1. Epika – jeden z trzech podstawowych rodzajów literackich, obejmujący utwory, w których świat przedstawiony ma charakter fabularny, podmiot literacki występuje jako narrator i podstawową formę wypowiedzi stanowi narracja. Utwór epicki składa się z dwóch płaszczyzn: tego, co ukazana w dziele oraz tego, kto przedstawia ów świat, czyli narratora. Zwykle te płaszczyzny funkcjonują rozdzielnie, dzieli je dystans czasowy, narrator nie należy do świata przedstawionego. Czas epicki nie jest odpowiednikiem gramatycznego czasu przeszłego (określającego to, co było przed aktem wypowiedzi, w relacji do czasu tego aktu), często bowiem porządek czasowy epiki ma charakter bezwzględny: nie odnosi się do żadnej teraźniejszości aktu mówienia, lecz do wewnętrznych stosunków opowiadanej historii.
2.Narrator i narracja:
a) Narrator-
-fikcyjna osoba (stworzona przez autora) opowiadająca w dziele epickim; nadrzędna wobec świata przedstawionego, bowiem jest pośrednikiem w poznawaniu tegoż przez czytelnika;
-można określać usytuowanie narratora wobec świata przedstawionego, tzn.: na ile zachowuje dystans wobec przedmiotu swojej wypowiedzi, na ile ujawnia się w wypowiedzi, jaki jest zakres jego wiedzy o świecie przedstawionym;
-ze względu na powyższe kryteria wyróżniamy: narratora trzecioosobowego (nie uczestniczy w wydarzeniach) oraz pierwszoosobowego (jest jednym z bohaterów); wszechwiedzącego (zna przeszłość i przyszłość postaci, motywacje ich działań, przeżycia wewnętrzne) oraz narratora o ograniczonej wiedzy; obiektywnego (nie wyraża ocen, nie komentuje) oraz subiektywnego (prezentuje określony punkt widzenia).
b)Narracja-
-narracja trzecioosobowa (czasowniki w 3 osobie) - dystans narratora wobec świata przedstawionego, na ogół obiektywizm przedstawienia; \
-narracja pierwszoosobowa (czasowniki w 1 osobie) - narrator jest bohaterem, jego wiedza jest ograniczona, subiektywizm ocen.
Koncepcję swą Franz Stanzel po raz pierwszy sformułował w 1955 roku, następnie rozwinął ją i uściślił w kolejnych książkach. Stanzel wyróżnia trzy podstawowe sytuacje narracyjne: pierwszoosobową, auktorialną i personalną.
W sytuacji pierwszoosobowej narrator jest postacią należącą do świata przedstawionego i uczestniczącą w akcji.
Narrator auktorialny jest mniej skonkretyzowany niż pierwszoosobowy, ale nadal możemy mówić o jego obecności jako osoby - daje znać o swoim istnieniu przez rozmaite wtręty i komentarze do przedstawianej fabuły. Narrator auktorialny nie uczestniczy jednak w akcji, istnieje jak gdyby na innej płaszczyźnie egzystencji - poza przestrzenią lub czasem akcji. Ponieważ w tym przypadku narrator jest nadal skonkretyzowany jako osoba, jego kompetencje poznawcze są na ogół ograniczone (wie tylko tyle, ile zdołał się dowiedzieć).
Narrator personalny nie jest już właściwie narratorem, a bezosobową instancją narracyjną. W przypadku tej sytuacji narracyjnej można powiedzieć, że fabuła opowiada się "sama" - "opowiadacz" nie ujawnia w żaden sposób swojego istnienia jako osoby poza samym aktem mówienia (pisania). Narrator "chowa się" za postacie. Może to oznaczać zarówno zyskanie nieograniczonych kompetencji poznawczych, jak i skrajne ich ograniczenie (np. narrator wie tylko to, co w danym momencie "widzi" bezosobowa kamera, z której punktu widzenia prowadzona jest narracja, albo narrator zbliża się wiedzą do któregoś z bohaterów).
Stanzel przedstawił swoją typologię graficznie jako podzielone na trzy części koło - poszczególne teksty mogą zajmować miejsce zarówno w środku danego typu, jak i przy samym brzegu. Przechodzenie pomiędzy kolejnymi typami ma zatem charakter ciągły - to jeden z najbardziej oryginalnych elementów w koncepcji Stanzla. W polskich badaniach literackich narracja auktorialna jest często błędnie utożsamiana ze "szkolną" kategorią wszechwiedzącego narratora trzecioosobowego, a narracja personalna (również błędnie) - z kategorią narracji trzecioosobowej z bohaterem prowadzącym.
Powieść autoktoralna a powieść personalna.
