Czym jest interpretacja?

Interpretacja, Eco, Intertekstualność,

Interpretacja, mówiąc najogólniej, jest stawianiem pytań tekstowi literackiemu, celem jego lepszego zrozumienia. Większość tekstów literackich jawi nam się jako nie do końca jasne, nie w pełni zrozumiałe. Interpretacja to podjęcie fikcyjnego dialogu z tekstem po to właśnie, aby uzupełnić miejsca niejasne. Stawiamy pytana o rzeczy niewypowiedziane i szukamy wskazówek, rozwiązań wśród tego, co wiadome.

Celem interpretacji jest zrozumienie sensu wiersza, który został wpisany w tekst. Z drugiej zaś strony, jest to do pewnego stopnia poszerzenie naszego własnego doświadczenia.

Poprzez interpretację staramy się zrozumieć tekst, gdy to zrozumienie nie przychodzi od razu. Inaczej jest z wypowiedziami z życia codziennego, które są dla nas oczywiste - nie interpretujemy ich. Interpretacja rozciąga się między dwoma biegunami: oczywistości i nieoczywistości. Jeśli tekst jest w całości nieoczywisty, wtedy jego interpretacja jest niemożliwa, jeśli zaś jest w całości oczywisty, to jego interpretacja jest niepotrzebna.

Rozumienie tekstu literackiego polega na możliwości podjęcia jakichś działań opierających się na nim: streszczenia go, sparafrazowania, opowiedzenia lub skomentowania. Brak takiej możliwości świadczy o braku zrozumienia całości lub części utworu, co stwarza miejsce na interpretację.

Nie zgadza się z tym amerykański teoretyk literatury, Stanley Fish, który twierdzi że każde odczytanie jest pewnym rozumieniem, a każde rozumienie jest interpretacją.

Każdy tekst zawiera informacje wykraczające poza sumę znaczeń wszystkich wyrazów w nim użytych. Do pełnego zrozumienia potrzebny jest kontekst, który nie zawsze jest nam dany. Znajomość kontekstów bywa absolutnie niezbędna w czytaniu. Konteksty tworzą zasadniczo dwa czynniki: historia i filozofia. Historię należy tu rozumieć nie jako zbiór dat i miejsc, ale jako środowisko kulturowe, w którym dany utwór powstawał, zbiór konwencji artystycznych, mód, potrzeb, upodobań danej epoki literackiej. Niektóre utwory są bardziej konwencjonalne, inne mniej, ale nie ma takich, które byłyby w całości oderwane od historii. Podobnie filozofia, która ma wpływ na dobór i ujęcie tematu oraz sposób rozumienia rzeczywistości, jest często kontekstem ważnym przy odczytywaniu utworów literackich.

Umberto Eco wymienia 3 podstawowe źródła znaczenia literatury:

• intencja autora - czyli popularne "co autor miał na myśli",

• intencja czytelnika - czyli wszystkie oczekiwania, uprzedzenia, nadzieje i tym podobne nastawienia względem tekstu, które towarzyszą czytelnikowi niezależnie od dzieła,

• intencja tekstu - będąca tym, co mówi tekst niezależnie od intencji autora, czyli również odsłaniając jego nieświadome wpływy i inspiracje.

Obecnie coraz częściej kwestionuje się rolę autora przy odczytywaniu tekstu. Dzieje się tak głównie dlatego, że - do pewnego stopnia - intencja autorska została wpisana w tekst, a w przeciwieństwie do tekstu, jest dziś niesprawdzalna i nieweryfikowalna (szczególnie w przypadku dzieł, których autorzy już nie żyją. Wiadomo też, że bywają pisarze kłamiący na temat własnych tekstów lub tworzący świadome mistyfikacje). Istnieją także nieświadome (lub podświadome) czynniki, z których autor nie zdaje sobie sprawy i nie leżą one w jego intencji, a mimo to zostają zrealizowane w tekście. Na podobnych zasadach działają różne chwyty intertekstualne - jeśli autor danego utworu przeczytał w swoim życiu pewną bibliotekę, to znajduje to odbicie w jego twórczości, czy tego chce, czy nie, czy zdaje sobie z tego sprawę, czy nie.

Warto wspomnieć, że dla Eco wszystkie te trzy źródła były jednakowo ważne i uzupełniały się wzajemnie. Dobra interpretacja byłaby wg tego badacza odczytaniem wszystkich intencji równolegle.

Umberto Eco wprowadza też pojęcie czytelnika modelowego. Czytelnik modelowy to teoretyczna konstrukcja będąca odpowiednikiem właściwego odczytania danego dzieła. Interpretacja byłaby więc w pewnym sensie stopniowym odkrywaniem strategii zmierzającej do wytworzenia czytelnika modelowego. Czytelnik modelowy jest zamierzoną przez autora instrukcją poprawnego odczytania tekstu, wpisaną w sam tekst.

Nie można stwierdzić z całą pewnością, która interpretacja jest poprawna (kilka różnych interpretacji może wydać się jednakowo uzasadnionymi), można jednak stwierdzić z pewnością, która interpretacja nie jest poprawna. Niepoprawna interpretacja tylko we fragmencie odpowiada tekstowi, załamuje się w konfrontacji z całością, nie jest wewnętrznie spójna.

Dzięki interpretacji poszerzamy nasze własne doświadczenie. Dzieje się to dlatego, że stawiamy pytania do tekstu, i staramy się dowiedzieć, co mają one wspólnego z naszym życiem, co tekst ma wspólnego z naszym życiem. Jeśli w jakiś sposób tekst potwierdza nasze doświadczenia, jesteśmy zadowoleni, utwierdzamy się w naszych przekonaniach. Czasem też pogłębia nasze doświadczenia, pozwala wyjść poza nasz sposób widzenia świata, ale wciąż wywołując nasze zadowolenie z nowych obszarów intelektualnych i estetycznych, jakie zostały przed nami otwarte. Zdarza się też tak, że w żaden sposób tekst nie przystaje do naszych doświadczeń, nie potwierdza ich ani nie pogłębia. Wtedy utwór nie wydaje nam się atrakcyjnym ani ciekawym.

Bibliografia:

• M. P. Markowski, Ekskurs o interpretacji. W: Polska literatura nowoczesna. Leśmian, Schulz, Witkacy. Kraków 2007.

• Interpretacja i nadinterpretacja. Redakcja U. Eco, Kraków 1996.

• S. Fish, Interpretacja, retoryka, polityka. Eseje wybrane, Kraków 2007.