , autentyczności zabytku, dostarcza podstaw do dalszej interpretacji dzieła. Jednakże ona sama nie powie nam konkretnych szczegółów, żeby takowe zobaczyć trzeba zebrać dowody w postaci symbolów, gdyż sama ikonografia zajmuje się tylko częścią elementów składających się na treść wewnętrzną dzieła.

Ikonografia dobrze sprawdza się w połączeniu z ikonologią od słowa logia oznaczającego myśl, przyczyna, coś interpretującego. Nastawia się ona na dokonanie interpretacji i łącznie z ikonografią stanowią integralną część badań nad sztuką.

Ikonologia – metoda interpretacji wynikającej z syntezy niż analizy. Dostarcza informacji o motywach i warunkuje poprawną analizę ikonograficzną.

Istnieje kilka działań które naprowadzą nas na poprawność w warstwach preikonograficznego, analizy ikonograficznej i interpretacji ikonologicznej.

Opis preikonograficzny – (dostosowujemy nasze doświadczenia do form) zamyka się w granicach świata motywów. Przedmioty i zdarzenia przedstawiane za pomocą koloru, linii i brył można zidentyfikować z naszego doświadczenia praktycznego. Tutaj rozpoznanie wyrazu i gestu odpowiadającego za nastrój. Porządkując nasze doświadczenia historii stylu rozpoznajemy wydarzenia nie dzięki pełnemu doświadczeniu, którego nam czasem brakuje ale przez czytanie tego co widzimy, według sposobu przedstawiania przedmiotów i zdarzeń poprzez formy.

Analiza ikonkograficzna – zajmuje się obrazami, opowieściami i alegoriami, nie motywami, zakłada więcej niż poznawanie przez doświadczenie. Zakłada obycie z konkretnymi tematami i pojęciami przekazywanymi w źródłach pisemnych, zdobyte dzięki lekturze, bądź przekazem werbalnym. Do analizy wykorzystujemy jakieś spektrum słowa pisanego.

Interpretacja ikonologiczna – wymaga czegoś więcej niż obycia ze specyficznymi tematami lub pojęciami przekazywanymi przez literaturę. Zasady leżące u podstaw wyboru i obrazowania motywów, jak i również tworzenia i interpretacji obrazów które dają znaczenie metodą technicznym, nie możemy spodziewać się że znajdziemy jeden tekst wyjaśniający każda zasadę. Do uchwycenia zasad potrzebna jest zdolność intelektualna, porównywalna do umiejętności diagnosty tzw. Po sztuce Intuicja syntetyczna