| Autoktoralna | Personalna |
|---|---|
-za pomocą narratora autoktoralnego autor komentuje swoje dzieło, opowiadacz może oddalić się od osoby narratora; opowiadanie autoktoralne zawsze jednak oznacza autoprezentację narratora osobowego i stojącego poza światem przedstawionym; -komentarze, ingerencje i wtrącenia ujawniają jego zainteresowania, stosunek do kwestii politycznych, społecznych -czytelnik we wszystkim zdany jest na narratora -dyskursywne wtrącenia narratora (czasem dość obszerne, naruszające jednolitość dzieła), jego autoprezentacja -wtrącenia narratora wywierają wpływ na czytelnika – opowiadanie ma na celu zawiązanie ścisłego kontaktu między narratorem a czytelnikiem -wyraźny dystans miedzy narratorem a światem przedstawionym -prawie zawsze narrator jest bardziej konserwatywny niż bohaterowie -ten typ powieści zdradza powinowactwo z humorystyczną, ironiczną prezentacją świata -obecność narratora osobowego w powieści autoktoralnej zdaje się nieustannie upewniać czytelnika, że to, co opowiadane, jest pewne, wyrażone poglądy – godne zaufania, a końcowe wnioski - logiczne |
-od II połowy XIX wieku -żądanie obiektywizmu -ścisłe i konsekwentne zachowywanie określonej perspektywy -nowy temat: świadomość i podświadomość człowieka -brak narratora autoktoralnego, kierującego wydarzeniami i komentującego je w sposób osobisty; bak osobistych rysów narratora -w powieści personalnej pokazuje się, prezentuje, przedstawia, a nie opowiada -narracja w dużo mniejszym stopniu wpływa na czytelnika -ustępowanie narratora, neutralizowanie lub wyłączanie elementów narracji pozwalających wnioskować o osobie narratora -dominowanie ukształtowania scenicznego, dialogów, mowy pozornie zależnej i odzwierciedlania świadomości -punkt widzenia umiejscowiony w świadomości jednej z postaci powieści -przedstawianie (na ogół) krótkich odcinków czasu, skróty czasowe -czasem kompozycja oparta na motywie przewodnim -występujące w niej główne postacie to często ludzie przeciętni, nawet niezbyt pociągający |
-występuje narracja i wypowiedzi bohaterów (dialogi, monologi wprowadzone w mowie niezależnej w tok narracji lub w mowie pozornie zależnej);
-narracja realizuje się w opowiadaniu: „właściwym” (prezentacja zdarzeń w czasie przeszłym), unaoczniającym (zdarzenia prezentowane w czasie teraźniejszym, tzw. praesens historicum), informacyjnym (przekazywanie uogólnionej wiedzy narratora o zdarzeniach);
-drugą formą wypowiedzi narratora jest opis: osób (zewnętrzny i psychologiczny); tła zdarzeń, sytuacji.
wypowiedź monologowa (monolog) prezentująca ciąg zdarzeń uszeregowanych w jakimś porządku czasowym, powiązanych z postaciami w nich uczestniczącymi oraz ze środowiskiem, w którym się rozgrywają.
W zależności od tego, czy na plan pierwszy przedstawienia wysuwają się zjawiska dynamiczne, rozwijające się w czasie, czy statyczne, rozmieszczone w przestrzeni, n. przybiera formę opowiadania bądź opisu; pomiędzy obydwoma biegunami rozciąga się rozległa dziedzina form narracyjnych o charakterze pośrednim czy mieszanym.
Narracja stanowi zasadniczy sposób wypowiedzi stosowany w utworze epickim (epika); towarzyszą jej tu zazwyczaj, jako druga płaszczyzna językowa, wypowiedzi postaci, które są jednakże wobec niej strukturalnie podrzędne (mowa niezależna, mowa pozornie zależna, mowa zależna).
W liryce lub dramacie n. może pojawiać się, ale jako element strukturalnie podporządkowany.
Bieg narracji wyznacza kształtowanie się świata przedstawionego: fabuły, postaci, tła zdarzeń, narracji równocześnie – na innym poziomie znaczeniowym – formowanie się sytuacji narracyjnej i osoby narratora.
5. Konstrukcja czasu w epice:
-rozróżnia się czas narracji (rozpiętość czasu, w którym realizuje się wypowiedź narratora, często nie jest określony, szczególnie w powieści pisanej w 3 osobie z narratorem wszechwiedzącym) oraz czas fabuły (czas, w którym rozgrywają się zdarzenia, najczęściej określony historycznie, np. w powieści realistycznej).
6. Gatunki epickie: ( w książce)
W epice występują następujące gatunki:
-mit,
-podanie,
-baśń,
a)Epos
-utwór obszerny, wierszowany;
-przedstawia losy zbiorowości w ważnym dla niej, przełomowym momencie dziejowym;
-w eposie klasycznym świat przedstawiony skonstruowany jest w dwóch płaszczyznach (świat bogów i ludzi przenika się);
-wszechwiedzący, obiektywny narrator ujawnia się przede wszystkim w inwokacji;
-realistyczny, drobiazgowy opis przedmiotów, sytuacji, wyglądów tworzy plastyczny obraz, obecność scen batalistycznych;
-stałe epitety, porównania homeryckie, heksametr (miara wierszowa), wzniosłość stylu charakteryzują epos Homera (Iliada);
- romantyzm zgodnie z duchem epoki wprowadza szereg zmian do wzorca klasycznego, np. subiektywnego narratora, synkretyzm rodzajowy, bohatera romantycznego, patos i komizm występujące obok siebie i in. (Pan Tadeusz Mickiewicza).
b)Nowela
-utwór niewielkich rozmiarów, o skondensowanej treści tzn. ograniczonej liczbie zdarzeń (jednowątkowość), bohaterów;
-zwarta akcja zmierza ku punktowi kulminacyjnemu i puencie;
-spoiwem wszystkich elementów świata przedstawionego jest wybrany motyw (tzw. „teoria sokoła” – pochodzi od noweli Sokół z Dekamerona G. Boccaccia, która ustaliła wzór gatunku);
-np. B. Prus Kamizelka.
c)Opowiadanie
-utwór epicki niewielkich rozmiarów, od noweli różni się swobodą kompozycyjną, epizodycznością fabuły;
-w narracji występować mogą fragmenty refleksyjne, dygresyjne, rozbudowane partie opisowe;
-np. T. Borowski Pożegnanie z Marią.
d)Powieść
-jako samodzielny gatunek ukształtowała się w 2 połowie XVIII wieku, rozkwit przypada na wiek XIX, który ustalił wzorzec powieści realistycznej (twórczość H. Balzaca);
-obszerny utwór epicki o wielowątkowej fabule, zmierzający do jak najszerszej prezentacji losów bohaterów na szczegółowo zarysowanym tle zdarzeń (historycznym, obyczajowym, społecznym, geograficznym czy regionalnym);
-wątek główny obejmuje dzieje postaci pierwszoplanowych, wątki uboczne skupiają losy postaci drugoplanowych, epizody (wprowadzające postacie epizodyczne) służą najczęściej budowaniu określonego kolorytu w utworze;
-fabuła (ogół zdarzeń w utworze) może przybierać postać akcji, tzn. układu zdarzeń blisko powiązanych ze sobą, zmierzających w kierunku rozwiązania (np. H. Sienkiewicz Potop);
-powieść realistyczna stała się punktem odniesienia dla kolejno powstających odmian gatunkowych, rozluźniających lub łamiących zasady jej konstrukcji takie jak: porządek chronologiczny zdarzeń, zamknięta kompozycja, typowość i charakterystyczność bohatera, szczegółowo zarysowane tło zdarzeń (konkretny moment historyczny, konkretne miejsce, obraz obyczajów), konstrukcja trzecioosobowego i wszechwiedzącego narratora, zdystansowanego wobec rzeczywistości, o której mówi czy dominacja funkcji informatywnej w języku powieści („przejrzystość” języka).
-np. E. Orzeszkowa Nad Niemnem; B. Prus Lalka.
-Formy czasu i przestrzeni w powieści.
Przestrzeń: świat przedstawiony zawsze podlega organizacji czasowej i pewnemu uporządkowaniu w zakresie prezentowanej w nim przestrzeni. Uporządkowanie to odgrywa jednak zazwyczaj podrzędną rolę wśród czynników kompozycyjnych dzieła. Wybija się na pierwszy plan wówczas, gdy tematem dzieła są układy przestrzenne, a więc przede wszystkim w poemacie opisowym. W poemacie takim istnieje jeden tylko czas, czas wypowiedzi, nie odgrywa on jednak istotnej roli, sam przedmiot opisu ujmowany jest z zasady pozaczasowo i w sposób krańcowo zobiektywizowany (Sofiówka – Trembecki). Stosunki przestrzenne jako czynnik kompozycyjny zdobyły ważna pozycję w jednym z kierunków awangardowej prozy współczesnej – chodzi w tej prozie o opis tego, w jaki sposób dany wycinek przestrzeni może być postrzegany z tego punktu widzenia, w którym znajduje się bohater lub podmiot mówiący w określonym momencie.
Przestrzeń
Utwór literacki, czy to w formie mówionej czy pisanej, wypełnia w sposób przelotny lub trwały pewien fragment przestrzeni.
Przestrzeń oznacza pewne fragmenty przestrzeni w sensie geometryczno-fizycznym, a więc terytorium (np. krajobrazy, wnętrza), przedmioty naturalne i wytworzone oraz zjawiska przyrody. Także postacie utworu są tworami przestrzennymi-> jednak ze względu na powiązane w nich cech i funkcji fizycznych z psychicznymi i przeważnie większą doniosłość tych drugich – muszą być one traktowane odrębnie.
Wypowiedzi językowe komunikujące o tworach przestrzennych -> opisy. Czasem tylko opisy zawiązkowe, pojedyncze, krótkie informacje, kiedy indziej większe lub mniejsze informacje rozrzucone w różnych miejscach tekstu zdarzeniowo-dialogowego. Czasem informacje rozbudowane i podane w sposób ciągły -> opis scalony.
Czas: to czas fikcyjny, a nie fizykalny, jest stworzony sztucznie; czas może w utworze występować na trzech płaszczyznach: czasu wypowiedzi (czas, w którym mówi fikcyjny podmiot wypowiadający się), czas świata przedstawionego (fikcyjnego czasu, w którym przebiegają wydarzenia) oraz czasu historycznego, który w dziele istnieje poprzez dwie poprzednie płaszczyzny czasowe. Dla zjawisk kompozycji decydujące znaczenie ma czas zdarzeń Może się on kształtować w toku sukcesywnym, gdy zdarzenia następują chronologicznie, bądź w toku inwersyjnym, kiedy są relacjonowane niezależnie od swojego miejsca w łańcuchu czasowym. Na kształtowanie czasu zdarzeń duży wpływ ma jego stosunek do czasu wypowiedzi, wobec którego jest zawsze czasem przeszłym. W pewnych sytuacjach czas świata przedstawionego kształtowany jest tak, jakby był samodzielny i w pełni zobiektywizowany, w innych – jest uzależniony wyraźnie od czasu wypowiedzi, który wysuwa się na pierwszy plan, np. wówczas, gdy narrator przerywa rekonstruowanie przeszłości, by mówić o tym, co dzieje się aktualnie. Czas w postaci samodzielnej zazwyczaj nie bywa dominantą kompozycyjną. Bywa nią bądź w powiązaniu z podmiotem mówiącym, bądź tez w powiązaniu z organizacją zdarzeń świata przedstawionego, najczęściej w formie łańcucha przyczynowo-skutkowego. W pierwszym wypadku wysuwa się na główne miejsce czas wypowiedzi, w drugim – czas świata przedstawionego. Mogą istnieć przypadki, w których kształtowanie czasu niejako ponad podmiotem mówiącym i ponad światem przedstawionym jest głównym czynnikiem kompozycji – gdy czas jest tematem refleksji zawartych w dziele, np. powieści rodzinne lub powieści awangardowe, których tematem jest przeżywanie czasu przez bohatera, subiektywny sposób jego kształtowania.
W epice występuje zjawisko dwoistości czasowej: spotykamy tu czas narracji i uprzedni w stosunku do niego czas świata przedstawionego. Rolę zasadniczą gra przeważnie czas przeszły i realizująca się w nim konstrukcja fabularna, a w dramacie jest tylko czas teraźniejszy.
Przebieg czasowy, w którym istnieje osoba opowiadacza i kształtują się okoliczności towarzyszące narracji – czas narracji; przebieg czasowy, w którym żyją przedstawione postacie i kształtują się przedstawione zdarzenia – czas fabularny. Obydwa przebiegi są elementami fikcji literackiej, wyznaczane są przez jego warstwę semantyczną. W tradycyjnych typach epiki czas narracji był utajony, w nowszej prozie powieściowej czas narracji staje się bardziej widoczny. Czas fabularny jest dłuższy od czasu narracji, chyba że mowa o szczegółowo opisywanych chwilowych emocjach. czas fabularny jest z reguły przeszły w stosunku do czasu narracji (w liryce dąży się do identyfikacji obu tych czasów).
Opowiadanie unaoczniające – wykorzystuje czas teraźniejszy w funkcji czasu przeszłego (tzw. praesens historicum) – głównie przedstawienie jakichś dramatycznych, szybko rozgrywających się zdarzeń (np. IX księga Pana Tadeusza).
Wg H. Markiewicza: Czas i przestrzeń w utworach narracyjnych
Czas (w utworze narracyjnym)=> należy rozpatrywać jako aspekt konstrukcji utworu narracyjnego i jako aspekt jego zawartości fabularnej.
Zajmując się pierwszym z nich, należy wprowadzić rozróżnienie między okresem (usytuowaniem na linii czasu) wewnętrznych, wpisanych w utworze czynności komunikacyjnych, okresem zawartości fabularnej i okresem rozszerzonego schematu fabularnego.
Czasu nie można sobie wyobrazić, lecz tylko uświadamiać; subiektywnie zmienne tempo upływu czasu - jego dłużenie się lub subiektywne przemijanie, subiektywne poczucie długości lub krótkości minionych czasokresów, a także bliskości i odległości czasowej wydarzeń przeszłych, odbiegające w naszym odczuciu od miar czasu kalendarzowego - zjawiska te może przedstawić narrator mówiąc zarówno o sobie, jak i o innych postaciach, czyni to np. narrator „Czarodziejskiej góry” – powieści, której czas subiektywny najpełniej został stematyzowany.
Czas może być przedstawiany pośrednio poprzez różne akty świadomości narratora bądź bohatera, skierowane ku temu co minęło, trwa lub nadchodzi (pamięć i przypominanie => Proust)
Obrazowanie przestrzenne pozwala pisarzom na wprowadzenie czasów innych od empirycznego („podróże w czasie”, „pętle czasu”; „boczne odnogi czasu” => Schulz.) samo opowiadanie o bytności bohatera w innym czasie staje się z konieczności opowiadaniem o przebywaniu w innej przestrzeni, w której czas również rozwija się regularnie.
Czas a przestrzeń
Stosunki między czasem a przestrzenią zawartości narracyjnej kształtują się rozmaicie. To, co klasyczna teoria nazwała „jednością miejsca i czasu”, oznaczało tożsamość terytorium i małej rozpiętości czasowej zawartości fabularnej. Gdzie indziej można znaleźć względną tożsamość terytorium i dużą rozpiętość czasową („Sto lat samotności”), zmienność terytorium i małą rozpiętość czasową (Ulisses), zmienność terytorium i dużą rozpiętość czasową (Terra nostra).
Bachtin => pojęcie chronotopu – czasoprzestrzeń definiując jako wzajemne powiązanie stosunków czasowych i przestrzennych przyswojonych artystycznie w literaturze.
Analizy Bachtina posługują się pojęciami czasu i przestrzeni w sensie metonimicznym. W istocie rzeczy mówią bowiem o ukształtowaniu fabuły i społeczno-kulturowych właściwościach środowiska, w którym się ona rozgrywa (np. grecki romans awanturniczy: „obcy świat w czasie przygodowym”). Kategoria chronotopu jest bardzo pojemna: zawrzeć może w sobie całość rzeczywistości przedstawionej. Z drugiej strony termin ten stosowany jest przez Bachtina także do poszczególnych składników świata przedstawionego, takich jak np. spotkanie, droga, zamek, salon.
-Typy powieści.
Franz Karl Stanzel zaproponował trzy podstawowe typy powieści, ze względu na rodzaj narracji, który to podział przyjął się dość powszechnie teorii literatury:
powieść auktoralna - w której narrator komentuje wydarzenia, ale między nim a światem przedstawionym istnieje dystans; narrator nie jest bohaterem, nie występuje w świecie przedstawionym - w grupie tej mieści się powieść klasyczna
powieść pierwszoosobowa - w której narrator występuje w świecie przedstawionym w tym samym miejscu i czasie, co bohaterowie oraz opowiada, co przeżył lub czego dowiedział się od innych; narrator jednak wie więcej niż pozostali bohaterowie - jest to najczęstsza forma powieści autobiograficznej
powieść personalna - w której trudno wyczuć obecność narratora, gdyż czytelnik patrzy na akcję oczami bohatera; brak w niej komentarzy do działań bohaterów, występuje tylko opis ich zachowań i myśli.
Ze względu na formę występują następujące rodzaje powieści:
powieść epistolarna - pisaną w formie zbioru listów
powieść dialogowa - pisana w formie czystego dialogu - bez fragmentów opisowych i czysto-narracyjnych
powieść rzeka - stanowiąca zbiór minipowieści, pisanych w porządku chronologicznym tworzących jedną całość
powieść szkatułkowa - pisana w formie zbioru pozornie z sobą niezwiązanych opowiadań - np. opowiadających tę samą historię z punktu widzenia różnych narratorów, lub zbudowanej w formie "opowiadania w opowiadaniu".
strumień świadomości - powieść nie opisująca wydarzeń zewnętrznych lecz stanowiąca "zapis myśli"
Szczególnymi gatunkami powieści są:
powieść tendencyjna - pisana od początku w celu udowodnienia pewnej, narzuconej z góry tezy
powieść traktat - w której opisywane wydarzenia są wyłącznie pretekstem do przekazania treści światopoglądowo-filozoficznych
powieść edukacyjna - w której opisywane wydarzenia służą głównie do przekazania w przyjemnej formie określonego zasobu wiedzy
powieść parabola - w której opisywane wydarzenia są symboliczną formą przedstawienia pewnej tezy, niezwiązanej bezpośrednio z samymi wydarzeniami
powieść biograficzna - biografia pisana w formie powieści
Ze względu na zakres tematyczny, rozróżnia się następujące gatunki powieści:
powieść fantastyczna
powieść fantastyczno-naukowa
powieść gotycka
powieść łotrzykowska
powieść historyczna
powieść kryminalna
powieść marynistyczna
powieść przygodowa
powieść psychologiczna
powieść sensacyjna
powieść sentymentalna
powieść społeczno-obyczajowa
powieść sensacyjno-detektywistyczna
powieść obyczajowa
-Narracyjne gatunki pierwszoosobowe.
1) Powieść – dziennik
-jedna z głównych odmian powieści w pierwszej osobie; narracja kształtowana jest na wzór (-) dziennika, zwłaszcza zaś dziennika intymnego, nie stanowi więc wypowiedzi ciągłej, rozpada się na zespół oznaczonych datą zapisów ułożonych w porządku chronologicznym. P.d. naśladuje nieład właściwy dziennikowi, stanowi jednak zazwyczaj kompozycję zamkniętą, przedstawia świat z punktu widzenia dokonywającego zapisów bohatera-narratora, element fabularny jest zwykle ograniczony na rzecz analiz i intymnych rozważań; przedstawiony w trakcie pisania bohater zajmuje postawę refleksyjną wobec przedmiotu swojej relacji, którym są z reguły jego własne doświadczenia, przedstawiane z małego dystansu, np. Bez dogmatu H. Sienkiewicza.
W lit. polskiej p.d. jest formą charakterystyczną dla pierwszego okresu rozwoju Młodej Polski, łącząc się zarówno ze swoiście pojmowanym naturalistycznym hasłem dokumentów ludzkich, jak i z dążeniem do liryzacji prozy i kryzysem narracji przyjmującej jako założenie wszechwiedzę opowiadającego (np. Śmierć I. Dąbrowskiego).
2) Powieść - pamiętnik
jedna z odmian powieści w pierwszej osobie; narrator, będący zwykle głównym bohaterem, opowiada po latach o swoich doświadczeniach, uwzględniając dwie perspektywy czasowe; przedstawia wydarzenia tak, jak się zarysowały w jego świadomości, gdy był ich uczestnikiem, i tak jak się zarysowują w momencie opowiadania (np. Fachowiec W. Berenta); ta podwójność perspektywy jest jednym z zasadniczych elementów stylizujących na rzeczywisty pamiętnik. P.p. rozwijała się zwłaszcza w XVIII w., co się wiązało z tworzeniem pozorów autentyku (np. Moll Flanders i Dziennik roku zarazy D. Defoe): forma pamiętnika miała być jedną z gwarancji wiarygodności przedstawianej relacji. W p.p. narracja ma charakter jawny, narrator-bohater ukazywany jest w trakcie pisania, komunikuje czytelnikowi swoje decyzje narracyjne, tworzy z założenia subiektywną wizję wydarzeń; są one zazwyczaj uporządkowane chronologicznie, jedynie w nowszych utworach odstępuje się niekiedy od tej zasady. Obok p.p., w której narrator jest główną postacią, pojawiają się utwory, w których narrator opowiada bądź dzieje osoby, z jaką się stykał, i jej biografię uważa za godną utrwalenia (np. narrator Serenus Zeitblom opowiadający dzieje Adriana Leverkuhna w Doktorze Faustusie T. Manna), bądź dzieje całego środowiska (np. Kusiciel H. Brocha).
7.-
8. Strumień świadomości – techniki.
strumień świadomości
- współczesna odmiana monologu wewnętrznego, ukształtowana na przełomie XIX/XX w
- za jej prekursora uchodzi francuski symbolista E. Dujardin, autor krótkiej powieści Wawrzyny już ścięto (1887), a głównym twórcą i kodyfikatorem był J. Joyce jako autor Ulissesa (1922).
- ukształtował się pod wpływem naturalizmu i symbolizmu; z pierwszego pochodzi koncepcja strumienia świadomości jako wiernego odtworzenia toku myśli, swojego rodzaju zapisu dającego świadectwo o intymnym życiu człowieka; z drugiego – idea subiektywizacji prozy powieściowej i wprowadzenia do niej ujęć właściwych liryce
- na kształtowanie się strumienia świadomości duży wpływ miały psychologia głębi i freudyzm (termin zapożyczony został z psychologii, ukuł go na przełomie XIX i XX w. W. James).
- stał się jednym z podstawowych ujęć w powieści XX w., organizującym bądź całe utwory będące swoistymi zestawieniami monologów wewnętrznych różnych postaci (np. Kiedy umieram W. Faulknera, Bramy raju J. Andrzejewskiego), bądź też obszerne fragmenty utworów (np. Wściekłość i wrzask Faulknera, Śmierć Wergilego H. Brocha), - występuje więc wówczas obok innych rozwiązań narracyjnych.
- Technika strumienia świadomości oddziałała na rozwój prozy współczesnej, w tym na twórczość tych pisarzy, którzy jej bezpośrednio nie stosują; wyraża się to w swobodnym operowaniu czasem powieściowym, w metodach ukazywania świata z punktu widzenia bohaterów, tak jak on się zarysowuje i zaciera przed ich oczami (nouveau roman).
Techniki:
bezpośredni monolog wewnętrzny: przedstawienie częściowo lub całkowicie niewypowiedzianych treści lub procesów psychicznych, tak jak przeżywa je bohater nim je zwerbalizuje; brak interwencji autora – brak jego komentarzy i wyjaśnień; proste zdania, zredukowana składnia; może przedstawiać świadomość na każdym jej poziomie; nie zakłada udziału słuchacza; niespójność, płynność często brak znaków przestankowych, zaimków względnych; przeskakiwanie od myśli do myśli; może przedstawiać świadomość we śnie.
pośredni monolog wewnętrzny: stała obecność autora, większa spójność i jednolitość, komentarz i opis odautorski.
opis wszechwiedzący: dzięki swojej wszechwiedzy autor przedstawia psychikę postaci metodą opisu i narracji identyfikuje się z bohaterem; pisany w 3. osobie.
soliloquium: mówione przez 1 osobę, w samotności; zakłada istnienie audytorium; spójność, przedstawienie myśli i emocji w powiązaniu z fabułą i akcją; brak obecności autora.
9. Michał Głowiński: NARRACJA JAKO MONOLOG WYPOWIEDZIANY
Monolog; może być różnie definiowany; wypowiedź jednego, czynnego uczestnika bez względu na obecność lub nieobecność innych, biernych uczestników (np. typowym monologiem jest opowiadanie)
W tym sensie jest to zarówno opowiadanie w 1 i 3 osobie; nie można wyróżnić wszystkich zdarzeń wewnątrz monologu ; obejmuje przytaczane przez narratora wypowiedzi bohaterów (dialogi i monologi)
Zawężenie: tylko "ja" mówiące.
Trzy formy:
- Monolog odwołujący się do form języka pisanego (wykorzystane nieliteracki lub paraliterackie formy wypowiedzi; pamiętnik, dziennik, list; bliskość mimetyzmowi formalnemu; narrator miarą wszystkiego)
- Monolog wewnętrzny (w poezji: wypowiedź bez słuchacza i nie wymawiana, przez którą wyrażona jest jej myśl najintymniejsza; w stanie narodzin; zdania proste, zredukowane do minimum syntaktycznego; wrażenie "przypadkowości")
- Monolog odwołujący się do form wypowiedzi ustnej:
- Skaz; narracja wypowiadawcza; wprowadzenie żywiołu języka potocznego; relacja polegająca na gawędzeniu z wyraźnie zarysowanym odbiorcą; naśladowanie mowy monologicznej, która referuje fabułę.
- Monolog wypowiedziany i skierowany do konkretnego odbiorcy; dominująca rola czynnika oralnego oraz obecność odbiorcy. Odrębna i samoistna forma narracji; dążenie do pewnego rygoru intelektualnego, przekazywanie jakiejś problematyki; wprowadzenie elementów retoryki; częstszy w sferze pozaliterackiej; "monolog dramatyczny"; złożona postać językowa, w której język słów stanowi jedynie jakby akompaniament dla innych systemów ekspresji psychicznej; mimiki, gestów, znaków plastycznych, etc.
1. Monolog wypowiedziany nie stanowi klasycznej formy opowiadania w 1 os. Ciągle jest to przedsięwzięcie genialnego pisarza. Może przyjmować formę czystą, niezakłóconą innymi elementami; występować z innymi formami opowiadania monologowego :odwołującym się do form pisanych oraz wewnętrznym.
2. Forma:
- Dominuje funkcja fatyczna i konatywna (nastawienie na odbiorcę); narrator jawi się w taki sposób, na jaki dany kontakt pozwala; jest przez niego określany.
Konatywna; stanowi istotny fakt kompozycyjny: ujawnia napięcie między opowiadającym a słuchaczem; napięcie to decyduje o charakterze narracji; nadawca jest funkcją odbiorcy a odbiorca funkcją nadawcy. Nieustanny kontakt motywuje użycie monologu jako najodpowiedniejszej formy. Monologista bierze pod uwagę realne i potencjalne reakcje odbiorcy.
Słuchacz jest zawsze skazany na milczenie.
- Bohater najczęściej = narrator; w zasadzie "on" , o którym się nie opowiada nie występuje; podkreślona jest za to rola "ty" jako słuchacza. Potrzebna jest wyraźna sytuacja dialogowa, aby możliwe było przechodzenie z jednej formy osobowej w drugą. Sytuacja dialogowa stanowi pretekst dla przywołania faktów.
- Kontakt ze słuchaczem: przytoczenie jego wypowiedzi lub postać pytania. Monolog wypowiedziany bardzo silnie wciąga czytelnika. Wszystkie elementy towarzyszące monologowi wyrażają się bezpośrednio w samym monologu.
3. Język monologu kształtuje się w zależności od charakteru i zachowania odbiorcy; czy jest on indywidualny czy kolektywny. Monologi skierowane do adresata zbiorowego mają w większym lub mniejszym stopniu charakter parodystyczny. Narrator w tym przypadku nie odczytuje swojego przemówienia; improwizuje je pod presją publiczności.
Jednoperspektywiczność narracji; tylko perspektywa wyraźnie zarysowanego i konkretnego narratora; nie ma innej możliwości. Zakres przywoływanego świata jest wyznaczany przez jego horyzont umysłowy. Stopień przekształcenia zależy od postaci narratora; najczęściej są to utwory-rozrachunki. Język ma bezpośrednio przylegać do narratora, być ekspresją jego umysłowości i jego doświadczenia; z drugiej strony; ma wyrażać treści, z których nie zdaje sobie sprawy.
Może występować sprzeczność pomiędzy mową potoczną a zintelektualizowanym słowem pisanym.
Elementy skazu wyrażają się w opowieściach z założenia niedbałych; zdania się urywają a intonacja służy przekazywaniu gestów fonicznych; kolokwializmy; swobodne przechodzenie od tematu do tematu; jest on jedną z aktualizacji żywiołu rozmowy.
Współistnienie skazu z retoryką jest jednym z istotniejszych elementów narracji wypowiedzianej. Epizody retoryczne pełnią funkcję kulminacji, uwydatniają momenty ideowo najdonioślejsze. Wyraża się to poprzez redukcję słownictwa potocznego, organizacja retoryczna obejmuje składnię (powtórzenia i paralelizmy). Elementy retoryki odnoszą się do całej kompozycji.
Wypowiedź musi mieć jasno zaznaczone kontury i sens globalny. Zawsze wypowiedź narratora jest w jakimś sensie przemówieniem.
Obecność retoryki często nie wymaga uzasadnień (przy takiej narracji)
4. Czas narracji równa się czasowi wypowiadania. Dominuje czas teraźniejszy; podlega on dekompozycji, nie układa się w ciągły przebieg. Narrator pozostawia odbiorcy trud rekonstrukcji czasu opowiedzianego czy fabuły.
Konstrukcja czasowa:
Ścisły kontur czasu wypowiadania współwystępuje z nieokreślonością czasu tych zjawisk, które dotyczą przeszłości narratora; w trakcie monologu mówi on także o zjawiskach towarzyszących czy kompletujących rozmowę z interlokutorem.
Przeszłość istnieje tu tylko ze względu na aktualną sytuację narratora ujawnianą w czasie teraźniejszym (w trakcie wypowiedzi).
Czas opowiadania zyskuje rolę czasu ewokowanego, przestaje być czasem strukturalnym.
Czas przeszły pełni wobec teraźniejszego funkcję służebną; ma wyjaśniać, dlaczego narrator znajduje się w takim a nie innym momencie. Stosunek między przeszłym a teraźniejszym wydaje się dialektycznym; przeszłość określa teraźniejszą sytuację. Z drugiej strony przeszłość jest tłumaczona prze obecne położenie narratora. Zawsze więc tworzy się pewien system interpretacyjny; niezależnie od której strony tego dialektyzmu spojrzymy.
Narracja; monolog; nie tyle przedstawienie jakichś zdarzeń i postaci ile ich interpretacja; wewnętrzny porządek interpretacyjny utworu
Monologi wypowiedziane stają się quasi-autobigrafią; czytelnik rekonstruuje ją z elementów rozproszonych. Początek autobiografii następuje w momencie, gdy narrator nawiązał kontakt z odbiorcą.
Autobiografia; jest taką formą wypowiedzi, w której człowiek przedstawia i analizuje własną przeszłość ze względu na swoją sytuację teraźniejszą; nie tylko relacja, także sąd nad własnym życiem, jego interpretacja. (Georges Gusdorf)
Autobiografia ma zawsze charakter dramatyczny, nigdy nie jest utworem skończonym. kolejny charakterystyczny element dla monologów narracyjnych.
5. Problem stosunku monologu wypowiedzianego do innych postaci narracji monologowej (monologu wewnętrznego i form pisanych w 1 os.)
- Monolog wypowiedziany może się nakładać na monolog wewnętrzny. Narrator ujawnia przebieg swojego myślenia i interpretuje swoje życie i obecną sytuację; intelektualizacja monologu wewnętrznego / dialog narratora samego ze sobą, dążenie do samookreślenia.
- Monolog pisany; w strukturze czasowej; tendencja do redukcji dystansu pomiędzy czasem opowiadanym a czasem opowiadania. Konwencja wypowiadania a nie zapisywania relacji; jeszcze większe znaczenie odbiorcy.
6. Monolog wypowiedziany pojawił się także w powiastce filozoficznej, w powieści obyczajowej, nawiązującej do starych tradycji; także parodie.
Soliloquim; literatura mówiona, której celem jest naśladowanie żywych wypowiedzi z ich chaosem i brakiem uporządkowania; programowe zaprzeczenia retoryki. Przede wszystkim są to akty mówienia, a nie spójnymi interpretacjami świata. Ekspresją niepewnej sytuacji bohatera i jego zachwianej umysłowości; niczego nie dowodzą, nie są głosem w dyskusji. Monolog wypowiedziany zawsze podlega regułom i jest zamkniętą propozycją myślową.
Po roku 1961 monolog wypowiedziany przestaje być spowiedzią człowieka rozczarowanego, jego autobiografią. Na początku miał on tendencje moralistyczne; potem je utracił. Obecnie może występować w najróżniejszych kontekstach.
ukształtowany w powieści francuskiej w l. 50. nowatorski kierunek, kwestionujący dotychczasowe formy literackie. Główne cechy nouveau roman to:
-autotematyzm, pisanie powieści na temat tworzenia powieści, jako odrębnej całości rządzącej się własnymi prawami;
-odrzucenie mimetyzmu: świat ukazywany w procesie stawania się uzyskuje dopiero swój sens;
-wprowadzenie bohatera jako jednostki poznającej, nie posiadającej gotowej wiedzy o świecie;
-rezygnacja z klasycznej fabuły.
Najwybitniejszymi przedstawicielami nowej powieści ("antypowieści") byli m.in. A. Robbe-Grillet Żaluzja i M. Butor Odmiany czasu. Nouveau roman wywarła duży wpływ na europejską powieść l 50. i 60. XX w.
11. Powieść postmodernistyczna
Termin o niejasnym i nie do końca zdefiniowanym znaczeniu, powstał na gruncie angloamerykańskim na przełomie lat 50. i 60. XX wieku. Na gruncie anglojęzycznym określenie modern literature (literatura nowoczesna, współczesna) dotyczy literatury I połowy XX wieku, tworzonej przez wielkich nowatorów i eksperymentatorów w prozie i poezji, takich jak: Marcel Proust, James Joyce, Franz Kafka, Thomas Stearns Eliot, William Faulkner, Ezra Pound, Thomas Mann. Literatura postmodernistyczna zatem to ta, która powstaje po nich, w II połowie XX wieku, zwłaszcza zaś w latach 60.- w okresie buntu przeciw społecznym autorytetom i narodzin kontrkultury. Twórcy postmodernistyczni głoszą, że literatura "wyczerpała się", wszystko bowiem już zostało w niej powiedziane i pokazane. Jeśli wobec tego nie można stworzyć niczego nowego i oryginalnego, należy z tej niemocy uczynić demonstrację i happening. Trzeba dokonać dekonstrukcji zastanych sensów i wartości (literackich, filozoficznych, estetycznych), a następnie uczynić je elementami gry z czytelnikiem.
Podstawowe wyznaczniki literatury postmodernistycznej (za Janem Tomkowskim), to:
Intertekstualność (tekst odsyła do innych tekstów poprzez cytaty, aluzje, zapożyczenia),
Eklektyzm (w utworze koegzystują różne gatunki, style, elementy literatury wysokoartystycznej i popularnej)
Demonstracyjna "literackość" dzieła (demaskowanie fikcjonalności anegdoty, odsłanianie pisarskiego warsztatu, autotematyzm),
Traktowanie dzieła jako produktu nieskrępowanej wyobraźni artysty (stąd irracjonalizm, chaos, łamanie rozmaitych tabu),
Traktowanie dzieła jako gry, zabawy z odbiorcą, efektu ludycznych działań twórcy).
Do twórców literatury postmodernistycznej zalicza się takich pisarzy, jak: Umberto Eco a także pisarzy iberoamerykańskiego "realizmu magicznego" (realizm miesza się tu z magią ) z Gabrielem Garcią Marquezem jako autorem Stu lat samotności na czele.
Polscy krytycy literaccy z dużym sceptycyzmem oceniają zarówno sens i funkcjonalność samego terminu "postmodernizm", jak rodzime utwory zaliczane do tego nurtu. Czesław Miłosz za "pierwszą polską powieść postmodernistyczną" uznał Pannę Nikt Tomka Tryzny. Elementy postmodernizmu znaleźć można też w twórczości m.in. Manueli Gretkowskiej.
Słowo "postmodernizm" istnieje już w języku polskim. Jedni odbierają je jako wyzwanie, inni widzą w nim zagrożenie, a jeszcze inni- obietnicę i nadzieję. Etykietką "postmodernistyczny" opatrywane są dziś powieści i wiersze, filmy i spektakle, interpretacje dzieł sztuki, wywody filozoficzne, a nawet wykonania muzycznych arcydzieł. Według najprostszej, nasuwającej się w pierwszej chwili interpretacji, "postmodernizm" to coś, co przychodzi wówczas, gdy kończy się modernizm. Niestety, prostota okazuje się w tym wypadku złudzeniem, a także źródłem poważnych komplikacji. W polskiej humanistyce funkcjonuje właściwie tylko jeden sposób rozumienia modernizmu, zaproponowany przez Kazimierza Wykę w 1959 roku. Zdaniem badacza "modernizm" to pojęcie nieco odmienne (a także węższe) niż "Młoda Polska". Odnosi się ono głównie do literatury powstającej w ostatniej dekadzie XIX wieku i jej cech charakterystycznych (indywidualizm, spirytualizm, liryzm, zwrot ku metafizyce itd.). Precyzyjna definicja Wyki nie przez wszystkich została zaakceptowana i późniejsi historycy literatury często używali określeń "Młoda Polska" i "modernizm" nieomal zamiennie. Postmodernizm niczego nie odrzucał, ale tez niczego nie starał się kontynuować. Obcy był mu zarówno bunt, jak i szacunek dla tradycji.
P:przykładowe powieści postmodernistyczne: