Symbolizm

„Noc Listopadowa” Wyspiańskiego:

- symbolika i ekspresja, wymieszanie historii z mitologią, walka za wszelką cenę

- wydarzenia powtarzają mit o Korze, bogowie greccy ożywają i włączają się w działania ludzkie

- analogia między mitem, a historią narodu – Listopad to niebezpieczna pora, wiatr gasi pożar (sygnał powstania), więdnąca przyroda przypomina zmarłych, paraliżuje działania ludzkie

- przyroda jest fatum, determinuje bieg wydarzeń, decyduje o upadku powstania

- dwie siły: wyzwolenie (Pallada i Ares – inspiratorzy powstania) i chylenie się ku śmierci (Kora – porządek świata, którego nie da się pokonać)

- życie zamiera, krew bohaterów stanie się gwarancją przyszłej wolności

- luźne sceny, rzeczywista, ale i fantazyjna przestrzeń, postacie historyczne i bogowie żyją razem

„ Hymny” Jana Kasprowicza.

- wydane w 1902 r. („Ginącemu światu” i „Salve Regina” – razem w 1922 r. „Hymny”)

- 8 hymnów; najsłynniejsze to „ Dies irae” „Święty Boże..” „ Moja pieśń wieczorna”- nasycone są obrazami z różnych dziedzin życia

- nawiązanie do hymnów średniowiecznych; rozbudowane obrazy przyrody; współczesne przemyślenia na temat życia

- człowiek napiętnowany przez grzech; strach przed śmiercią; bunt przeciw Stwórcy; nędza i cierpienie

- z tomu „ Ginącemu Światu” zawierają motywy katastroficzne; hymn „Święty Boże” jest utworem symbolicznym

- hymn napełniony ludzką treścią; protest poety; bunt wobec niesprawiedliwości; niepokój moralny

- stosunek dobra i zła ujęty w świetle wyobrażeń ludowych i wierzeń oraz tradycji polskiego romantyzmu

Katastrofizm w „Hymnach” J. Kasprowicza.

- kryzys zaufania do Boga i upadek dawnych wartości

- pochód ludności podążającej do otwartego grobu; powtarzający się motyw „ samotnego grobu”

- fantastyczna wędrówka przyrody

- rezygnacja, melancholia, zniechęcenie oraz uczucie przerażenia, katastrofizm

- wizja świata idącego ku zagładzie

- otwarty grób, miliardy krzyży, walące się nieba, rzeki i morza ciepłej krwi, żmije, pijawki o dziwnych ludzkich głowach

- „Dies irae”: po wielkim zgiełku, złowrogim hałasie następuje koniec

- bunt przeciw Bogu; pojęcia dobra i zła; oskarżenie Boga (jako Stwórca świata jest także Stwórcą zła; a jeżeli zło stworzył to czemu sądzi i wyznacza karę)

- manicheizm – dobro i zło są siłami, stwarzającymi wszechświat

- kontrast; wizje katastroficzne; silnie nacechowany emocjami język

Okres symboliczny w twórczości Kasprowicza – tom „Krzak dzikiej róży”.

- „Krzak dzikiej róży. Poezje”. Pierwodruk przeważnie w czasopismach w latach 1895-98, wydane we Lwowie w 1898r.

- Krzak dzikiej róży w Ciemnych Smreczynach – liryka symboliczna, technika obrazowania malarskiego, folklorystyczna stylizacja

- iluzyjność, psychizacja elementów pejzażu, personifikacje żalu, smutku, ciszy

- krzak dzikiej róży: symbol, alegoria, daremność wysiłku i samotności; Tatry jako łącznik między człowiekiem, a sferą transcendencji

- natura jako obraz harmonii świata, źródło uciszenia i piękna; poetyka symbolizmu i impresjonizmu

- zharmonizowanie w obrazowaniu poetyckim funkcji symbolicznych i przedmiotowych

- sugestywność symboli życia i śmierci

Cykl historyczny Józefa Ignacego Kraszewskiego

- najważniejsza jest prawda historyczna, fikcja fabularna ma znaczenie drugorzędne

- brak idealizacji przeszłości Polski

- historia to rozumny, logiczny ciąg przyczyn i skutków

- kroniki, pamiętniki, dokumenty, opracowania historyczne; postacie historyczne

- realia obyczajowe epoki

- archaizacja językowa

Na trzeci okres przypada rozwój powieści historycznej- wykorzystał swoje wcześniejsze studia historyczne i rozpoczął popularyzację dziejów ojczystych w formie powieściowej; pierwsze próby związane były z upadkiem powstania styczniowego, odwoływały się aluzyjnie do ostatnich wydarzeń, losy uchodźców politycznych.

W 1876 zaczął Kraszewski wydawać wielki cykl powieści historycznych (29 utworów w 79 tomach) obejmujący dzieje Polski od czasów bajecznych (Stara baśń) do XVIII w. (Saskie ostatki).

- ideą cyklu było stałe niebezpieczeństwo niemieckie zagrażające polskiemu bytowi narodowemu

- polemika z niemieckimi twórcami

- walka o władzę; antynarodowa polityka magnaterii; masy chłopskie i mieszczaństwo

- źródła upadku Rzeczpospolitej w XVIII w.

- zgodność obrazu powieściowego z przekazami źródłowymi

- Stara Baśń, Masław, Król chłopów, Banita

Nad Niemnem – powieść tendencyjna czy powieść idei.

- wydanie w 1887 w „Tygodniku Ilustrowanym” w Warszawie

- pierwotnie zamierzony tytuł Mezalians; Mezalians uległ zmianie wraz z rozszerzeniem horyzontów utworu i nadaniem mu charakteru eposu

- sprawy ważne dla wielu pokoleń

- rozległy obraz społeczeństwa; powstanie styczniowe istotnym motywem powieści

- mogiła powstańcza przypomina o okresie zbratania różnych warstw społecznych

- akcja toczy się w latach 80. na Grodzieńszczyźnie, we dworze Korczyńskich i sąsiednim zaścianku Bohatyrowiczów – w dwu środowiskach, między którymi narósł konflikt ekonomiczny

- dwa wątki: spór: Benedykt (ojciec) – sterany i zgorzkniały, coraz trudniejsza walce o utrzymanie ziemi i syn – przedstawiciel „powracającej fali” entuzjazmu patriotycznego i społecznictwa, oraz konflikt między dworem w Korczynie a zaściankiem Bohatyrowicze na tle ekonomicznym

- do przełamania konfliktu dąży Witold - czynna postawa pokolenia lat 80., krytycznie oceniającego minimalizm ideologiczny wczesnych pozytywistów

- wątek erotyczny, oparty na schemacie mezaliansu – miłości Justyny Orzelskiej, krewnej Korczyńskich, i Jana Bohatyrowicza

- konflikt dworu i zaścianka kończy się pojednaniem, miłość dwojga młodych – zaręczynami

- mogiły Jana i Cecylii jako symbol zgody i powrotu do tradycji solidaryzmu

- ukazane również inne warstwy społeczne: bogata (Korczyńska) i uboga szlachta (Kiriłowie), służba folwarczna

- „kwestia kobieca”: Marta Korczyńska w obawie przed utratą pozycji społecznej zrezygnowała z małżeństwa z ukochanym człowiekiem; Teresa, całe życie czekająca na męża; rozleniwiona, histeryczna Emilia Korczyńska, jej córka Leonia, zepsuta salonowym wychowaniem

- podwójna perspektywa czasowa (przeszłość poprzez wspomnienia bohaterów lub informacje narratora)

- demokratyczne treści i kult pracy, jako źródła wszelkich zdobyczy cywilizacyjnych; tradycje niepodległościowego romantyzmu

- patetyczne wezwanie do wierności wobec ziemi i przeszłości

- siła dwóch wielkich symboli – mogiły Jana i Cecylii, i mogiły powstańczej (perspektywa mityczno-historyczna)

- rozbudowane tło pejzażowe zdarzeń; efekty nastrojowe; bogactwo i wierność realiów

- tradycja niepodległościowego romantyzmu i pozytywistycznej pracy u podstaw, patosu i optymistycznej afirmacji życia

Dwie mogiły w Nad Niemnem E. Orzeszkowej.

Dwie mogiły w powieści Orzeszkowej to dwa symbole: grób Jana i Cecylii, dwojga nierównych stanem zakochanych w sobie ludzi, to symbol zgody i powrotu do solidaryzmu różnych warstw społecznych. Podobnie jest w przypadku mogiły powstańców – ofiar bitwy z oddziałem rosyjskim w czasie powstania styczniowego, wśród których są pochowani Jerzy Bohatyrowicz i Andrzej Korczyński – to widomy znak możliwości wspólnego działania dworu i zaścianka, powszechnej współpracy narodowej w obliczu zadań ponad podziałami społecznymi dla narodowej sprawy.

Negatywne postaci w Nad Niemnem E. Orzeszkowej.

- negatywne przykłady stosunku do pracy ludzi, którzy dla wspólnego dobra nie robią nic; zaliczymy do nich: Różyca, Kirłę, Orzelskiego, Zygmunta, Darzeckich i Emilię

- zestawienie z ludźmi pracowitymi jest wymowne, bo to oni są nosicielami wielu innych cech negatywnych

- różnice rozumieniu wartości: naród, ojcowizna, miłość, rodzina, wierność, praca - dzieliły Zygmunta i Justynę oraz były przyczyną konfliktu między Andrzejową, a Zygmuntem

- program wychowawczy Andrzejowej został chybiony; wartości takie jak patriotyzm i umiejętność przewodzenia ludziom nie zostały w nim wzbudzone i przyjęte przez niego

- Zygmunt odrzucił patriotyzm swego ojca na rzecz kosmopolityzmu i egoistycznej wygody, nie umie samodzielnie kierować swoim losem

- przestrzegano hierarchii ważności wszystkich osób

- Orzelski i Terenia; oni cenili najwyżej egzotyczne podróże, romansowe przeżycia, emocje, poetyzowanie, pejzaże włoskie, alpejskie, ale nie rodzime, nadniemeńskie; majątek najlepiej odziedziczony lub uzyskany przez korzystny mariaż; programowa bezużyteczność i egoizm

Dwór i zaścianek w Nad Niemnem E. Orzeszkowej.

- rozległy obraz społeczeństwa; powstanie styczniowe (przywołane w retrospekcji); mogiła powstańcza przypomina o okresie zbratania różnych warstw społecznych

- siedziby rodowe bohaterów - Korczyn, Olszynka, Osowce, zagroda Anzelma i Jana (zaścianek)

- gniazda rodowe zostały założone w pobliżu miejsc świętych, pełniąc funkcję strażników i opiekunów tych miejsc

- zaścianek wszedł w sojusz z dworkiem; zbliżenie dworu z zaściankiem, przyjąwszy tym samym rozwiązanie ideowe z początku lat `60 (przedpowstaniowych)

Problemy społeczności żydowskiej w „Meirze Ezofowiczu” E. Orzeszkowej.

- pierwodruk w „Kłosach” 1878, wydanie osobne w Warszawie 1878

Akcja toczy się w małym miasteczku o fikcyjnej nazwie Szybów (prototypem jest Szkłów). Przedstawione zostało środowisko żydowskie, zamknięte, wyobcowane ze społeczności polskiej, występującej w powieści jedynie epizodycznie. O wpływy w tym środowisku walczy z jednej strony rodzina konserwatywnych rabinów Todrosów, z drugiej Ezofowiczowie, kupcy o tradycjach postępowych. Przeciwieństwa te usymbolizowane są przez starość Izaaka Todrosa i młodość Meira. W tle ukazana jest ciemna i wyzyskiwana uboga ludność miasteczka. Bohater powieści, potomek i spadkobierca duchowy Michała Ezofowicza, który w czasach odrodzenia usiłował zreformować społeczeństwo żydowskie i zbliżyć do polskiego, oraz Hersza Ezofowicza, działacza z czasów Sejmu Wielkiego, przeciwstawia się ortodoksyjnemu, zacofanemu środowisku, reprezentowanemu przez rabina Todrosa. Meir, typ samotnego bohatera z literatury romantyzmu, przegrywa walkę, zostaje wyklęty i wygnany z Szybowa, jego towarzyszka, Karaimka Gołda, ginie zamordowana, broniąc powierzonego przez Meira testamentu Michała Ezofowicza, stanowiącego symbol postępu i narzędzie walki. Meir rusza w świat, zostawiając jednak w Szybowie grupę zwolenników.

- kult tradycji i głęboką żarliwość religijną, solidarność narodową i spoistość rodzinną; splata się z nimi fanatyzm, zdegenerowane formy mistyki i formalizm religijny, nieprzyjazna obcość wobec nieżydowskiego otoczenia, odrzucenie wszelkich zdobyczy nowoczesnej wiedzy

- klęska bohatera jest moralnym zwycięstwem; zrozumienie u młodego pokolenia; zwycięska przyszłość należy do sił postępu; związki z tradycją romantyczną; sceny zbiorowe; uwznioślona tonacja; wypowiedzi ideowe

- nawiązanie do historii Żydów w Rzeczpospolitej; wszechstronny obraz obyczajowości i kultury żydowskiej; stylizowany język postaci; tendencje asymilacyjne

„Niziny społeczne” w Dziurdziach E. Orzeszkowej.

- bohater zbiorowy to mieszkańcy wsi białoruskiej

- życie chłopskie; ciemnota; zbrodnia zabobonnych chłopów podejrzewających o czary żonę kowala

- zgubne skutki zabobonów; ofiara to kobieta będąca uosobieniem ufnej życzliwości wobec świata; zbrodniarze to ludzie którzy nie noszą w sobie zwyrodnień psychicznych i posłuszni są elementarnym formom moralnym swego środowiska

- socjo-psychologiczna geneza zbrodni; cechy ówczesnej mentalności chłopskiej; władza przesądu i żądzy posiadania

- analiza gromady chłopskiej jako określonej instytucji społecznej; chłopi w domu i działalności publicznej

- władza w gromadzie spoczywa w rękach „ porządniejszych gospodarzy”; antagonizm między bogatymi rodzinami Dziurdziów, Łabudów, Budraków i szarą masą biedoty; bogactwo postaci ludowych

Cham E. Orzeszkowej – natura, ciało, środowisko.

- , pierwotny tytuł „Rybak nadniemeński”; 1888 r.

- fabuła osnuta jest wokół autentycznych wydarzeń we wsi Ponizany; portret psychologiczny rybaka Pawła Kobyckiego; walczy on o moralne i psychologiczne uzdrowienie żony Franki

- działanie cywilizacji miejskiej

- zło moralne jest bardziej nieszczęściem wywołanym przez okoliczności niż winą jednostki; zasługuje na współczującą pomoc i przebaczenie; nieprzenikalność cudzej psychiki

- wpływ Tołstoja; konstrukcja powieści zbliżona jest do dramatu; nasilający się konflikt i końcowa katastrofa

Dzieje Franki i Pawła w Chamie E. Orzeszkowej.

- historia przedstawiona oparta jest na zdarzeniu autentycznym

- bohaterowie o przeciwstawnych temperamentach, usposobieniach oraz bardzo różnych poglądach na świat

- zdarzenia pełne dramatyzmu; ukryte właściwości psychiki ludzkiej; starannie dobrany system zdarzeń, przeciwności losu

- przeciwności tych los nie poskąpił Pawłowi i France; losem można nazwać zjawienie się Franki w jego życiu, wniosła w nie niepokój; Franka - ofiara środowiska rynsztokowego i szumowin miejskich wniosła do chaty nadniemeńskiego rybaka swój erotyzm i zburzyła naturalny bieg rzeczy, któremu podlegał rytm jego pracy i życie ludzi natury; w czysty świat obyczajowości wiejskiej wniosła uprzedzenia i przesądy; to co wiejskie było dla niej chamskie, urzekała ją cywilizacja miejska;

- postępująca nerwowość, ostre ataki gniewu Franki; Franka oszalała z rozpaczy, że już nie może wrócić do życia miejskiego; bunt i nienawiść opanowały jej naturę

- przemiana Pawła pod wpływem uczuć - odmłodniał, stał się bardziej energiczny, po ucieczce Franki- zestarzał się, zesztywniał, zamknął się w sobie

Analiza Kamizelki Bolesława Prusa.

- pierwodruk 1882, wydana w Szkicach i obrazkach 1885

- obraz miejski, szkic z życia ubogich mieszkańców Warszawy; wydarzenia codzienne; heroiczne wartości bohaterów

- właściciel kamizelki (narrator) z jej wyglądu i retrospektywnie ujętych obserwacji życia poprzedniego właściciela i jego żony rekonstruuje ich historię; narracja dotyczy głownie oglądanych przez okno zachowań pary bohaterów

- motyw uboczny o charakterze przedmiotowym i statycznym – kamizelka; ma wiele znaczeń

- podwójna wartość – użytkowa i emocjonalna

- miłość przedstawiona jest tu w sposób daleki od konwencji, o uczuciu się nie mówi, świadczą o nim czyny, których sens moralny jest jak gdyby odwrócony: wzajemne okłamywanie się małżonków jest tu bowiem wartością pozytywną, rosnącą w obliczu nieuchronnie zbliżającej się śmierci chorego urzędnika

- pesymistyczny obraz świata dopełnia nadzieja

- narracja: narrator występuje jako postać, której charakter poznajemy podczas zwięzłej autoprezentacji ; należy do świata przedstawionego; odtwarza szare życie i losy ludzi

- inwersja czasowa; tragiczne zamknięcie losów pary bohaterów

- humor wymieszany z liryzmem; miniatura psychologiczna

Placówka – pierwsza powieść naturalistyczna.

- logika studium narodowego; człowiek jako wytwór określonego środowiska przyrodniczego i społecznego

- wydarzenia i postaci są reprezentatywne dla określonej epoki i warstwy społecznej; reprezentatywność ta jest wszechstronna

- czyny są tak samo motywowane socjologicznie i psychologicznie, jak ich osobowość

- zasada selekcji; krótkie odcinki przedzielone przerwami paromiesięcznymi

pierwszy rozdział stanowi ekspozycję – opis miejsca akcji, prezentacja bohaterów i ich krótka historia; trzy następne rozdziały II, III i IV ukazują codzienny trud i pracę Ślimaków; V i VI stworzenie sytuacji konfliktowej. Ślimak sprzedawał swoje i cudze towary mierniczym po zawyżonej cenie, dzięki czemu sam się wzbogacił, lecz jednocześnie skłócił ze wsią. Ponadto dziedzic sprzedał majątek, a Hamer, zainteresowany górką Ślimaka, chce odkupić od niego gospodarstwo; VII i VIII – Niemcy nie przedłużają umowy o łąkę, dlatego musi sprzedać krowę, odsuwają go od handlu z pracownikami kolei. Rozpoczyna się okres niepowodzeń i klęsk; Do akcji wkracza wątek na wpół kryminalny. W okolicy grasują złodzieje, z którymi Ślimak wpadł w przypadkowy konflikt. W wynikły tego traci konie, a po wypędzeniu Owczarza ze znajdą i po ich śmierci ściąga na siebie zemstę Zośki, która podpala dom. Nieszczęścia sypią się na rodzinę. Jędrek za bójkę z Niemcami trafił do więzienia, żona ciężko zachorowała. Ślimak załamuje się i jest gotów sprzedać ziemię Niemcom, ale w dramatycznej rozmowie z żoną przysięga walczyć do końca i wygrywa (rozdział IX i X).

- spójność dramatyczna; ekspozycja; zawiązanie akcji, narastanie konfliktu, punkt kulminacyjny i zakończenie; wydarzenia są zdeterminowane i połączone w spójną całość

- narrator: narracja prowadzona w drugiej osobie; zwroty do czytelnika; konsekwencja literatury obrazkowej; unaocznienie opisywanych faktów; wciągnięcie czytelnika w sferę rzeczywistości przedstawionej; w dalszej części narracja trzecio osobowa; narrator jest ukryty, nie utrzymuje kontaktu z czytelnikiem; narrator nie wypowiada sądów o świecie; narracja z perspektywy świadka wydarzeń; kształtowanie się narracji personalnej; prezentuje obraz przefiltrowany przez świadomość narratora

- styl: przezroczysty, ukryty dla czytelnika; potoczne słownictwo i frazeologizmy; język posługuje się nazwami z życia codziennego i pospolitego; wypowiedzi stylizowane na gwarowe

Perspektywa historyczna Lalki B. Prusa.

- przeszłość objęta pamięcią postaci, wpływająca na ich postawy i działania, sięga powstania styczniowego, Wiosny Ludów, a nawet jeszcze dalej – do tradycji napoleońskich

- plan utworu nakreśla przede wszystkim „Pamiętnik starego subiekta”, w którym fakty historyczne nabierają subiektywnych znaczeń, podlegają indywidualnej ocenie

- odległy świat patriarchalnego mieszczaństwa, zamknięta epoka walk wolnościowych – Wiosna Ludów i powstanie 1863 roku; wpływ na życie i indywidualne losy; sprawa niepodległości kraju

- te epizody mają istotny pokoleniowy sens

Narracja w Lalce B. Prusa.

- narrator wielorako ograniczony; po pierwsze w sensie ilościowym – wypowiedzi postaci (dialogi, monologi, rozmyślania, listy, pamiętnik) zajmują w Lalce proporcjonalnie dużo więcej miejsca niż w innych powieściach. Ograniczenie drugie wszechwładzy narratora polega w powieści Prusa na pozbawieniu go nadludzkiej kompetencji sądzenia i na odebraniu mu nieomylności dydaktycznej; nie przyznaje sobie kompetencji bezwzględnego, nieodwołalnego sędziego

- uśmiechliwe zaciekawienie starokawalerskimi słabostkami i anachronicznymi zwyczajami starego subiekta

- postawa obserwacyjna; czasami ogląda świat ich oczyma; narracja przyjmuje chwilami postać mowy pozornie zależnej; podmiotu jako przenikliwego obserwatora, człowieka czujnego i uważnego, ale czującego, myślącego i otwartego

- postacie , przejmują część funkcji, jakie w „normalnych” powieściach pozytywistycznych spełniał wszechwładny narrator odautorski; autonomia postaci; z czasem szczupleje władza narratora nad światem przedstawionym

- zredukowanie roli narratora odautorskiego jest ukształtowaniem powieściowego finału losów Wokulskiego. Istnieją w tej kwestii cztery wersje. Jedna z nich należy do doktora Szumana, druga do Ochockiego, trzecia do Rzeckiego, czwartą zawarł w swym liście Węgiełek. Żadnej z tych wersji nie potwierdza wszechmocny narrator, posiadający moc niechybnego upewniania o faktach. Każdy z wariantów zawiera jakąś dozę prawdy, a przynajmniej wygląda na prawdopodobny, ale zarazem każdy został opatrzony znakiem jakiegoś autorskiego dystansu

- naturalistyczne dążenie do rzetelności informacyjnej i naturalistyczna bezpruderyjność; oddalenie się od wczesnopozytywistycznych złudzeń utylitarnych i prymitywnych schematów fabularnych

Stawska – Łęcka – Wąsowska - portrety kobiet w „Lalce” B. Prusa.

- Izabela Łęcka: dwudziestopięcioletnia kobieta, wywodząca się z bogatej i dobrze skoligaconej rodziny arystokratycznej. Jest osobą przystojną. Pędziła życie wygodne, pozbawione wszelkich trosk, naturalnym było to, że w jej rzeczywistości panuje wieczna wiosna, niewiele wiedziała zaś o świecie. Panna Izabela tkwi w salonowych konwenansach, gdzie dopuszcza się flirt, grę i zabawę, utarczki słowne z przystojnymi mężczyznami. Jest osobą ukształtowaną przez modne lektury i snobistyczną sferę, w której istnieje zapotrzebowanie na mocne wrażenia. Izabela okazuje się w rezultacie wyrachowaną a zubożałą panną, która mając wyjść z konieczności za mąż za niekochanego człowieka, nie chce zrezygnować ze swych salonowych gier. Dwulicowość, kokieteria i lekceważący stosunek do Wokulskiego niewątpliwie ukształtowane są przez obyczajowość jej sfery towarzyskiej, przede wszystkim jednak wywodzą się z indywidualnych cech jej charakteru, niezależnych od pozycji społecznej. Jej postać sprawia wrażenie niepełnej. Z jednej strony jest kobietą fatalną, która mężczyzn traktuje jak zabawki i po kolei doprowadza do klęski, z drugiej zaś strony jest zbyt bezwolna, mało aktywna i nie umie, tak jak niewiele od niej starsza wdowa Kazia Wąsowska, być partnerką w rozmowie salonowej i w trakcie jazdy konnej.

- Kazia Wąsowska: jest młodą wdową, a przy tym piękną kobietą, która podbija serca mężczyzn, zmienia codziennie swoich adoratorów, którzy z pokorą przyjmują takie postępowanie. Potrafi rozmawiać z mężczyznami w sposób otwarty, zachowując jednak pozory salonowej rozgrywki. Sprawia wrażenie kobiety wolnej i niezależnej, choć równocześnie jest mocno związana ze swoją warstwą społeczną. Pani Wąsowska, mimo że należy do tego samego środowiska co Izabela Łęcka, ma zupełnie inny stosunek do Wokulskiego. Jako jedyna dostrzega w nim godnego partnera w rozmowie i rozumie jego niezbyt łatwą naturę.

- Pani Stawska to młoda kobieta, której mąż niesłusznie oskarżony o zabójstwo uciekł z kraju przed sądem, a ona z dużym trudem utrzymuje za korepetycje swoją matkę i córkę. Skorzystała także z propozycji baronowej Krzeszowskiej i pracowała u niej za niewielkie pieniądze przy porządkowaniu bielizny. Mieszka w kamienicy czynszowej wykupionej przez Wokulskiego. Jest bardzo dobrą, przemiłą i piękną kobietą, w której kocha się Ignacy Rzecki, a Wokulski darzy ją wielką sympatią. Jest samodzielna i bardzo pracowita, a swymi szlachetnymi cechami charakteru zyskuje sobie życzliwość otoczenia.

Wokulski i Rzecki – opozycyjne konstrukcje charakterologiczne.

Rzecki jest idealistą politycznym, Ochocki naukowym, a Wokulski bardzo złożonym jako człowiek epoki przejściowej. Głównie jednak autor skupia się na opozycji dwóch postaci: Wokulskiego i Rzeckiego.

Uczestnictwo Ignacego Rzeckiego w wydarzeniach Wiosny Ludów, a Wokulskiego w powstaniu styczniowym wywiera trwały wpływ na ich życie i wiąże indywidualne losy ze sprawą niepodległości kraju.

Odrębność pokoleń w „Lalce” nie polega jednak na prostej różnicy wieku; Rzeckiego i Wokulskiego dzieli tylko kilka lat życia, natomiast reprezentują oni różne postawy i różne mentalności. O ile los starego subiekta jest kształtowany niemal bez reszty przez romantyczną koncepcję świata, o tyle wybrana przez Wokulskiego kariera kupca-kapitalisty przybliża go do generacji następnej, popowstaniowej, a tym samym oddala od Rzeckiego.

Wokulski to człowiek pełny, z wszystkimi jego zaletami i wadami, niezwykle ambitny i o silnej woli, kupiec, ale zarazem myśliciel, były powstaniec, a w kilkanaście lat później ten, który próbował żyć jak normalny mieszczanin. Na każdym etapie życia jest inny, umie przystosować się do okoliczności, ale równocześnie nadaje własne piętno zdarzeniom, których sam jest współtwórcą. Brakowało mu tylko jednego: wielkiej miłości. Ta spotyka go w momencie, gdy jest już człowiekiem dojrzałym (45-letnim) i może dlatego staje się ona siłą destrukcyjną i prowadzi ku klęsce. Wcześniej nie mogą się także zrealizować jego wielkie pragnienia naukowe. Zakochując się, staje się bezwolnym; kobieta jest aniołem, wymagającym ciągłego uwielbienia i dostarczania przez mężczyznę dowodów miłości. Zarazem odzywa się w nim ciągle racjonalista, który umie analizować własne stany psychiczne i oceniać postępowanie. W powieści mówi się o Wokulskim, że jest człowiekiem przejściowym, gdyż swoimi korzeniami ideowymi tkwi w romantyzmie, natomiast musi żyć i działać dla dobra ogółu i wykonywać pracę, która ma cele praktyczne i nie dostarcza nadmiaru wzruszeń.

Sam bohater prowadzi szeroką akcję filantropijną, myśli o reformach społecznych, i to daje mu poczucie własnej wartości, a pracę swą traktuje i jako zasługę, i jako obowiązek społeczny. Również kariera majątkowa i jej społeczno-obyczajowe konsekwencje ukazane są jako degradacja ideowa dawnego powstańca i sybiraka, dająca się wyjaśnić tylko wielką namiętnością: majątek jest tu środkiem zbliżenia się do panny z arystokracji.

Rzecki jest w powieści postacią całkowicie osamotnioną. Wszystkie nadzieje i oczekiwania go zawiodły, otoczenie widzi w nim tylko śmiesznego, choć sympatycznego dziwaka. Z tego osamotnienia właśnie wywodzą się – jako reakcja obronna – coraz bardziej fantastyczne pomysły polityczne, w które Rzecki chroni się przed rzeczywistością, bezwzględnie zaprzeczającą wszystkim ideałom jego młodości. Idealizm Rzeckiego to romantyczna wiara w ideały moralne, zdolność do poświęceń w imię przyjaźni, kult wartości niematerialnych, tęsknota do świata sprawiedliwości i jego uparta wiara w niepodległość.

Rzecki jest jednym z bohaterów akcji powieściowej, ale zarazem bystrym obserwatorem tej akcji („Pamiętnik starego subiekta”). Dobroć serca potrafi łączyć z ironią, umie także być ironiczny względem samego siebie. Jest przykładem oddanego firmie pracownika, w pracy nadzwyczaj rzetelnego i nieuznającego usprawiedliwienia dla tych, którzy pracę lekceważą lub jej unikają.

Miłość jako źródło klęski bohaterów Lalki B. Prusa.

- dzieje Wokulskiego to wielka powieść o miłości

- powód tragedii i źródło klęski głównego bohatera, który kocha Izabelę Łęcką w romantyczno-sentymentalny sposób

- człowiek, który wszedł w schyłek dojrzałości życiowej, nie znając miłości młodzieńczej ani w ogóle wielkiej namiętności miłosnej

- Wokulski przed poznaniem Izabeli to człowiek od dawna rozczarowany do działalności politycznej; przejęty obrzydzeniem do życia, pozbawiony poczucia wartości swej egzystencji

- celem jest piękna i niedostępna panna, wokół której wyobraźnia Wokulskiego tworzy całą mitologię

- próba ucieczki przed marną i okrutną rzeczywistością

- przyszłe szczęście z Izabelą symbolizuje najczęściej sielankowy krajobraz, w którym znajduje uspokojenie jego zraniona, zmęczona i zawiedziona uczuciowość

- mimo różnic klasowych i niesprzyjających układów społecznych, nie może on przestać kochać i nie może żyć kochając pannę Izabelę

- miłość stała się dla niego problemem egzystencjalnym

- wobec Izabeli manifestuje się jedynie „psią wiernością”, zrzeczeniem wszelkiej osobistości, bezgraniczną ufnością, poza którą kryje się jednak surowe żądanie, aby Izabela była doskonała

- Wokulski próbuje popełnić samobójstwo, a w rezultacie rujnuje jego poukładane dotychczas życie

Recepcja Lalki B. Prusa.

- krytycy pochwalali talent autora, wiedzieli, o co mu chodzi, i sądzili, że nie przekracza swoich kompetencji

- wysila się na wielkie kreacje w rodzaju Wokulskiego i panny Izabeli

- Wokulski: niedorzeczna krzyżówka Herkulesa z Adonisem; nieprawdopodobny zlepek dojrzałej rozwagi energicznego kupca ze studencką rozlazłością uczuciową

- pesymizm, niewiara w społeczeństwo i przyszłość oraz dekadencka apatia w literaturze

- T. Jeż witał w niej arcydzieło (utwór wyraźnie tendencyjny czyli demokratycznie ideowy)

- obrachunek Prusa z filisterstwem, cynizmem i spodleniem współczesności w imię tych ideałów, które zrozpaczonemu Wokulskiemu przywracają równowagę ducha

- „społeczne instynkty” pisarza i celowość psychologiczną kreacji Wokulskiego

- Brzozowski widział w Prusie przenikliwego znawcę współczesności, celującego w rzeczywiste a dramatyczne problemy cywilizacyjne

- włączenie jej do kanonu lektur gimnazjalnych; przedmiot opracowań metodycznych

Faraon B. Prusa – nowy model powieści historycznej.

- odmienny charakter powieści historycznej

- rezygnacja z dominujących dotąd w powieści historycznej czynników emocjonalnych na rzecz intelektualnych

- metoda twórcza powiązana z . powieściami archeologicznymi, w których wykorzystywano zebraną dokumentację naukową

- fragmenty opisujące obrzędy, uroczystości, obyczajowość codzienną, stroje i architekturę państwa faraonów

- dbałość autora o rekonstrukcję tej kultury w jej znamiennych i egzotycznych rysach

- zmiany w konstrukcji powieści: dramatyzacja głównego konfliktu utworu, technika powieści sensacyjnej

- sytuacje i konflikty jako modele o uniwersalnym zasięgu, odnoszące się także do współczesności (powieść historiozoficzno-polityczną)

- sposób opowiadania oscyluje między pozorami staroegipskiej kroniki a relacją z perspektywy XIX-wiecznej

- fabuła: z kilkunastowierszowej, prawdopodobnie zresztą błędniej, wzmianki historycznej o Ramzesie XIII; akcja: walka o władzę między faraonem a warstwą kapłańską

- odbiega od schematu walterskotowskiego, ale także od powieści historycznej; wielkie siły klasowe, wśród których znajdują się także nieświadomie współtworzące historię masy ludowe

- państwo to instytucja mająca własną logikę działania, zarówno stawia ona opór woluntaryzmowi jednostki, jak i zmusza klasę rządzącą do ograniczeń jej egoistycznych interesów

- śmiała i nowatorska koncepcja intelektualna

Faraon B. Prusa – historia i współczesność (władza, tłum, jednostka).

- uniwersalne wartości, które łączą dawne cywilizacje ze współczesnością; istnienie praw obiektywnych, sprawdzalnych w każdej epoce; powieść z kluczem

- Faraon nie jest alegorią XIX-wiecznej Polski, lecz powieścią o upadku XX dynastii egipskiej, opowieścią o władzy i państwie, analizą struktury władzy, praw społecznych i politycznych

- Egipt chyli się ku upadkowi – zmniejszenie się liczby ludności chłopów, długotrwałe wojny, ekspansja na Wschód wyniszczająca Egipt, zaniedbanie gospodarcze kraju, przerost machiny administracyjnej, wejście obcego kapitału – tak samo jak Rzeczpospolita

- powieść historiozoficzno-polityczna; kształtuje sytuacje i konflikty jako modele o uniwersalnym zasięgu, odnoszące się także do współczesności; postęp w dziejach ludzkości dokonuje się przede wszystkim dzięki ludziom, którzy nie obawiają się radykalnych posunięć, którzy nie tylko nie szanują ogólnych praw społecznego rozwoju, ale nawet ignorują je

- los jednostki jest uzależniony od warunków społecznych, których lekceważenie nieuchronnie prowadzi do klęski; przebieg zdarzeń ma dowodzić, iż postęp w dziejach dokonuje się mimo klęsk jednostek

- nieważne jest, że potomni zapomnieli imienia Ramzesa jako rzeczywistego inicjatora reform, ważne jest, że reformy te faktycznie zostały dokonane

- wielkie siły klasowe, wśród których znajdują się także nieświadomie współtworzące historię masy ludowe; władzę ma ten, kto ma pieniądze i wiedzę

- Herhor dzierży władzę, ponieważ ma klucze do skarbca i mądrość doradców; Ramzes traci władzę, gdyż jego działania są nierozważne i lekkomyślne, brak mu również doświadczenia; aby czegokolwiek dokonać Ramzes musiałby działać zgodnie z ogólnie uznanymi w polityce prawami

Portret władcy w Faraonie B. Prusa.

- dwa odmienne modele władcy; pierwszy reprezentowany jest przez starego Ramzesa XII, który sprawuje władzę na zasadzie ustępstw w stosunku do warstwy kapłańskiej; drugi to młody Ramzes XIII, który chce on uniezależnić się od oligarchii kapłańskiej, odsunąć ją od rządów, a oparcie znaleźć w szerszej bazie społecznej: u szlachty, niższych urzędników i kapłanów; , zamierza przeprowadzić reformy polepszające dolę ludu

- przeciwnikiem Ramzesa, głównym jego antagonistą, jest arcykapłan Herhor, który jest biegłym administratorem, zna położenie ludu egipskiego, ogólną słabość państwa

- o klęsce bohatera decyduje autorytet religii, doświadczenie polityczne, osiągnięcia nauki i cechy osobiste (porywczość, lekkomyślność), przypadek

- program młodego reformatora triumfuje za rządów jego następcy, Herhora; wypływa z istotnych potrzeb społeczeństwa, którym nowy władca musi się poddać; Ramzes uświadomił ludowi jego niedolę i nauczył go upominać się o swoje prawa

Walka o władzę w Faraonie B. Prusa.

- walka o władzę między faraonem Ramzesem XIII a warstwą kapłańską

- uniezależnie się od oligarchii kapłańskiej, odsunięcie jej od rządów, a oparcie znaleźć w szerszej bazie społecznej: u szlachty, niższych urzędników i kapłanów

- sprzymierzeńcami Ramzesa są reprezentanci interesów ludu, feniccy kupcy i lichwiarze; przeciwnikiem Ramzesa, głównym jego antagonistą, jest arcykapłan Herhor

- o klęsce bohatera decyduje autorytet religii, doświadczenie polityczne, osiągnięcia nauki i cechy osobiste (porywczość, lekkomyślność), przypadek

- Herhor spowodował przyspieszenie ataku ludu na świątynię tak, aby zbiegł się on z początkiem zaćmienia słońca, a następnie zainscenizował gniew bogów i pokonał przeciwnika. Młody Ramzes poniósł klęskę i wkrótce potem zginął z ręki niefortunnego swego rywala, Lykona. Awanturnik polityczny, który chciał zmienić istniejący układ sił przegrał walkę, a w państwie egipskim wszystko wróciło do dawnego trybu

- nieudane wysiłki szlachetnego władcy

- program młodego reformatora triumfuje za rządów jego następcy, Herhora; wypływa z istotnych potrzeb społeczeństwa, którym nowy władca musi się poddać; Ramzes uświadomił ludowi jego niedolę i nauczył go upominać się o swoje prawa

- Herhor utrzymał się więc przy władzy jako człowiek, przegrał natomiast walkę jako reprezentant pewnej linii politycznej

Z legend dawnego Egiptu i Faraon – historiozoficzna refleksja Bolesława Prusa.

- Z legend dawnego Egiptu i Faraon przedstawiają dwie odrębne refleksje historiozoficzne

- Z legend dawnego Egiptu: bohaterami są dwaj władcy starożytnego mocarstwa; ukazuje historię jako splot niezależnych od człowieka przypadków, kierujących losami narodu; zilustrowanie myśli: „Patrzcie, jak marne są ludzkie nadzieje wobec porządku świata”

- Faraon: poinformowanie czytelników na samym początku powieści o końcowym wyniku walki o władzę pomiędzy Ramzesem a kapłanami; nie chodzi o abstrakcyjną fabułą i wciągnięcie w perypetie bohaterów, lecz o uważną i wnikliwą analizę procesu historycznego; prześledzenie procesu historycznego i zanalizowanie jego mechanizmu; wykrycie sił politycznych i społecznych odgrywających rolę sprawczą

Z pamiętnika poznańskiego nauczyciela

- 1879 r.; germanizacja w zaborze pruskim; nowela o tematyce dziecięcej; brutalność zaborcy w wynaradawianiu

- Michaś, polskie dziecko uczęszczające do pruskiej szkoły, z wdzięczności za poświęcenie matki, która mimo ciężkiej sytuacji posłała go na nauki, pragnął cieszyć ją dobrymi ocenami. Jednak polski akcent i pochodzenie uniemożliwiały mu prawidłową wymowę w języku wykładowym niemieckim i asymilację w pruskiej szkole. Ponadto był z tych przyczyn dyskryminowany przez nauczycieli. Michaś za wszelką cenę nie chciał pozostawać w tyle za klasą, więc godzinami uczył się głównie łaciny, z którą miał najwięcej kłopotów. Dziecko wkrótce przestało sypiać nocami, uczyło się niemal bez przerwy, aż w końcu zapadło na zapalenie mózgu i umarło. Nowela jest pamiętnikarskim zapisem dziejów Michasia, sporządzonym przez polskiego nauczyciela Wawrzynkiewicza, u którego chłopiec mieszkał.

Nowele amerykańskie Sienkiewicza.

- 1876-78 Sienkiewicz przebywa w Ameryce;

- „Listy z podróży do Ameryki”; analiza społeczeństwa amerykańskiego, problemu indiańskiego oraz problemów emigracji

- nowele amerykańskie, piętnujące zagładę Indian („Sachem”), obrazujące niedolę wygnańczą i patriotyczną nostalgię („Latarnik”), a także prawiące o „starej emigracji”

Latarnik

- 1882 r.

- niedola polskiego emigranta politycznego, tułającego się po świecie w poszukiwaniu chleba i spokoju po opuszczeniu nie istniejącej na mapie Europy ojczyzny. Skawiński, weteran wielu wojen (m.in. powstania listopadowego, Wiosny Ludów), człowiek, który imał się wielu zawodów, posiadacz wielu odznaczeń, który nie zaznał jedynie spokoju, bierze posadę latarnika w Panamie. Pracował na tej posadzie wiele dni i nocy do czasu, aż nadeszła przesyłka z książkami Mickiewicza (jedną z nich był Pan Tadeusz. W przypływie rozrzewnienia, widząc inwokację Pana Tadeusza, siedział na molo i myślał o swoim rodzinnym kraju. Na molo przeleżał całą noc nie zapalając latarni, wskutek czego rozbiła się łódź. Wyrzucono go ze służby. Utwór ten to zasygnalizowanie zjawiska, jakim jest tułaczka rodaków po świecie.

Sachem

- plemię Indian, które prawie w całości zostało wymordowane, a pozostało z niego tylko jedno dziecko, które później wyrosło na dorosłego mężczyznę - Indianina - atrakcję cyrkową. Ludzie pokazywali go sobie palcami i mówili o nim "ostatni Indianin z wymarłego plemienia". Wychowany wśród trupy cyrkowej, czerpie dochody ze swego pochodzenia, nie zważając na to, kim jest. Można powiedzieć, że: "czerpie dochody z krwi swoich przodków wsiąkniętej w ziemię". Potomek indiańskich wodzów ("sachem" znaczy "wódz"), odgrywając rolę rzekomego mściciela, jest przerażającym symbolem spodlenia człowieka w niewoli.

- nawiązanie do sytuacji w zniewolonej zaborami Polsce.

- gorzka ironia utworu nie uderza w samego Indianina - Polaka, a w tych, którzy go do tego doprowadzili, a teraz go oglądają na arenie cyrkowej

Realia historyczne Trylogii H. Sienkiewicza.

- dzieje Polski od śmierci Władysława IV po bitwę pod Chocimiem, tj. w latach 1648-73

- Ogniem i mieczem przyniosło dzieje wojny z Kozakami, Potop ukazał najazd szwedzki, a Pan Wołodyjowski – początek wojny z Turcją, tj. utratę Kamieńca Podolskiego i zwycięstwo J.Sobieskiego pod Chocimiem

- wiele cech wspólnych, łączących Trylogię w jednolitą całość artystyczną; szeroko rozbudowane tło historyczne związane jest pomysłowo z fabułą, uzależnioną od przebiegu wydarzeń dziejowych; wydarzenia na ogół zgodnie ze stanem badań, rozgrywają się przeważnie na polach bitew i w obleganych twierdzach – w Zbarażu, Częstochowie i Kamieńcu Podolskim, walkom zaś towarzyszą pertraktacje dyplomatyczne, działalność króla czy zabiegi hetmana

- postaci historyczne i fikcyjne, traktowane jednakowo wyraziście, współdziałające w akcji

- postacie historyczne: po stronie polskiej Jan Kazimierz (Potop), darzony przez autora dużą sympatią, J.Wiśniowiecki (Ogniem i mieczem), następnie S.Czarniecki i hetman litewski P.J. Sapieha, wreszcie Sobieski; wrogowie Polski to B.Chmielnicki (Ogniem i mieczem), Karol Gustaw i sprzymierzeni ze Szwedami dwaj bracia Radziwiłłowie (Potop)

Dwa plany akcji – historyczny i fikcyjny – w Trylogii H. Sienkiewicza.

- powieść historyczna „ku pokrzepieniu serc”

- niezwykle barwny i sugestywny, choć wyidealizowany i jednostronny, obraz życia i wydarzeń dziejowych w Polsce XVII w. (w dobie wojen kozackich, najazdu szwedzkiego, wojny z Turcją - 1648-72)

- cykl powieści historyczno-przygodowych ukazujących fikcyjne wątki romansowe na tle wydarzeń historycznych

- 2 gł. wątki: historyczny i miłosny, które w mistrzowski sposób przeplatają się ze sobą, zazębiają, warunkują wzajemnie i łączą przede wszystkim poprzez gł. bohatera (Skrzetuski, Kmicic, Wołodyjowski)

- wątek historyczny: wojny, jakie Rzeczpospolita prowadziła w XVII w.; wątek miłosny: oparty jest na identycznym schemacie romansowym trójkąta (jedna panna i dwóch rywali należących do wrogich sobie obozów), „miłość z przeszkodami” , młody rycerz kocha ze wzajemnością pannę, którą porywa rywal na próżno walczący o jej serce; ukochany oddala się od niej z powodu obowiązku żołnierskiego i po odniesieniu zwycięstwa oraz zakończeniu wojny łączy się z nią szczęśliwie (Helena-Skrzetuski-Bohun; Oleńka-Kmicic-Bogusław Radziwiłł; Basia-Wołodyjowski-Azja Tuhajbejowicz)

- synteza najróżniejszych tradycji powieściowych

- elementy stylu epickiego w opisie bitew, charakteryzującego się porównaniami homeryckimi zaczerpniętymi z Iliady i Odysei

- motywy z dawnych powieści awanturniczych i sensacyjnych (pojedynki, mistrzostwo szabli, porwanie ukochanej, zemsta za przyjaciół)

- elementy z baśni ludowych ( dobry król, wierny sługa, zagadnienie cudowności, podział bohaterów na dobrych i złych, zwycięstwo dobra, za czyny kara lub nagroda, pokonywanie wielu przeszkód, by zdobyć rękę ukochanej)

- wydarzenia historyczne: powstanie kozackie na Ukrainie – Ogniem i mieczem ; najazd szwedzki – Potop ; wojna z Turkami – Pan Wołodyjowski

- 25-letni okres historii polskiej, tj. lata 1648-1672, koniec panowania Władysława IV, panowanie Jana Kazimierza i Michała Korybuta Wiśniowieckiego

- odsuwa na dalszy plan sprawy życia wewnętrznego narodu – stosunki społeczne, życie kulturalne, obyczajowe

- historia to działanie: wybitnych jednostek, dążeń narodu, intencji Opatrzności Boskiej

- postacie historyczne i fikcyjne: historyczne: to gł. władcy, magnaci, wodzowie, np. Jan Kazimierz, Jan Sobieski, Karol Gustaw, Jeremi Wiśniowiecki, Czarniecki, Sapieha, Chmielnicki, Radziwiłłowie, Opalińscy, Lubomirski, Kordecki ; fikcyjne: reprezentują szlachtę XVII w., można wśród nich wyróżnić dwie grupy (nazwiska z historii, cały świat wewnętrzny i przygody są dziełem fantazji, np. Skrzetuski, Kmicic, Wołodyjowski; postacie zmyślone, np. Zagłoba, Podbipięta, Roch Kowalski, Józwa Butrym)

Trylogia jako baśń historyczna

- elementy z baśni ludowych: dobry król, wierny sługa, zagadnienie cudowności, podział bohaterów na dobrych i złych, zwycięstwo dobra, za czyny kara lub nagroda, pokonywanie wielu przeszkód, by zdobyć rękę ukochanej

- wątek miłosny z motywami porwania, ucieczek i pogoni, znany i często spotykany w romansach i baśniach, oparty jest na identycznym schemacie romansowym trójkąta

Obraz świata pogańskiego i chrześcijańskiego w Quo vadis H. Sienkiewicza

- 1896 r.; 1905 r.: Nagroda Nobla

- prześladowanie pierwszych chrześcijan za czasów cesarza rzymskiego Nerona; fascynacja postaciami i kulturą starożytnego, „pogańskiego” świata; obraz rzymskiego patrycjatu

- bohaterowie: Petroniusz – bogaty patrycjusz, „arbiter elegantiarum”, sceptyk i esteta; wyrafinowana kultura starożytnego Rzymu, przeciwstawiona trywialnej i megalomańskiej kulturze otoczenia Nerona; pełna świadomość schyłkowości swojej epoki, a jednocześnie jej wartości; śmierć Petroniusza potwierdzi to jego przekonanie; samobójcza śmierć to symbolem zagłady autentycznych wartości starożytnego świata: „poezji i piękna”

- zafascynowanie pięknem Italii i jej zabytków oraz artystyczne dążenie do unaocznienia tego piękna

- obrazy męczeństwa chrześcijan; okrucieństwo Nerona; kontrast wobec obrazów przepychu i rozpasania otoczenia Cezara

- sielankowe zakończenie wątku miłosnego Winicjusza i Ligii; nadal trwa okrutne prześladowanie ich współwyznawców

- upadek kultury klasycznej, a zarazem przyjęcie norm, wartości i ładu; barwne przedstawienie świata pogańskiego; dobro reprezentują chrześcijanie, a piękno poganie; wątki chrześcijańskie w formie klasycznego ładu

- świat postaci odgrywa najważniejszą rolę; dwa oblicza antyku i dwa chrześcijaństwa; postaci jawią się z punktu widzenia innych; piękno fizyczne; estetyczny ład odchodzącej epoki,; śmierć piękna

Portret dekadenta w Bez dogmatu H. Sienkiewicza.

- pierwodruk 1889-90 w „Słowie”, wydana w Warszawie 1891

- rozważania pamiętnikarza, uświadamiającego sobie czujnie własne przeżycia, osobnika o dużej wrażliwości, wybitnego indywidualisty, a zarazem typowego przedstawiciela znamiennego u schyłku XIX w. dekadentyzmu-choroby wieku

- Leon Płoszowski, inteligentny sceptyk, nie umie w bezczynnym życiu znaleźć żadnej wartości. Poszukuje ratunku w miłości pięknej dziewczyny, ale nie potrafi zdobyć się na małżeństwo z nią, godzi się na jej zamążpójście za człowieka nie kochanego, by zbyt późno zrozumieć, że żyć bez niej nie może; gdy zaś ona odrzuca jego miłość i umiera, Płoszowski żałosny ratunek znajduje w samobójczej śmierci

- biografia polskiego dekadenta

Płoszowski i Petroniusz – dwa portrety dekadenta.

- Petroniusz - duchowy arystokrata, „arbiter elegancji”, zwolennik filozofii epikurejskiej, rzymski dekadent, wybitna indywidualność pozbawiona jednak „zmysłu moralnego”; bogaty patrycjusz, „arbiter elegantiarum”, sceptyk i esteta; reprezentuje w powieści wyrafinowaną kulturę starożytnego Rzymu; świadomość schyłkowości swojej epoki, a jednocześnie jej wartości; popełnia samobójstwo; symbol zagłady autentycznych wartości starożytnego świata: „poezji i piękna”

- Leon Płoszowski, 35 lat, sceptyk, kosmopolita, pesymista, człowiek utalentowany, ale niezbyt pracowity, pozbawiony energii i zdolności działania; pesymizm dotyczy całej cywilizacji europejskiej, jest prawdziwą „chorobą wieku”; zagrożenia: nuda, brak sił twórczych; wyrafinowanym i wrażliwym jednostkom pozostaje kolekcjonerstwo, zbieranie pięknych przedmiotów i doświadczeń; chce doświadczyć wszystkiego; podąża krzywymi drogami, na których znajduje cierpienie, rozpacz, wreszcie samobójczą śmierć; życie bez żadnych obowiązków społecznych czy narodowych, skrajny indywidualizm; brak dogmatu

Dwa modele historyzmu – Trylogia i Faraon.

- Trylogia Sienkiewicza i Faraon Prusa reprezentują dwa odmienne modele historyzmu

- Trylogia: historia jest tylko tłem do wydarzeń fabularnych utworu i nie odgrywa tak znaczącej roli w perypetiach bohaterów; motywy i techniki wcześniejszej powieści historycznej; atrakcyjna fabuła awanturnicza z epicko uwzniośloną batalistyką; wymiary bohaterskie; kult dla wielkiej przeszłości narodowej; powiązanie dziejów wojny kozacko-polskiej z wątkami romansowymi; na dalszym planie pojawiają się postaci historyczne, najczęściej jako dostojna dekoracja np. król Jan Kazimierz

- Faraon: historia jest motorem napędowym poczynań głównych postaci, determinuje ich kolejne zachowania; odmienny charakter powieści historycznej; rezygnacja z dominujących dotąd w powieści historycznej czynników emocjonalnych na rzecz intelektualnych; metoda twórcza powiązana z powieściami archeologicznymi, w których wykorzystywano zebraną dokumentację naukową; sporo fragmentów opisujących obrzędy, uroczystości, obyczajowość codzienną, stroje i architekturę państwa faraonów; dbałość autora o rekonstrukcję tej kultury w jej znamiennych i egzotycznych rysach; dramatyzacja głównego konfliktu utworu; technika właściwa powieści sensacyjnej; sytuacje i konflikty jako modele o uniwersalnym zasięgu, odnoszące się także do współczesności; wielkie siły klasowe, wśród których znajdują się także nieświadomie współtworzące historię masy ludowe; państwo to instytucja mająca własną logikę działania; wprowadzenie w nowoczesne założenia powieściopisarstwa podejmującego problematykę psychologii władzy i rządzenia

Pozytywistyczna proza satyryczna na przykładzie twórczości J. Lama.

- Koroniarz w Galicji, czyli Powagi powiatowe (1869) : motywy powstańcze; pierwszą warstwę utworu stanowi satyryczny przegląd różnych postaw społeczeństwa galicyjskiego wobec powstania; demaskacja tchórzostwa, nieudolności i lekkomyślności; postacie z karykaturalną przesadą; groteskowe sytuacje; naiwne lub zacofane zapatrywania; sieć dygresji odnoszących się do różnych spraw życia politycznego Galicji w dobie walki o autonomię; wyszydzanie ugodowych stronnictw konserwatywnych i galicyjskiej; narracja satyryczna; pomysłowość; ironiczna przesada i eufemistyczna peryfraza; parodia stylów wysokich

- w powieści Panna Emilia (1869, w wydaniu 2. Wielki świat Capowic): narzeczony bohaterki ma przeszłość powstańczą; w zasadzie utwór ten należy do innego kręgu tematycznego, który można by nazwać galicyjską powieścią polityczną; warunki cenzuralne pozwalające na jego literackie odtworzenie i siły pisarskie, które temat taki mogły zrealizować.

- w Wielkim świecie Capowic obiektem satyry jest przede wszystkim biurokracja austriacka, zarazem bezwzględna i tchórzliwa, nieudolna i skorumpowana; aspiracje polityczno-narodowe Rusinów, szukających oparcia we władzy zaborczej.

- nawiązując do techniki powiastki filozoficznej, pisał utwory pozornie bezpretensjonalne i ogromnie zabawne, zawierający jednak spory ładunek satyryczny, konsekwentne artystycznie i będące czymś nowym i oryginalnym

Przekształcenie wzorca powieści realistycznej w twórczości Reymonta na podstawie Chłopów.

- bohater zbiorowy; zbiorowość jako główny bohater występuje w Chłopach jako społeczność wiejska w Lipcach; realistyczny obraz życia wsi na wielu płaszczyznach (poczynając od spraw czysto psychologicznych, poprzez sprawy społeczne, na obyczajowości i folklorze kończąc);

- rozwarstwienie wsi, nierówność, konflikty ekonomiczne między wsią a dworem; głód ziemi wywołany w dużej mierze chciwością i skąpstwem dworu; przywiązanie chłopa do religii i niechęć do obcych; autorytet moralny kościoła i księdza; ciężką pracę chłopa, jego codzienny znój i pot; patriotyzm nie na pokaz

- nasilenie prawdy i realizmu; fresk literacki niezwykle bogaty w szczegóły

- naturalizm; naturalistyczna metoda opisu pokazuje człowieka w niewoli złych i niszczących go instynktów i pragnień, jednocześnie zaprzecza naturalizmowi; droga pozwalająca ominąć pokusę zła i o sposobach przezwyciężenia własnych słabości

Chłopi W. S. Reymonta – naturalizm i impresjonizm.

- elementy różnych poetyk

- ideowe założenia naturalizmu; harmonijny i logiczny rozwój akcji, determinowany prawami natury, rządzącymi także w dużym stopniu życiem ludzkim; opisy ludzi; koncepcja osobowości; prawa biologiczne i fizjologiczne; materialistyczne i biologiczne pojmowanie natury

- życie chłopskie gromady toczy się zatem zgodnie z rytmem przyrody i rytmem prac polowych; świat przypomina organizm lub mechanizm działający wedle odwiecznych zasad, w którym wszystko się zazębia, łączy ze sobą, wpływa na siebie

- każda pora roku determinuje inny rodzaj pracy w polu i w domu, a także inne obrzędy i obyczaje; po wielkich przeżyciach, awanturach, niezwykłych wydarzeniach, chwilowo burzący logiczny rozwój, życie w Lipcach wraca do normalności

- bezwzględna prawda o rzeczywistości przedstawia niezależną sztukę tworzona siłą talentu; przeistaczał opowiadacza w „bohatera prowadzącego”; przeżycia jednostki z jej punktu widzenia, jako projekcję jej własnych stanów psychicznych i emocjonalnych

- determinanty postępowania zarówno w miłości, jak i w nienawiści; zachowanie jego bohaterów wypływa z konieczności walki o byt, działania instynktów, fatalizmu dziedziczności; pisarz opisuje śmierć Kuby, jednak obraz jej wzbogaca subtelnymi przeżyciami parobka

- sposób kreowania języka chłopskiego; synteza wielu gwar; język ludzi, których wyobraźnia oscyluje wokół tego, co ich otacza, nie jest przedmiotem codziennej obserwacji; porównania do życia zwierząt i ptaków

- poetyka naturalistyczno-impresjonistyczna z modernistyczną tendencją liryzacyjną; charakterystyczny dla obu symbolizm; naturalistyczna koncepcja deterministycznego związku chłopa z ziemią i młodopolska tendencja kreowania archetypu potężnego chłopa – Piasta; hołd oddany ciężkiej pracy chłopa na wsi

Narracja w Chłopach W. S. Reymonta

- narrator powieści jest pomyślany na wzór greckiego aojdy, wędrownego pieśniarza opiewającego dzieje i czyny starohelleńskich bohaterów

- narrator to człowiek mocno wżyty w środowisko wiejskie, żywo zaangażowany w jego sprawy, usiłujący wyrazić jako artysta możliwie najwierniej myśli i uczucia swoich bohaterów; stanowisko ponadchłopskie

- wywodzi chłopską filozofię; podkreśla egzotykę obyczaju wiejskiego; stara się ukazać obie strony medalu; posługuje się literacką stylizacją na motywach wiejskich

- pisze jak wytrawny literat; narrator powieści to figura po trochu stylizowana: literat, który pragnie wcielić się w chłopskiego aojdę-homerydę, nie rezygnuje wszakże z przyswojonej już kultury literackiej; przemawia własnym epickim językiem

- ukrywa się za światem przedstawionym jak klasyczny narrator XIX wiecznej prozy

- Kazimierz Wyka wyróżnia trzech narratorów: realistycznego obserwatora niezaangażowanego w sprawy, o których opowiada ; wsiowego gadułę mówiącego gwarą ; młodopolskiego stylizatora liryzującego, mówiącego językiem obcym wsi

Miasto jako bohater Ziemi obiecanej W. S. Reymonta

- powieść o gwałtownie rozwijającej się Łodzi, która w krótkim czasie zmieniła się z małej osady w miasto przemysłowe

- wspaniałe możliwości zaprezentowania talentu obserwatorskiego; zabiegi, „kanty”, twarda wola wybicia się, zdobycia pieniędzy, wdarcia się możliwie szybko na najwyższe szczeble społecznej drabiny

- bogata galeria postaci, scharakteryzowane wiele społecznych środowisk, antagonizmy narodowo-rasowe, rywalizacja żywiołu niemieckiego, żydowskiego i polskiego, różne drogi awansu społecznego i materialnego i jego skutki

- powieść prowadzi do uogólnienia budzącego wątpliwości: łatwo z niej odczytać akcent wyraźnie antysemicki, oskarżenie środowiska żydowskiego o to, że przyswoiło sobie wszystkie negatywne cechy właściwe dla życia w mieście, w którym życiowy sukces, zarobek awans zyskuje się tylko bezwzględnością i nieliczeniem się z żadnymi zasadami moralnymi

- powieść antyurbanistyczna; współczesne miasto jest świadectwem katastrofalnych skutków, jakie niesie rozwój cywilizacji; przeciwstawienie miastu wsi

- miasto jest odrażające: błoto, chłód, szarość, zimno, wiatr, brudne rynsztoki, brud i smród; drzewa umierają, woda w stawikach jest zastała, brudna i śmierdząca; Łódź jako miasto kontrastów

- miasto jako przestrzeń wroga, nie sprzyjająca nikomu; miasto jest chaotyczne, zbudowane bez wyraźnego planu

Trzech głównych bohaterów Ziemi obiecanej W. S. Reymonta

- Ziemia obiecana jest powieścią bez głównego bohatera; spółka trzech fabrykantów: Polaka, inżyniera Karola Borowieckiego, Niemca Maksa Bauma i Żyda Moryca Welta; życie zbiorowości ludzkiej; losy jednostek jako składnik zespołu zjawisk społecznych, wtopione w obraz fabrycznego miasta, świata maszyn, dominującego nad światem ludzi

- bohaterowie zbiorowi:

Polacy (Borowiecki, Anka, jej papa, Trawińscy, Kurowski, Jaskólscy, Wysocki) –rodowód szlachecko-wiejski, sprzedają majątki, zapożyczają się, oddają ostatnie pamiątki rodzinne, by założyć fabrykę; pojawiają się też Polacy inteligenci - bez grosza, wcześniej zubożali stają się po prostu proletariatem;

Żydzi (Moryc Welt, Grunspan z rodziną, Zukerowie, Mendelhson, Grosglik)

Niemcy (Baumowie, Bucholc z rodziną, Muller z rodzina) - Baumowie przedstawieni raczej pozytywnie, fabryka ginie, bo Baum nie chce zgodzić się na jej mechanizację; u Mullerów jest tak jak za czasów, kiedy byli biedni - pałac stoi pusty, a oni gnieżdżą się w jednym domu, bo tak się przyzwyczaili

Twórczość Wacława Berenta.

- 1903 - Próchno - świat sztuki współczesnej; jego przedstawiciele: aktor Borowski, poeta Muller, muzyk Herttenstein, dziennikarz Jelsky, dramatopisarz Turkuł, malarz Pawluk – osadzeni w wielkomiejskim żywiole jednej z europejskich stolic kultury modernistycznej, oddają się marzeniom o wielkiej sztuce, rozważaniom o jej roli we współczesnym świecie i miejscu artysty w życiu. Tragiczne rozdarcie między chęcią tworzenia, jako realizacji popędu woli, a świadomością własnej niemocy twórczej doprowadza bohaterów do wyzbycia się wszelkich pragnień przez samobójczą śmierć – nirwanę.

- inspiracje A. Schopenhauera i filozofii buddyjskiej splatają się z wpływami filozofii F.W.Nietzschego; pogarda dla tłumu, lekceważenie kobiety oraz kult sztuki.

- Próchno – powieść artysty o artyście, będąca ostrzeżeniem przed dekadenckim modernizmem; interpretowana jako spowiedź dziecięcia wieku; przeważa pogląd o otwartym, polifonicznym charakterze struktury powieści pozbawionej jednoznacznego sądu narratora.

- Ozimina 1911 - przekrój polskiego społ.; obraz towarzystwa zgromadzonego na balu w salonach barona Niemana w momencie wybuchu wojny rosyjsko–japońskiej; marazm i bezideowość plutokracji i sfer arystokratycznych; przeciwstawiona im zostaje idea przekazywanych z pokolenia na pokolenie pochodni życia: tradycji kultury, moralności i dążeń niepodległościowych.

- symbolika powieści odwołująca się do lit. romantycznej (Dziady) i twórczości S.Wyspiańskiego (Wesele, Noc listopadowa) oraz do mitu odnowy życia;wyraża wiarę w odnowienie poprzez śmierć.

Artysta jako bohater powieści W. Berenta.

- Próchno - powieść o artystach

- bohaterowie: aktor Borowski, poeta Muller, muzyk Hertenstein, dziennikarz Jelsky, dramatopisarz Turkuł, malarz Pawluk; oddają się marzeniom o wielkiej sztuce, rozważaniom o jej roli we współczesnym świecie i miejscu artysty w życiu.

- najkonsekwentniej i najabsolutniej, za wszelka cenę dąży do twórczości dramaturg Turkuł - świadomy celu twórcy artysta

- reszta postaci waha się między euforią a pesymizmem, a więc między dwoma sposobami odczuwania najbliższymi Nietzschemu; kobieta - cel pożądania - staje się czynnikiem niszczącym twórczość; muzyk Hertenstein kocha siostrę - to wina niemocy twórczej, aktorowi Borowskiemu przeszkadza żona Zosia

- świadomi własnej nieproduktywności, przez co cel śmierci staje się jedynym elementem „dziania” w powieści; pobudki samobójstwa są różne; Pawluk - ocenia trzeźwo

- lekarz Kunicki i malarz Pawluk to sędziowie - przytomni obserwatorzy; Kunicki - świat artystów - zanik normalności psychofizycznej

Ocena modernizmu w Próchnie W. Berenta.

- Berent - bardzo wrażliwy na społeczne znaczenie zjawisk; Próchno miało być diagnozą choroby i jednocześnie ostrzeżeniem, ukazującym tragiczne skutki estetyzmu

- autor nigdzie w powieści nie odciął się zdecydowanie od tego świata dekadenckiej cyganerii, a hieratyczno-dostojny i barokowo-ekspresjonistyczny styl nie tylko dialogów, ale i narracji, nadał przeżyciom owych improduktywów, jakby piętno autentycznego tragizmu

- „pochlebne oskarżenie”,; genialne studium dusz naprawdę tragicznych i wyniosłych

- próchno to tępa i bezmyślna trzoda filistrów i mydlarzy, która otacza świat poszukiwaczy ideału

- najgłębszy obraz literacki dekadenckiej cyganerii z przełomów wieku; nasiąknięta jest filozofią Nietzschego; nienawiść do tłumu, lekceważenie kobiet i miłość, pogarda dla państwa, jako aparatu ucisku, kpiny z socjalizmu

- pozbawione jest jednoznacznego sądu narratora

Bohaterowie „Popiołów” S. Żeromskiego.

- Rafał Olbromski:

Wyposażył go Żeromski w radość, siłę i rozmach życiowy, a także w element nieobliczalnej, młodzieńczej fantazji i bujności młodego, nie ukierunkowanego życia. Jest literacką transpozycją marzeń epoki o silnym i pięknym człowieku, który potrafi wyzwolić się z cierpień i dekadenckiej niemocy. Przedstawiany jest on konsekwentnie jako bujna, żywiołowa natura ledwo dotknięta normami cywilizacyjno-etycznymi. Do uwznioślenia bohatera nie służy już jednak wojna, którą Żeromski demitologizuje. Rafał i na wojnie jest mężny, ale prezentacji jego osobowości dokonuje pisarz wcześniej, przed wejściem bohatera w wojnę. I nie na wojnie, lecz w normalnym życiu ujawnia się jego egzystencjalna jakość. Po raz pierwszy, gdy będąc jeszcze uczniem, Rafał podejmuje szaleńczą, nie liczącą się z realiami wyprawę na groźną, zimową rzekę, pełną kry i zatorów lodowych. Ta nocna wyprawa nad Wisłę to pierwsze, świadome zmierzenie się z niebezpieczeństwem śmiercionośnego żywiołu. Następnym wyczynem bohatera jest nocna eskapada do ukochanej, w czasie której zmierzyć się on musi ze straszliwym żywiołem natury, ze śnieżną nocną zawieją, w szczerym polu, gdzie dopadają go wilki.

Te dwie wielkie, świetnie opisane sceny, dwie sytuacje graniczne ukazują życie człowieka epok przedindustrialnych, człowieka w naturze, w której stawał on sam na sam z nieokiełznanym żywiołem, z jego mocami. Żywiołowość Rafała, nadmiar jego sił żywotnych jest w powieści podkreślana wielokrotnie. Ma ona w powieści także artykulację erotyczną. Rafał bowiem pokazany zostaje jako kochanek dwu kobiet.

Rafał także intelektualnie mierzy się w powieści z zagadnieniem przemijania uczuć i umierania nawet największych namiętności.

Żeromski w osobie Rafała wiąże te cechy tyleż z tradycją szlacheckiej samowoli, co mocnego człowieka o silnych, nieskażonych kulturą instynktach. Drwi sobie z ludzi i ich norm, bo tak powinni czynić według Nietzschego nadludzie żyjący „poza dobrem i złem”. Z modernizmem łączy się też wyraźnie dane Rafałowi na samym początku powieści doświadczenie krańcowych doznań egzystencji: miłości i śmierci zarazem, gdy ginie romansowa bohaterka – Helena. Bohater wychodzi z nich „mocniejszy niż śmierć”, oswojony z egzystencjalną sytuacją człowieka dwudziestowiecznego.

W sytuacji przełomu wieków Żeromski kreuje swojego bohatera w wyraźnej opozycji do dekadentyzmu, jako uosobienie sił życiowych. Rafał – jak przystało młodemu szlachcicowi – „wyszumiawszy się”, stanie się dzielnym żołnierzem walczącym za sprawę ojczyzny.

Militarna część „Popiołów” nastawiona jest niemal wyłącznie na odtworzenie przebiegów zdarzeń historycznych i pisarz niewiele uwagi w niej poświęca indywidualnemu doznaniu i przeżyciu wojny. Rafał staje się w tej drugiej części przede wszystkim medium, za pomocą którego widzimy najpierw życie Warszawy pod zaborem pruskim, a następnie przebieg kampanii napoleońskiej w Polsce w latach 1806-1809.

Książę Gintułt

Były wychowanek Szkoły Rycerskiej i były żołnierz walk w obronie niepodległości (potem więzień carski) w okresie, w którym toczy się akcja powieści, tj. w latach porozbiorowych, przedstawiony jest nie jako człowiek czynu, ale niemal wyłącznie jako obserwator rzeczywistości oraz jej komentator. Za jego sprawą pisarz wprowadza do utworu problematykę filozoficzną i historiozoficzną.

Gintułt przemierza w powieści rozległe szlaki. Jest we Włoszech, w Paryżu, Egipcie i Ziemi Świętej. Jest więc Gintułt człowiekiem poszukującym prawdy i sensu życia, o głębokich zainteresowaniach umysłowych, człowiekiem-wędrowcem. Przemierza on bowiem w powieści także rozległe szlaki myśli ludzkiej. Prowadzi gruntowne studia nad fundamentalnymi kwestiami dotyczącymi filozofii człowieka, w tym szczególnie świata wartości.

Pierwsza z dyskusji, którą podejmuje Gintułt dotyczy romantyczno-modernistycznego problematu czynu i słowa, działania i myślenia ludzkiego. Gintułt występuje jako przeciwnik wszelkiego gwałtu wojennego i rewolucyjnego. Wyłożona tu zostaje walka o jakość wewnętrzną człowieka, o przezwyciężenie zła w sobie, walka o siebie doskonałego jako naczelne zadanie człowieka. Ten romantyczno-etyczny wątek przemiany świata przez przeobrażenie duszy człowieka realizuje książę przez udział w ruchu wolnomularskim.

Krzysztof Cedro.

Przyjaciel Rafała Olbromskiego jest w powieści figurą mało samodzielną. Pełni on raczej rolę zwierciadła, w którym odbija się bujna osobowość Rafała, niż samodzielnego partnera przyjaźni. Krzyś, fizycznie i psychicznie słabszy od Rafała, podziwia jego siłę, męstwo i zuchwałe pomysły.

Poznajemy Krzysztofa w pierwszych partiach utworu jako współtowarzysza edukacji szkolnej Rafała w Sandomierzu. Następnie w rozdziale „Niziny” jego osoba umożliwia pisarzowi wprowadzenie do utworu nowego środowiska społecznego: dworu zamożnej szlachty. Poprzez losy Krzysztofa oglądamy również wojnę Napoleona w Hiszpanii.

Jako osobowość Krzysztof potraktowany został niby swoista antyteza Rafała. Reprezentuje on tzw. „cnoty miękkie”: wrażliwość, delikatność uczuć, łagodność, dobroć, współczucie dla doli bliźnich. W jego doświadczeniu przedstawia pisarz krwawe, bezwzględne poczynania armii Napoleona wobec podbijanych Hiszpanów.

W całości Cedro istnieje bardziej jako element rozwoju fabuły niż jako osobowość powieściowa.

Inaczej rzecz się ma z innymi postaciami dalszego planu, które spełniają w powieści różnorakie funkcje. Przede wszystkim tworzą one naturalne środowisko głównych bohaterów. Pozwalają im istnieć w rodzinach, wśród przyjaciół, dyskutantów i adwersarzy, w uwikłaniach rodzinno-społecznych. Za pośrednictwem owego bycia głównego bohatera „wśród innych” pisarz dokonuje charakterystyki różnorakich socjologicznie środowisk szlacheckich: drobnej jednowioskowej szlachty, z której pochodzi Rafał, szlachty zamożnej, środowisk arystokratycznych, a także sposobu życia szlachty w mieście. O ile bohaterowie pierwszoplanowi, Rafał i ks. Gintułt, odznaczają się pewną komplikacją psychologiczno-charakterologiczną, o tyle figury drugoplanowe rysowane są wyraziście z uwzględnieniem pewnych stałych, powtarzających się cech i zachowań. Reprezentują oni przede wszystkim różne typy postaw społeczno-politycznych, charakterystycznych dla Polski początków wieku XIX.

Wuj Nardzewski

Typ człowieka „starej daty”, oddanego wprawdzie wolności kraju (niegdyś konfederat barski), ale nieprzejednanego konserwatysty w zakresie poglądów społecznych.

Podobny typ społeczny reprezentuje ojciec Rafała, przedstawiony nadto jako człowiek autorytarno-patriarchalny, despotycznie traktujący nie tylko poddanych, ale także własną rodzinę.

Szczepan Trepka-Nekanda

należy do specjalnej rodziny dziwaków Żeromskiego. Owo dziwactwo polega na nieprzystosowaniu do niewoli, na wewnętrznej niezgodzie na stan istniejący w kraju. Pisarz działający w warunkach ostrej carskiej cenzury, która nie przepuszczała żadnego słowa o niewoli i zaborach, poprzez obrazy tych nie pogodzonych przemycał informację o istnieniu w kraju ludzi, biorących udział w jego obronie. Trepka jest skrzyżowaniem romantyka niepodległościowca z ideologiem działań „pozytywistycznych” czy prepozytywistycznych. Postaci dziwaków: wuj Nardzewski, Piotr Olbromski uświadamiają Rafała w sprawach ojczyzny. Trepka zaś będzie bezpośrednio tym, który młodych bohaterów: Rafała i Krzysia wyprawi do formującego się przy boku Napoleona wojska polskiego.

O bohaterkach trudno w ogóle mówić; istnieją one wyłącznie w widzeniu i odczuciu męskich bohaterów powieści, na ogół jako przedmiot męskiego pożądania. Odrobiną samodzielności psychicznej obdarzona została właściwie tylko Zofka – siostra Rafała.

Postacie dalszego planu dzielą się w „Popiołach” na dwa rodzaje: postacie fikcyjne, wykreowane, tak jak i główni bohaterowie powieści, w wyobraźni autora oraz postacie historyczne, wprowadzone na jej karty z dziejów, z życia ówczesnego.

Bohater zbiorowy Popiołów S. Żeromskiego.

- bohaterem zbiorowym są chłopi, a w scenach batalistycznych żołnierze

- chłopi na swoich barkach dźwigają sanie z rozbawioną szlachtą i przenoszą je przez lodowatą wodę rzeczki; sprawa chłopska w duchu oskarżenia stanowych przywilejów szlacheckich

- umęczeni, obdarci chłopi, którzy walczą o Niepodległą Polskę; w czasie zaciągu do wojska Księstwa Warszawskiego

- walka o wolność jest sprawą całego narodu; scena egzekucji w Krakowie; mieszczańscy ochotnicy przedzierający się do armii Księstwa Warszawskiego skazani zostają na śmierć przez powieszenie

- możliwie najpełniejsza panorama życia polskiego na przełomie XVIII i XIX wieku; beztroski, hulaszczy tryb życia młodzieży magnackiej i szlacheckiej, skupionej wokół księcia Józefa i jego otoczenia; z drugiej strony środowisko ludzi myślących, oświeconych (książę Gintułt i major de With).

- bezimienni żołnierze walczący na szlakach wojen napoleońskich; wojna nie jest walką jednostek – rycerzy czy wodzów; jest to wysiłek wielkich mas ludzkich; legioniści jako obdarci, bosy chłopi polscy

- regularna armia wojuje z ludnością cywilną broniącą swojego kraju; morduje kobiety, starców, nawet pacjentów domu obłąkanych

- działania wojenne na ziemiach polskich; relacja ruchów jednostek wojskowych i całych armii; generalsko-historyczna perspektywa; pozwala opowiadać o całości przebiegów zdarzeń wojennych i omijać szczegółowe obrazy ran, cierpienia, śmierci a nawet zwykłego zmęczenia i brzydoty życia żołnierza na froncie

Obraz wydarzeń 1905 r w prozie A.Struga Dzieje jednego pocisku.

- 1910 r.

- jeden z najpełniejszych w lit. pol. obraz rewolucji, wtapiając w realistyczny opis wydarzeń analizę wewnętrzną postaw rewolucjonistów oraz refleksje nad sensem działań rewolucyjnych.

- dzieje bomby, która w szczytowym momencie rewolucji miała służyć do zamachu na generała-gubernatora Skałona (bojowcy Kama i Leon), aby następnie odbyć wędrówkę przez różne środowiska: proletariat łódzki, zrewolucjonizowane chłopstwo, elementy lumpowsko-bandyckie i w epilogu stać się symbolem przyszłej walki.

- robotnica Cywikowa – jej życie to praca, walka o kawałek chleba, zdobycie pieniędzy na wykształcenie ukochanego syna Stasia, śmierć jego w wypadkach rewolucyjnych i obłąkanie matki to symboliczny skrót losów proletariusza

- wewnętrzne przeżycia bohaterów; skupiona uwaga na analizie psychologicznej bohatera

- pocisk - Stasiek przyniósł do domu, kazał matce dobrze go ukryć w puszce – miał być użyty do zamachu na generała-gubernatora

Kryzys światopoglądowy w Śmierci Ignacego Dąbrowskiego.

- powieść kontynuuje próby przedstawienia objawów tzw. „choroby wieku” podjęte przez pisarzy pokolenia pozytywistów (H.Sienkiewicz Bez dogmatu, E.Orzeszkowa Dwa bieguny), świadczy też o wpływie naturalizmu, głównie Zoli

- narratorem i bohaterem jest umierający na gruźlicę 23-letni student prawa, Józef Rudnicki. Jego dziennik wypełniają relacje o objawach i postępach choroby oraz o przeobrażeniach obrazu świata bohatera, określających jego stosunek do „ja” i „nie-ja”, stopniowe docieranie do prawdy o sobie, a następnie dramatyczne próby oswojenia się z wyrokiem śmierci i dokonania rozrachunku z życiem. Cały ten proces psychiczny jest pochodną procesu biologicznego. Wiedza o świecie ograniczona jest zasięgiem widzenia bohatera. Taka konstrukcja postaci i jej losów odbiega od portretów „dziecięcia wieku” w powieściach wcześniejszych. Rudnicki reprezentuje nową formację młodej inteligencji, pokolenia, które przeżyło bankructwo wszelkich wartości, od wiary przodków do dogmatów pozytywizmu. Jaskrawo podkreślone są wyobcowanie i samotność bohatera, przyjęta zaś w narracji perspektywa rozpatrywania życia przez pryzmat śmierci ukazuje tragizm ludzkiej egzystencji.

Państwo i służba w twórczości G. Zapolskiej ( Kaśka Kariatyda, Moralność...)

- Kaśka Kariatyda : wydana 1888 w Warszawie; pierwszy utwór powieściowy Zapolskiej napisany wg koncepcji naturalistycznej; wyraźne zaangażowanie społeczne; losy dziewczyny ze wsi, służącej, poniewieranej przez pracodawców, wykorzystywanej przez kochanka i zepchniętej na dno przez bezlitosne społeczeństwo; akcja we Lwowie

- Moralność pani Dulskiej : wydana w Warszawie 1907; akcja we Lwowie na początku XX w; głównym problemem jest kryzys moralności mieszczaństwa, ukazany przez kompromitacje kołtuństwa Dulskich, a zwłaszcza demaskację postaci tytułowej, właścicielki czynszowej kamienicy, ograniczonej, bezwzględnej i obłudnej, która toleruje uwiedzenie służącej (Hanki) przez syna, dbając jedynie, by rzecz nie została ujawniona; wydźwięk utworu jest pesymistyczny: ani zbuntowany Zbyszko, ani słabowita córka Mela nie są w stanie przeciwstawić się środowisku; demaskowanie chciwości, skąpstwa, zakłamania i dwulicowości, tworzenie całej misternej sieci pozorów i przemilczeń, które miały przesłaniać przed wzrokiem świata wszystkie nędze moralne życia i prezentować je innym jako ideał nieposzlakowanej cnoty rodzinnej; nieśmiertelna głupota kobiet; fajtłapowatość mężów; cynizm i nieodpowiedzialność; bohaterka jest brudna i niechlujna - tak wygląda, gdy nie widzą jej obcy; w tym świecie chodzi o ocalenie pozorów, funkcja służących w utworach zostaje zdegradowana do roli popychadła.

- życie społeczne jako walka o byt, życie obyczajowe - jako odwieczna walkę dwóch płci; ukazywanie prawdy życia we wszystkich, choćby najbardziej drastycznych i ponurych objawach; cele społeczne

Twórczość prozatorska Stanisława Przybyszewskiego.

- główną rolę jako prozaik odegrał do roku 1900; wzbogacił technikę wizyjną monologiem wewnętrznym i tematyką dekadencko-satanistyczną; nauczył polską literaturę śmiałości w prezentowaniu skomplikowanej sfery erotyki oraz odwagi

- proza symboliczno-halucynacyjna; halucynacja była dla bardzo ważnym czynnikiem kształtującym dzieło literackie; prezentacja projekcji halucynacyjnych bohaterów prowadziła ku poetyce zbliżonej do późniejszej poetyki onirycznej - takiej, która nie liczy się z zasadą logicznej ciągłości

- wprowadzenie halucynacji pomagało w osiągnięciu celu - obrazowego przekazywania stanu podświadomości, „nagiej duszy”; przełamywanie realistycznej i naturalistycznej prezentacji świata;

- Totenmesse (1893) – (wersja pol. Requiem aeternam 1904) - podmiot narracji, świadom swego braku woli i nadmiaru uczucia, uważa się za ostatnie ogniwo rozwoju; Schopenhauerowska fascynacja „metafizyką płci”, tęsknota za utracona siłą twórczą wywołuje bardzo śmiałe wizje erotyczne, kończące się rezygnacją z aktu płciowego- rozumianego jako cierpienie; do aktu dąży głównie kobieta- samica; zamierzone kontrasty- wizje bardzo gwałtowne obok błogich, mają na celu ukazanie skomplikowanej istoty człowieka i ta kontrastowość, zderzenie transcendencji z codziennością – wskazuje na obecność w poematach prozą elementów ekspresjonizmu; nakładanie się ekspresjonizmu na dekadentyzm;

- poemat prozą (tzw. Rapsodie): Wigilie, Wniebowstąpienie, Epispsychidion, Nad morzem, Androgyne - tworzy po 1900; dbałość o stronę językową wyróżnia rapsodie wśród innych utworów, schemat sytuacyjny (rozstanie z ukochaną lub poszukiwanie raz ujrzanej kobiety wywołuje niesamowitą erupcję tęsknoty), wizje obsesyjne, erotyczne, eksponujące potęgę wizjonera;

- De profundis (1895)- opowiadanie; program afabularności prozy – jej zadaniem ma być przedstawienie życia nieznanej potęgi jaką jest dusza przeciwstawiona „głupiemu rozumowi”; punkt wyjścia utworu jest realny; rozłąka z żoną powoduje u głównego bohatera, którym jest pisarz, stan gorączkowy, a pewna wzmianka w liście żony o siostrze wywołuje szereg wizji kazirodczej miłości do siostry, kreowanej na femme fatale;

- Homo sapiens (1895-98) - powieść stanowiąca ustępstwo na rzecz techniki realistycznej; fascynacja złem, negacja rozróżnienia dobra i zła, wstręt do popełniania czynów nieetycznych, wywołujących wyrzuty sumienia; dialogi; trzecioosobowa, ciągle rwąca się, narracja, zmienia się nagle na pierwszoosobową, bezpośrednio prezentując sposób myślenia bohatera;

- Dzieci szatana (1897,1899) - powieść,; fascynacja szatanem.

Bohater St. Przybyszewskiego - postawy i wybory, inspiracje.

- Requiem (Totenmesse) - bohater określony jako Certain (pewien człowiek. Ktoś) - to pozwala na traktowanie go jako symbolu pewnego sposobu myślenia i odczuwania; w samym utworze jest to raz esencja twórczego indywiduum, raz konkretna osoba; porusza się Certain w świecie wizji, z Asyrią i Egiptem lub w świecie wspomnień;

- Homo Sapiens - bohaterem jest cygan - artysta, o pewnej wiedzy psychologicznej, błądzący po ulicach i kawiarniach, ciągle trochę pijany, cierpiący na nerwową, stwarzającą halucynacyjne wizje, gorączkę; jest to sceptyk, skłonny uważać za Boga własne ja; pozbawiony woli popełnia czyny nieetyczne, choć odznacza się bardzo silnym poczuciem praw moralnych; stąd ciągła potrzeba usprawiedliwiania siebie przy jednoczesnej autodemaskacji tego zabiegu; monologi wewnętrzne, w których luźne obserwacje własnych doznań postaci splatają się z zauważonymi mimochodem szczegółami świata zewnętrznego, przechodząc w pseudodialogi; Falk (bohater) kreowany jest miejscami na smutnego szatana;

- Dzieci szatana (1897) – Gordon - postać sataniczna, wprowadza elementy dekadenckie. Jest on kreowany na szatana smutnego; całe jego działanie zmierza w kierunku zniszczenia

Pałuba K. Irzykowskiego jako wyraz sprzeciwu wobec zastanych poetyk powieściowych.

- Pałuba –wydana we Lwowie 1903; na początku symboliczno-groteskowa nowela Sny Marii Dunin, ponadto komentarze do niektórych miejsc tekstu

- kanwę fabularną stanowią perypetie Piotra Strumieńskiego, „nisko” urodzonego, ale dzięki adopcji dziedzica majątku Wilcza we wsch. Galicji. Poznaje on we Włoszech niemiecką malarkę Agelikę Kauffmann; wywiązuje się niezwykła, idealizowana miłość, oboje osiadają w Wilczy, a ogrodowa kaplica służy jako pracownia malarska i miejsce intelektualno-artystycznych wtajemniczeń. Po przedwczesnym porodzie i śmierci dziecka Angelika popełnia samobójstwo, zaś Piotr w stanie żałoby oddaje się kultowi zmarłej, prowadzi eksperymenty z własnym życiem wewnętrznym i zamienia kaplicę w osobliwe muzeum Angeliki. Z czasem żeni się z kuzynką Olą, nie stroni od przygodnych romansów, podtrzymuje jednak w sobie i wobec żony pietyzm dla zmarłej przy pomocy coraz bardziej skomplikowanych zabiegów, wymówień i pozorów. Do tej psychomachii zostaje też wciągnięty syn Pawełek, któremu ojciec objawia znajdujący się w kaplicy autoportret Angeliki. Tajemniczy wizerunek kojarzy się chłopcu z zasłyszanym u ludu, a niejasnym dlań słowem „pałuba” (drewniany taran, manekin, przezwisko brzydkich, budzących niechęć kobiet). Niebawem materializuje się ono – ale w postaci odrażającej wariatki wiejskiej Kseńki, zwanej Pałubą, która wprowadza Pawełka w miłość zmysłową. Tymczasem Strumieński pragnąc zniszczyć przeszłość, burzy muzeum zmarłej; słyszy jak w majaczeniach chorego syna, przerażonego ujawnieniem skandalicznego związku, spłatają się wyobrażenia idealne (Angelika) i wyuzdane (Kseńka). Wypadki powieściowe kończy śmierć Kseńki (z ręki Piotra), a potem Pawełka, który ginie przez przypadek w czasie jazdy konnej. Tak się odsłania ostatecznie „pierwiastek pałubiczny”, rozumiany jako niespodziewane wtargnięcie rzeczywistości w świat iluzji, zmyśleń i urojeń, ich szydercza i bolesna demaskacja, brutalne, niebezpieczne i olśniewające zarazem „rozszerzenie horyzontu”.

- rozwinięcie metody analizy psychol., polegającej na nieustannym „przerabianiu” przez postaci utworu faktów zewnętrznych i wewnętrznych zarówno w planie uczuciowym, jak intelektualnym; znaczenie każdego faktu narasta stopniowo; potrzeba kreacji zewnętrznej, tworzenia artefaktów: obrazy Angeliki są szyfrem życia wewn., podobnie jak powstająca przy współudziale Piotra Księga Miłości; Piotr pisze po śmierci Angeliki jej biografię i wznosi pałac secesyjny; automistyfikacja: Ola i Piotr roztrząsają Sny Marii Dunin, jako dzieło rzekomo ogłoszone już w 20 wydaniu; refleksje nad tekstami dostarczają okazji do krytyki różnych stosowanych wówczas konwencji literackich, artystycznych stereotypów i fałszywych antynomii, sposobów ich funkcjonowania i odbioru; obserwacje zachowań indywidualnych prowadzone są okazjonalnie w świetle konwencji środowiskowych, jako próby dorównania normie, bądź świadomego od niej odstępstwa

- Nad warstwą samoświadomości postaci nadbudowuje się jeszcze wyższa – autorskiego komentarza, będącego analizą i demaskacją poczynań postaci; odsłonięta zostaje „garderoba duszy”; obecność tych zjawisk autor zaznacza w tekście nawiasowymi uwagami i odsyłaczami, jakby pisał traktat naukowy; warstwa autokomentarza: uwagi o technice powieściowej, o takim a nie innym kształcie Pałuby i jej związku z filozof. – psych. dylematami samego autora, o ogólniejszych celach poznawczych; postulat „wydobycia na jaw podziemnego życia psychicznego”, formując się w opozycji do ujęć metafizyczno-głębinowych, np. w stylu Przybyszewskiego, oznaczał przełomowe rozszerzenie dotychczasowego zakresu możliwości literackich;

- może też być odczytywana jako program autora i źródło wielu jego późniejszych wystąpień krytyczno-literackich

Komedia mieszczańska na przykładzie twórczości Michała Bałuckiego

MICHAŁ BAŁUCKI

- twórca grywanych po dziś dzień komedii: Grube ryby, Dom otwarty, Klub kawalerów; bystry obserwator środowiska mieszczańskiego, jego obyczajów i aspiracji; posługiwał się komizmem sytuacji i komizmem słownym; zmierzał do rozśmieszenia widza, budując intrygę na zabawnym nieporozumieniu czy nieoczekiwanym wypadku, który z kolei prowadzi do serii pomyłek i fałszywych tropów; postacie są karykaturalne, a sposób ich mówienia polega najczęściej na mieszaniu i parodiowaniu różnych stylów; komizm łatwo docierający do masowego widza

„Dom otwarty”

- bilans szkód po balu stanowi niezbity dowód na postawioną tezę: lepiej żyć w domu zamkniętym, cieszyć się spokojem i poprzestawać na niewinnych rozrywkach w gronie rodzinnym.

- ilość występujących osób: ponad dwadzieścia, a ich ustawienie jest zamierzone: cała rodzina staje się przedmiotem działania rozpętanych sił, nad którymi w pewnym momencie przestaje mieć kontrolę; bal to żywioł, ci, którzy go wyzwolili, to bezsilne marionetki przez ten żywioł poruszane i narażane na skutki tego, co mimo woli rozpętali; bezradność Żelskich wobec dziejących się wypadków jest źródłem komizmu, ale także ma się stać przyczyna zadumy i refleksji

Symbolika Wesela.

- warstwa symboliczna Wesela jest bardzo bogata; sceny wizyjne i osoby dramatu: postacie fantastyczne (historyczne); symbolizują wewnętrzne lęki, kompleksy i rozterki weselników, są symbolami głębokich, nie zawsze uświadamianych sobie pokładów psychiki tych ludzi

- Widmo, które nachodzi Marysię, jest wspomnieniem romantycznej miłości do umarłego za granicą malarza de Levaux, podobne do mickiewiczowskiej sceny z ballady pt. Romantyczność i do miłości Gustawa z IV części Dziadów;

- Stańczyk jest sumieniem Dziennikarza i aluzją do ideologii stańczyków. Wręcza mu swój kaduceusz, odwołuje się do niepokojów Dziennikarza, czy jego postępowanie jest słuszne, do jego wątpliwości, czy nie zaciemnia on historii i nie przekreśla przyszłości, ucząc bierności i bezsensu działań wyzwoleńczych;

- Rycerz (Zawisza) przybywa do poety Tetmajera (autora m.in. dramatu Zawisza), który przecież w swojej poezji głosi pesymizm, dekadentyzm – a więc słabość. Natomiast Rycerz wykazuje i uosabia niejako siłę, moc, potęgę, do której tęskni w głębi duszy poeta;

- Hetman – magnat przybywa do Pana Młodego, który „zdradził” swoją klasę i żeni się z chłopką. To spotkanie ujawnia wewnętrzną rozterkę Pana Młodego, każe zastanowić się czy w głębi duszy tej postaci nie tkwi poczucie wyższości i odrębności szlacheckiej warstwy społecznej, a ślub z Jadwigą jest tylko modą i pozorem, a nie szczerym zbrataniem się z ludem;

- Upiór Szela – uosabia i przypomina odwieczny konflikt między panem a chłopem, nienawiść do szlachty, która tkwi w duszy Dziada, wspomnienie krwawych wypadków rebelii chłopskiej pod wodzą Jakuba Szeli;

- Wernyhora – legendarny lub historyczny bohater ukraiński, zwolennik porozumienia z Polską, wieszcz przepowiadający przyszłość jest tu sublimacją uczuć i pragnień Gospodarza, który pragnie zgody pomiędzy klasami społecznymi i wspólnego działania;

- Złoty róg – jest symbolem wyzwolenia, sygnału wzywającego do powstania, budzącego w ludziach wolę walki. Ma moc wyrwania społeczeństwa z letargu, dlatego okoliczność, że Jaśko gubi Złoty Róg uniemożliwia cały powstańczy zryw;

- Pawie pióra – własność, prywata; Jaśko schylał się po czapkę z piór – i wówczas Złoty Róg gdzieś się zagubił. Jest to oczywiście scena symboliczna – wyciągając ręce „po swoje”, zaprzepaścił szansę dla sprawy narodowej. Oprócz charakterystyki stanu chłopskiego, którą zawiera ten epizod, wymowa symbolu ostrzega przed stawianiem własności prywatnej ponad sprawami publicznymi i narodowymi.

- Podkowa – w odczuciu powszechnym jest symbolem szczęścia; w dramacie Wyspiańskiego zgubił podkowę Wernyhora – a Gospodyni chowa ją „na zaś” do kufra. Możemy więc całą rzecz interpretować dwojako: po pierwsze mamy do czynienia ze szczęściem odłożonym na przyszłość, sukcesem, którego czas jeszcze nie nadszedł. Po drugie pojawia się tu znowu motyw chciwości i poczucia własności przede wszystkim.

- Chochoł – jest najbardziej nośnym symbolem Wesela; Chochoł to krzak róży owinięty na zimę słomą. Zaproszony na wesele wchodzi tu jako pierwiastek złowrogi, destruktywny, usypiający. W wymowie pesymistycznej – krzak bez życia, „zamrożony”, ukryty w słomie oznacza martwicę, niemożność, brak życia, wręcz poezję grobową – czyli pogrzebaną sprawę narodową. W wersji optymistycznej – chochoł czeka na wiosnę, kiedy ożywa i rozkwita najpiękniejszym z kwiatów. Może więc i sprawa narodowa kiedyś odżyje? Chochoł jako wartość i idea zachowana na przyszłość przypomina mit o Korze i Demeter. Z kolei magiczna scena tańca, w którą wciąga orszak weselny Chochoł – jest symbolem niemożności ogólnej, bezwładu, marazmu, stanu, który Wyspiański unaocznia swojemu narodowi, i z którego pragnie go wyrwać.

Wesele jako dramat syntezy sztuk.

- przesycona symbolizmem, dramaturg był z zawodu malarzem i z konieczności wizjom swym nadawać musiał postać obrazową, plastyczną

- Wizja malarska utworu: w didaskaliach dokładnie przedstawiona jest dekoracja, stroje postaci, a nawet gra świateł i cieni; przestrzeń pozasceniczna oraz koncepcja widm; kolory przechodzą od wesołych do szarych - smutnych, tajemniczych

- Muzyka w utworze: nieodłączna część akcji, słychać ją cały czas, ale w różnym nasileniu, wywołuje odpowiedni nastrój; na początku wesoła, przechodzi poprzez wolniejszą aż do usypiającej; wiele wyrazów onomatopeicznych, a w wielu miejscach wiersz jest śpiewany; na końcu Chochoł gra na skrzypcach

- Język utworu: zindywidualizowany; chłopi mówią gwarą podkrakowską; niektóre wypowiedzi brzmią jak przysłowia; neologizmy i archaizmy

- "Wesele" jako szopka: na niezmiennej scenie pojawiają się jedna za drugą pary aktorów, by wypowiedziawszy kwestię ustąpić miejsca innym; ruch podobny do obrotu wokół osi - charakterystyczny dla szopki; wizualna namiastka zdarzeń, działania, którego faktycznie nie ma; sytuacja statyczna

- Wizja teatralna: didaskalia; na ścianie w izbie Gospodarza wisi obraz Wernyhory, pędzla Matejki, a sam Wernyhora pojawia się Gospodarzowi jako zapowiedź czynu; drugie płótno przedstawia Racławice, zaczyna ono odgrywać rolę, gdy pojawią się chłopi uzbrojeni w kosy

- wielkość "Wesela" to rezultat zawartego w dramacie potężnego ładunku myśli, patriotycznej troski, efekt niezwykłego artyzmu, umiejętności stworzenia z elementów pozornie sobie obcych wielkiego, harmonijnego dzieła sztuki

- oszczędność słów, doskonale dobrane efekty, mistrzowska umiejętność gry kontrastami, sytuacje poetyczne, liryczne sąsiadują z brutalnym realizmem, ze scenami, gdzie się mówi codziennym językiem, nie stroniącym od wulgarności; gest, temat dialogu, by postać zaprezentowała się w pełni, w sposób plastyczny; wrażliwość na osobliwości ludzkich charakterów.

„Wesele” - osoby i osoby dramatu.

- pomysł napisania dramatu symbolicznego "Wesele" zrodził się w trakcie autentycznego wesela w podkrakowskiej wsi; Lucjan Rydel, syn profesora uniwersytetu i znany literat żenił się z Jadwigą Mikołajczykówną, chłopką z Bronowic; małżeństwo to było następstwem chłopomanii, zjawiska częstego wśród inteligencji polskiej końca XIX w.

- "Wesele" powstało w 1901 r.

- 3 rodzaje symboli w „Weselu”: osoby dramatu ; przedmioty symboliczne ; sceny symboliczne

- AKT II. O CHARAKTERZE SYMBOLICZNO-FANTASTYCZNYM: związany z osobami dramatu (czyli widmami), które ukazują się osobom (rzeczywistym, tj. uczestnikom wesela) ukazuje te osoby (rzeczywiste) niejako od wewnątrz, a więc: ich przeżycia, myśli, marzenia, dążenia, słabości, wady; widma są personifikacją myśli osób rzeczywistych, uzewnętrznieniem ich marzeń, pragnień, uczuć, przeżyć, lęków, wad, wątpliwości, bolesnych wydarzeń z przeszłości i wyrzutów sumienia

- role i znaczenie zjaw w Weselu wyjaśnia Chochoł

- pod wpływem czaru Chochoła budzą się w ludzkich duszach najskrytsze myśli, pragnienia i tęsknoty

- Chochoł się nikomu nie ukazuje, gdy zjawia się w izbie weselnej i zapowiada przybycie gości, spotyka małą Isię, rozmawia z nią; Isia nazywa go głupim śmieciem, on sam mówi o sobie, że jest krzakiem róży, przyodzianym na zimę.

- Chochoł staje się pośrednikiem między światem rzeczywistym a światem fantastycznym; jego przybycie zmienia charakter utworu z komedii realistycznej na dramat fantastyczny i rozpoczyna ludowe czary-pojawienie się widm; Chochoł zjawia się na początku akcji fantastycznej i na końcu w celu rozwiązania finału dramatu.

- ZESTAWIENIE OSÓB Z OSOBAMI DRAMATU: Marysia – Widmo, Dziennikarz – Stańczyk, Poeta – Rycerz, Pan Młody – Hetman, Dziad – Upiór, Gospodarz – Wernyhora.

- WIDMO- uosobienie wewn. przeżyć Marysi, jej tęsknoty miłosnej, postać malarza Ludwika de Laveaux, z którym była zaręczona, po jego śmierci wyszła za mąż za chłopa Wojciech Susłę, ale nie może zapomnieć dawnego narzeczonego; widmo wzorowane na upiorach z podań ludowych, wprowadza znany motyw literatury romantycznej, symbolizuje indywidualny dramat miłosny, podobny do dramatu bohatera II cz. „Dziadów”.

- STAŃCZYK – błazen narodowy ostatnich Jagiellonów, postać z obrazu Matejki, symbol głębokiej troski o przyszłość ojczyzny, mądrości i dalekowzroczności politycznej oraz uosobienie bólu patriotycznego; Ukazuje się dziennikarzowi, który jest redaktorem stańczykowskiego pisma „Czas”, o charakterze konserwatywnym i ma z tego powodu wyrzuty sumienia; S. to głos wewnętrzny D., uosabia jego sumienie, przypomina mu o trwającej niewoli narodowej i niemocy charakteryzującej społeczeństwo polskie. W rozmowie Stańczyka z Dziennikarzem występuje ostra krytyka działalności dziennikarskiej, potępiającej przeszłość i teraźniejszość i wyrażającej niewiarę w przyszłość, D. Zdaje sobie sprawę z własnej winy i upodlenia, spotkanie to porusza do głębi, ale uważa, że nic już nie może zmienić, już za późno, jest człowiekiem starym (stańczycy byli zwolennikami lojalności, polityki ugodowej w stosunku do władz zaborczych)

- RYCERZ – Zawisza Czarny z Grabowa, sławny rycerz polski z XV w., który walczył przy boku Jagiełły pod Grunwaldem; symbol siły i męstwa, wzór patriotyzmu, minionej chwały i mocy narodowej, bohater dramatu „Zawisza Czarny” K.Przerwy-Tetmajera; Rycerz ukazuje się Poecie, który w utworze swoim wyraził tęsknotę do wielkości uosobionej W Zawiszy Czarnym; jego zdaniem ma być on zwiastunem odrodzenia ojczyzny.

- HETMAN- Ksawery Branicki, zdradziecki hetman, walczył przeciw konfederatom barskim, tłumił wraz z wojskiem rosyjskim bunty chłopskie na Ukrainie w 1768 r, jeden z przywódców konfederacji targowickiej; symbol zdrady narodowej i szlacheckiego warcholstwa; ujawnia wewnętrzną rozterkę Pana Młodego, każe zastanowić się, czy w głębi jego duszy nie tkwi poczucie wyższości warstwy szlacheckiej nad chłopami i czy ślub z Jadwisia nie jest jedynie objawem mody, a nie zbratania się inteligencji z ludem.

- UPIÓR – Szela, przywódca rzezi galicyjskiej w 1846 ukazuje się Dziadowi, który pamięta te czasy; D. jest przekonany, że o braterstwie panów i chłopów nie może być mowy, ponieważ dawne krzywdy nie zostały jeszcze zapomniane.

- WERNYHORA – wróżbita ukraiński z II poł. XVII w. jest symbolem wiary w odrodzenie ojczyzny.

- CHOCHOŁ - naród polski ogarnięty marazmem i niemocą, uśpiony w niewoli zaborców, wyzwoli się spod ich panowania, ożyje jak krzew róży na wiosnę po zrzuceniu słomianej okrywy. Sceny oczekiwania i tragicznego tańca mają w dramacie wymowę symboliczną; taniec chocholi to społeczeństwo pogrążone w bezmyślności, marazmie i niezdolne do podjęcia walki o wolność

Plan historyczny i mitologiczny w Nocy listopadowej S. Wyspiańskiego

- „NOC LISTOPADOWA” - wydany w Krakowie 1904, wystawiony tamże 1908

- Noc listopadowa jest ostatnim dramatem (po Warszawiance i Lelewelu) na temat powstania 1830-31

- Noc listopadowa jest „dramatem miejsc”, głównie Łazienek i Belwederu, szerzej – dramatem Warszawy.

- ożywione rzeźby łazienkowskie, przedstawiające postaci mitologiczne, występują jako osoby dramatu

- wielopłaszczyznowość utworu, zbudowanego z luźno związanych scen, stanowi główną cechę jego konstrukcji

- wydarzenia nocy 29 listopada; równolegle do planu historycznego, którego postaciami są rzeczywiście uczestnicy wydarzeń (m.in. P. Wysocki, J. Chłopicki, J. Lelewel, w. Książę Konstanty, Joanna księżna Łowicka, S. Goszczyński, L. Nabielak, generał W. Krasiński), rozgrywają się wydarzenia planu mitologicznego, działanie bóstw jest bodźcem oraz komentarzem historiozoficznym i metafizycznym wydarzeń, dotyczy to zwłaszcza mitu eleuzyjskiego (zstąpienie Kory do Hadesu i zapowiedź jej powrotu) oraz roli Pallas Ateny i bogiń zwycięstwa; działanie bóstw przenosi dramat na plan „ponadludzki” i „ponadczasowy”

- inspiracje polskim dramatem romantycznym, rozrachunek z powstaniem, w interpretacji dominuje jednak afirmacja heroizmu; problematyka klęski i nadziei wyzwolenia łączy się z mitem eleuzyjskim, który zyskał w Nocy listopadowej nową wykładnię – symbolizując przeszłe wyzwolenie narodu.

- Noc listopadowa charakteryzuje się mieszaniem planów realnych i mityczno-fantazyjnych; przywołane zostają mity, które okazują się żywe współcześnie i nadają nowy sens opisywanym wydarzeniom; zmitologizowanie rzeczywistych wydarzeń historycznych to chyba najbardziej istotna właściwość struktury tego dramatu i całej wizji dziejów listopadowej nocy – historia zawiera interpretację mitu, mit podsuwa interpretację historii

Antyk w Nocy listopadowej S. Wyspiańskiego

- wątki mitologiczne: wydarzenia powstania listopadowego inspirowane są przez bogów greckich; szczególne znaczenie ma wątek związany z mitem o Demeter i Korze; Kora – symbol wiecznie odradzającego się życia.

- wątek Kory i Demeter wnosi istotna poprawkę do sądu Wyspiańskiego sformułowanego w Warszawiance: krwawa ofiara powstańców z lat 1830-31 nie jest, jak się okazuje, daremna: stanowi zasiew pod plon, który kiedyś zostanie zebrany.

- wprowadzenie mitów i skonfrontowanie ich z rzeczywistymi, historycznymi wydarzeniami umożliwia uzyskanie wieloznaczności

- starożytni bogowie greccy stają się współuczestnikami i partnerami polskich bohaterów historycznych

- mit eleuzyński interpretuje ład świata, porządek cyklicznych zjawisk natury oraz sprawy życia i śmierci w ich przemiennym następstwie; śmierć jest końcem życia, ale ze śmiercią znów rodzi się życie; śmierć staje się warunkiem nowego życia w przyrodzie; zjawiska przyrodnicze łączą się z procesami życia i śmierci jako prawami periodycznej przemiany; są to zjawiska nieuniknione

Różne formy obecności antyku w dramatach S. Wyspiańskiego.

- metoda synkretyzmu: postaci antyczne należało zastąpić rodzimymi, przejść od mitologii greckiej do historii własnego kraju, politycznej i literackiej, by dramaty zaludnić symbolami o niezwykle sugestywnej wymowie

- „Noc Listopadowa” – prócz finałów, wędrówki przechodzącej w śmierć, czynniki rozstrzygające o przebiegu wydarzeń powstańczych w postaci bóstw greckich; dialog Demeter i Kory o śmierci

- w tragediach, zarówno antycznych, jak i współczesnych, jak historycznych, poeta realizował stale pewne zasady, przeprowadzone z żelazna konsekwencją, kreacje ludzkie o wymiarach nadludzkich wplątywał w walkę z nieubłagalnym losem, kończącą się nieuchronnie ich zagładą; pierwiastek ustalonego ładu, którego człowiekowi naruszyć nie wolno.

Teatr w teatrze – Wyzwolenie S. Wyspiańskiego.

- Wyzwolenie to satyra na przedstawicieli różnych grup społecznych

- w Wyzwoleniu walka idei, reprezentowana w postaciach fikcyjnych Konrada i Geniusza.

- romantyzm żywy i zmumifikowany w postaci Konrada - fikcyjny portret Mickiewicza, i Geniusza-uosobienie legendy romantycznej

- nowy Konrad daje się poznać jako współczesny dramaturg; nie przyniósł napisanej sztuki, ale z miejsca zabiera się do działania; zamierza przedstawić zaimprowizowane widowisko, symbolizujące współczesną Polskę; dekoracje do widowiska mają przedstawiać katedrę i salę sejmową; pusta scena, na której z chwilą pojawienia się Konrada byli tylko robotnicy teatralni, zmienia się szybko i nabiera cech sceny wizyjnej, symbolicznej

- Muza otrzymawszy od Konrada przewodnictwo, po opuszczeniu przez niego sceny, którą zapełnia tłum aktorów i statystów, wzywa wszystkich z ziemi polskiej, aby zjawili się i rozpoczęli grę, ujawniając warunek spełnienia się misji Konrada: wiara w odzyskanie niepodległości

- aktorzy widowiska to postaci wzięte z życia, przedstawiciele różnych ugrupowań społecznych, różnych ideologii, magnaci, szlachta szaraczkowa, mieszczanie, mnisi i artyści; przesuwają się przez scenę, aby ukazać swą pustkę wewnętrzną

- Prymas to kardynał Puzyna, przedstawiciel hierarchii kościelnej, wzywający do pokory i posłuszeństwa i narzucający postawę biernej uległości.

- Prezes – hrabia Stanisław Tarnowski, profesor literatury polskiej UJ, przedstawiciel stronnictwa stańczyków, którzy reprezentowali ugodowa politykę z zaborcą, opowiadali się za utrzymaniem istniejącej sytuacji politycznej,

- Kaznodzieja – ks. Nowakowski, popularny kaznodzieja krakowski;

- Reżyser – Adolf Walewski, reż. teatru krakowskiego i reż. „Wesela”

- Sybirak „Stary Aktor” – Leon Stępowski, aktor teatru krakowskiego, zaprzyjaźniony z Wyspiańskim;

- Karmazyn – reprezentant szlachty o aspiracjach arystokratycznych;

- Hołysz – reprezentant szlachty zubożałej, wcielenie pychy i gadulstwa;

- przedstawiciele różnych środowisk społecznych reprezentują swoje stanowiska, część z nich kompromituje się sama: poeta ukazuje swoje niezadowolenie z wszystkich partii politycznych, jak niechęć do szlachty i przeprowadza z nimi surowy obrachunek ideowy; zaimprowizowane widowisko teatralne jest teatrem w teatrze i ukazuje proces tworzenia dzieła sztuki od pierwszych pomysłów aż do jego realizacji

Warszawianka S. Wyspiańskiego jako dramat nastroju.

- Warszawianka, Pieśń z roku 1831, wydana w 1898

- Warszawianka jest pierwszym dramatem Wyspiańskiego na temat powstania listopadowego; akcja rozgrywa się 25 II 1831, w trzecim dniu bitwy pod Grochowem, w dworku sióstr Marii i Anny, gdzie mieści się sztab generała Chlopickiego; zaznacza się konflikt postaw pokolenia napoleonidów, reprezentowanego głównie przez Chłopickiego, i straceńczego pokolenia romantyków; podczas gdy w pobliskiej olszynce wykrwawiają się polskie oddziały; Chłopicki wiedzie dysputy i wzbrania się przed przejęciem dowództwa; zjawiający się z meldunkiem o zagładzie dywizji ostatni jej żołnierz (Wiarus) jest też zwiastunem śmierci narzeczonego Marii; Chłopicki obejmuje komendę, nowe pułki idą do boju; Maria przepowiada ich klęskę.

- Warszawianka jest dramatem nastroju i przeczuć, wypełnionym tragizmem historii; wszystkie elementy dramatu służą celowo komponowanej wizji teatralnej; scenografia jest szczegółowo opisana w didaskaliach, podobnie, jak układy postaci, koloryt, ruch, rekwizyty

- pieśń tytułowa – Warszawianka jest przewodnim motywem utworu, jej słowa stanowią interpretację zdarzeń

- niepokojąca i fascynująca koncepcja losu, przeznaczenia; nad wspaniałym towarzystwem skupionym w saloniku unosi się nastrój klęski i śmierci, niewiara w zwycięstwo i jednocześnie jakieś dziwne upojenie malowniczością zgonu, hipnotyczne zauroczenie koniecznością samozniszczenia, psychozą śmierci bohaterskiej

- Warszawianka stała się propozycją nowej formy dramatu. Elementy wizualne, widowiskowe, muzyczne stały się integralnym elementem dramatu; każda sytuacja, każdy gest, kompozycja przestrzeni, słowo mówione i śpiewane współtworzą dramaturgie przedstawionego zdarzenia, staja się jego organicznym, koniecznym współczynnikiem

Bohaterowie dramatów J. A. Kisielewskiego.

- podstawowym założeniem konstrukcyjnym dramatu W sieci jest wyznawany przez parę głównych bohaterów podział społeczeństwa na artystów i filistrów; artyści tworzą odrębny, wyższy świat, język jest całkowicie różny od potocznego; młodzi artyści W sieci entuzjazmują się „Szałem” Podkowińskiego

- W Ostatnim spotkaniu (kontynuacja losów bohaterów W sieci) sytuacja pozornie pozostaje bez zmian, podział na artystów i filistrów nadal obowiązuje; Boreński mimo wszelkich przeszkód pozostał wierny swym ideałom i zdobył okupioną gruźlicą sławę pisarską; Julia nie wydostała się z filisterskiej sieci, wyszła bogato za mąż i została sędziną Rolewską, co przypłaciła utratą talentu malarskiego; wymowa przedstawionych wydarzeń zmierza w kierunku rehabilitacji „filistrów”, i równocześnie degradacji artystów.

- radykalnej zmianie sytuacja ulega w Karykaturach, gdzie znika podział artysta-filister; tytuł dramatu odnosi się do mieszkańców saloniku mieszczańskiego i środowiska studencko-artystycznej cyganerii, z głównym bohaterem utworu, studentem-poetą Relskim; uczestnicy cyganerii artystycznej zostali ukazani w Karykaturach jako bezwartościowi kabotyni, którzy prowadzą jałowe, pseudointelektualne dyskusje i obrzucają się nawzajem modnymi wówczas nazwiskami i pojęciami; Relski unieszczęśliwia uwiedzioną i kochającą go dziewczynę z ludu – Zosię – z którą ma dziecko, i nie jest w stanie podjąć żadnej decyzji zmierzającej do rozwikłania powstałej sytuacji

Opozycja „artysta – filister” w dramacie J. A. Kisielewskiego W sieci.

- bohaterka W sieci, Julia Chomińska, jest początkującą malarką, która zdaje się żyć niemal wyłącznie i bez reszty w osobliwym klimacie młodopolskiej bohemy, „szalona Julka”, którą nieomal do półprzytomnej ekstazy doprowadza głośny, prowokujący „Szał” Podkowińskiego; patrząc na to gorszące jej najbliższe otoczenie malowidło widzi w nim siebie, to ona, gotowa się zupełnie zatracić w oddaniu sztuce

- młodociany poryw ku jakiemuś życiu wyższemu, wyzwolonemu, poświęconemu wyłącznie poszukiwaniu nigdy nie osiągalnej idei piękna, zderza się brutalnie i zaplątuje beznadziejnie w sieci mieszczańskich konwenansów; przeciętna rodzina urzędnicza, borykająca się wiecznie z mizerią codziennej wegetacji, widząca pierwszy, istotny krok ku jakiejś szczęśliwszej zmianie losu w małżeństwie Julki z nadarzającym się, szczerze zakochanym w dziewczynie, statecznym i dobrze życiowo osadzonym konkurencie do ręki

- namiętne deklamacje o sztuce, o życiu wyzwolonym z sieci nieznośnych ograniczeń, bunty, szamotanie się wśród sprzecznych uczuć pożądania absolutnej swobody i lęku przed nią, kończą się kapitulacją, ustępują wobec twardych wymagań nieugiętych praw życia; owa mieszczańska filisteria nie jest tak szczera i tak gotowa bronić swojej prawdy wewnętrznej, jak to ostentacyjnie deklaruje w swoich werbalnych proklamacjach; obłuda występuje po obu stronach, pod młodopolską peleryną cygana kryją się często identyczne jak po stronie przeciwnej miałkie dusze filistrów

Młoda Polska Artura Górskiego – spór pokoleń.

- na łamach krakowskiego „Życia” wystąpił Artur Górski z programem, który w istotny sposób różnił się od pozostałych; w cyklu artykułów „Młoda Polska” (1898) zażądał od literatury, aby sięgnęła po ideały etyczne zawarte w twórczości Mickiewicza; stanowią one trwały dorobek duchowy naszego narodu i ich przypominanie w dobie kryzysu wartości może stać się zalążkiem duchowego odrodzenia; literatura nawiązując do romantyzmu powinna to odrodzenie zapoczątkować i spełnić wielka misję o ogólnym, narodowym znaczeniu

- program Górskiego nie znalazł zbyt licznych zwolenników; propozycja okazała się dla jednych zbyt anachroniczna, dla innych zbyt ekstremalna; stanowił symptom bardzo istotnego zjawiska o szerszym charakterze; nie zmieniona sytuacja polityczna narodu pozbawionego własnej państwowości

- nastrój przygnębienia i potrzeba ideowych poszukiwań charakterystyczna dla młodych; przesłanki ogólnoeuropejskiego kryzysu; sytuacja narodowa Polski; rozwój polskiej sztuki tamtej doby będzie pozostawać w ścisłym związku z świadomością, że literatura, sztuka narodu pozbawionego samoistnego bytu narodowego nie może pretendować do całkowitego wyzwolenia się ze służebności na rzecz społeczeństwa, że musi temu społeczeństwu towarzyszyć

- wczesna faza ujawniła bardzo sprzeczne stanowiska

- problem patriotyzmu podjął w swojej słynnej wypowiedzi Artur Górski; cykl artykułów po tytułem „Młoda Polska” był nie tylko obroną, ale i kontratakiem; wystąpienie przeciw generacji, która specjalnymi dowodami patriotyzmu pochwalić się nie była w stanie; A. Górski należał wraz z Franciszkiem Nowickim i Wilhelmem Feldmanem, do grupy młodzieży krakowskiej, która w roku 1891 została oddana pod sąd za próbę działalności społeczno-patriotycznej

Adam Asnyk (1838-1897)

Twórczość

Był najpopularniejszym poetą swej epoki, tradycje romantyczne łączył z pozytywistyczną problematyką filozoficzną i społeczną. W swych utworach wyraził nastroje klęski po 1863 r. (np. w tomie "Sen grobów" 1865-67) i sformułował nakaz "przetrwania" w nadziei na "zmartwychwstanie" (w cyklu refleksyjno - filozoficznych sonetów "Nad głębiami" 1883-94).

W dramatach podejmował współczesną tematykę społeczną (m.in. "Bracia Lerche" 1888), polityczną i historyczną (m.in. "Cola Rienzi" 1875). Żywotność zachowały autoironiczne liryki, satyryczne wiersze obyczajowe i polityczne, liryki opiewające Tatry (w zbiorach "Poezji": 1869, 1872, 1880, 1894) oraz komedia w stylu Musseta "Gałązka heliotropu" (1869).

Poezja

Poezja znalazła się w okresie pozytywizmu na marginesie literatury. W czasach wszechwładnego panowania prozy, której łatwiej było o wymaganą zgodność przedstawianego świata z wiedzą doświadczalną i naukową, poezja, wyrastająca z poetyckiej wyobraźni i osobistej wizji świata jej twórców, budziła nieufność i ostrą ocenę krytyków.

Echa romantyzmu

Asnyka nazywa się epigonem romantyzmu (epigon - propagator przebrzmiałych, nieaktualnych idei), gdyż mimo wysiłków przyjęcia i rozumienia założeń i dążeń pozytywizmu, nigdy do nich w pełni nie przystał, będąc zafascynowany "orlą potęgą" zamierzeń romantyzmu. Próbę odnalezienia siebie w nowych czasach odzwierciedla jego wiersz pt. "Daremne żale". Poeta zaczyna go od przypomnienia sobie i innym procesu przemijania, który nie pozwala na powroty tego, co minęło.

Maria Konopnicka (1842-1910)

Twórczość

Uznana za najwybitniejszą poetkę swej epoki ("Poezje" t. I-IV 1881-96), zyskała ogromną popularność i autorytet dzięki liryce patriotycznej (kontynuującej tradycje poezji romantycznej) i społecznej, w której z gorzką ironią opisywała jaskrawe objawy nędzy i krzywdy ludzkiej, ujawniające słabość pozytywistycznego programu społecznego ("Wolny najmita", "W piwnicznej izbie", "Jaś nie doczekał"). Największym osiągnięciem poetyckim Konopnickiej stały się liryki o tematyce wiejskiej i ludowej, oparte na folklorze, z wyrazistą kreacją chłopskiego narratora ("A jak poszedł król na wojnę", "Wsiałem ci ja w czarną rolę").

Żywotność zachowały głównie o tematyce społecznej i psychologicznej "Mendel gdański" 1893, "Miłosierdzie gminy"), wolne od powierzchownej tendencyjności, o precyzyjnej konstrukcji, stawiające Konopnicką w rzędzie czołowych twórców polskiej nowelistyki (zbiory: "Cztery nowele" 1888, "Na drodze" 1893, "Nowele" 1897, "Ludzie i rzeczy" 1898), oraz niektóre utwory dla dzieci, zwłaszcza popularna opowieść "O krasnoludkach i sierotce Marysi" (1896). Ponadto autorka liryków refleksyjno-filozoficznych i krajobrazowych (zbiory "Linie i dźwięki" 1897, "Italia" 1901), poematu z dziejów emigracji chłopskiej "Pan Balcer w Brazylii" (1910).

Eliza Orzeszkowa (1841-1910)

Twórczość:

We wczesnej twórczości czołowa przedstawicielka pozytywistycznej literatury tendencyjnej w licznych powieściach poddała krytyce głównie bezproduktywne życie i obyczaje ziemiaństwa, którym przeciwstawiła mieszczańskie ideały moralne i cywilizacyjne ("Pamiętnik Wacławy" 1871, "Pan Graba" 1872, "Maria" 1873, "Pompalińscy" 1876); z krytyką feudalnych anachronizmów związała ostry protest przeciwko społeczno-obyczajowemu i ekonomicznemu upośledzeniu kobiety ("Marta" 1873) i postulat wyrównania krzywd i asymilacji Żydów ("Meir Ezofowicz" 1878).

Rozczarowanie do haseł pozytywistycznych wyraziło się we wzmożonym krytycyzmie społecznym (opowiadania "Z różnych sfer", t. 1-3 1879-82), w obrazie nędzy i wyzysku proletariatu wiejskiego ("Niziny" 1883), ciemnoty i zabobonu na wsi, prowadzących do zbrodni ("Dziurdziowie" 1885), w podjęciu problematyki narodowowyzwoleńczej oraz postępującym antyurbanizmie i idealizacji wsi ("Cham" 1889).

Największym dziełem Orzeszkowej jest powieść "Nad Niemnem" (1888), zawierająca epicki, wyidealizowany obraz ówczesnego życia ziemiańsko - szlacheckiego, w którym idea solidaryzmu szlachty i ludu łączy się z postulatem odrodzenia w młodym pokoleniu tradycji powstańczych 1863 r. Ponadto opowiadania ("Widma" 1881) i powieści z krytyką narodnictwa i idei socjalistycznych oraz dekadentyzmu ("Dwa bieguny" 1893), nowele o powstaniu 1863 roku ("Gloria victis" 1910).

Bolesław Prus (1847-1912)

Twórczość

Początkowo związany z pozytywistycznym programem literatury tendencyjnej, demaskował zarówno jałowość życia i degradację etyczną ziemiaństwa (powieści "Pałac i rudera" 1877, "Dusze w niewoli" 1877, "Anielka" 1880), jak i krzywdę społeczną, spowodowaną kapitalistycznym "postępem cywilizacyjnym" ("Powracająca fala" 1880). Już w tej wczesnej twórczości głównym bohaterem pozytywnym jest prosty człowiek o czującym sercu (wpływ Ch. Dickensa), dziecko, człowiek z ludu - traktowany nie tylko od strony psychologicznej, w aurze lirycznego humoru ("Anielka", nowele "Michałko" 1880, "Antek" 1881), lecz również jako rzeczywista siła społeczna (chłop Ślimak w "Placówce" 1885).

W dojrzałej twórczości Prus stał się przedstawicielem krytycznego realizmu, zwłaszcza jako autor powieści "Lalka" ("Kurier Codzienny" 1887-89, osobno t. 1-3 1890), uznanej za największą powieść polską XIX wieku. Ukazał w niej na tle epickiej panoramy życia różnych środowisk Warszawy anachroniczność marzeń "ostatnich romantyków" (I. Rzecki, którego "Pamiętnik starego subiekta" przywołuje m.in. tradycje Wiosny Ludów), jak i bankructwo pozytywistycznych "marzycieli" (S. Wokulski, w którego drodze życiowej i rozdarciu psychicznym odzwierciedliły się losy popowstaniowego "straconego" pokolenia) wobec maskowanej obłudą obojętności arystokracji na los narodu oraz drapieżnego egoizmu kapitalistycznej burżuazji.

W swej jedynej powieści historycznej ("Faraon" 1897) stworzył Prus wyjątkową w ówczesnej polskiej literaturze powieść o charakterze historiozoficznym: o funkcjonowaniu państwa i możliwościach reform w warunkach konserwatywnej struktury władzy (akcja rozgrywa się w starożytnym Egipcie). U schyłku życia napisał m.in. powieść "Dzieci" (1909), z krytycznym obrazem rewolucji 1905 roku. Jako humorysta Prus wypowiedział się najpełniej w nowelach ("Katarynka" 1881, "Kamizelka" 1882) i felietonach. Jest też autorem szkiców literackich, m.in. głośnej recenzji z "Ogniem i mieczem" Sienkiewicza (1884).

Henryk Sienkiewicz (1846-1916)

Twórczość

1. Nowelistyka:

We wczesnej twórczości głównie nowelista, twórca najbardziej wyrazistych w literaturze epoki obrazów niedoli chłopa - osaczonego przez działających ręka w rękę dwór, plebanię i urzędników carskich ("Szkice węglem" 1880), zmuszonego do walki za cudzą sprawę ("Bartek Zwycięzca" 1882), ginącego na obczyźnie w poszukiwaniu chleba ("Za chlebem" 1880). Uwagę swoją Sienkiewicz poświęcił także problemom dziecka marnującego talenty z braku warunków i możliwości edukacji ("Janko Muzykant" 1880), uciskanego przez zaborczą szkołę "Z pamiętnika poznańskiego nauczyciela" 1879). Osobną grupę stanowią nowele amerykańskie, piętnujące zagładę Indian, obrazujące niedolę wygnańczą i patriotyczną nostalgię ("Latarnik"1882).

2. Powieści historyczne:

Zyskał sławę jednego z największych twórców prozy polskiej i światowej jako autor powieści historycznych pisanych "ku pokrzepieniu serc". W cyklu zwanym "Trylogią" ("Ogniem i mieczem", t. 1-3 1884, "Potop”, "Pan Wołodyjowski", t. 1-3 1887-88) zawarł niezwykle barwny i sugestywny, choć wyidealizowany i jednostronny, obraz życia i wydarzeń dziejowych w Polsce XVII w. (w dobie wojen kozackich, najazdu szwedzkiego, wojny z Turcją - 1648-72).

W powieści z czasów Nerona "Quo vadis" (t. 1-3 1896) ukazał duchowy tryumf chrześcijaństwa nad przemocą imperium rzymskiego.

3. Późna twórczość Sienkiewicza:

Z powieści Sienkiewicza o tematyce współczesnej ("Rodzina Połanieckich", t. 1-3 1895, pamflet na rewolucję 1905 "Wiry", t. 1-2 1910) żywotność zachował portret arystokraty dekadenta w "Bez dogmatu" (t. 1-3 1891); ponadto powieści historyczne "Na polu chwały" (1906) i "Legiony" (1918, nie ukończona), popularna powieść dla młodzieży "W pustyni i w puszczy" (1911), opowiadania, utwory sceniczne ("Zagłoba swatem", wyst. 1900), publicystyka.

Aleksander Świętochowski (1849-1938)

Twórczość

W 1871 r. rozpoczął działalność pisarza-publicysty od współpracy z "Przeglądem Tygodniowym". Zamieszczał w nim w latach 1871-74 wszystkie swoje artykuły programowe, które nadały mu rangę ideowego przywódcy obozu "Młodych". Najważniejsze z nich, będące manifestem tego stronnictwa światopoglądowego, noszą znamienne tytuły: "My i Wy", "Pleśń społeczna i literacka", "Poszanowanie pracy", "Praca u podstaw". W 1881 r. założył tygodnik "Prawda", który redagował do roku 1902. Oprócz artykułów społeczno-politycznych i krytycznoliterackich pisywał tam również felietony pod pseudonimem Poseł Prawdy. Poza publicystyką uprawiał też twórczość dramaturgiczną i nowelistyczną.

I okres twórczości (tj. do ok. 1880 roku) był jedynym w tej epoce twórcą scenicznym o głębszych ambicjach filozoficznych

• w bojowym okresie pozytywizmu zdobył jedno z pierwszych miejsc w literaturze, ale już w latach `80 nie dotrzymał kroku rówieśnikom w działalności ściśle literackiej, wybijając się za to w publicystyce

• w nowelistyce Świętochowski znalazł oryginalną drogę → bohaterowie jego utworów, jak postaci dramatu, prowadzą dyskusje na tematy ogólnoludzkie, głównie etyczne, szukając dla nich egzemplifikacji we własnym doświadczeniu życiowym

• problematyka dyskusji to społeczna przydatność lub szkodliwość prawdy, prawo człowieka do jej głoszenia wbrew przyjętym konwencjom obyczajowym, prawo po wyjawienia powierzonej sobie tajemnicy

• inny ciężar gatunkowy ma publicystyka polityczna i filozoficzna z tych lat – ostre w krytyce elity władzy, pisane zarówno przed zamachem majowym, jak i po nim felietony Liberum veto, paszkiwl na współczesną umysłowość polską i stosunki w obozie rządzącym Genealogia teraźniejszości (1936) i Historia chłopów polskich w zarysie → imponująca bogactwem zebranego materiału, szerokością spojrzenia, umiejętnością krytycznej interpretacji faktów

Jan Kasprowicz (1860-1926)

Twórczość

1. Faza społecznikowska z wpływami naturalizmu

Pierwszy okres twórczości Kasprowicza cechuje zainteresowanie tematyką chłopską, społeczny radykalizm, co zbliża tę twórczość do dorobku M. Konopnickiej. Osobiście zaangażowany w problem biedy chłopskiej, Kasprowicz posługiwał się w tym czasie techniką naturalistyczną, co widać w inwentarzowej niemal skrupulatności, z jaką gromadził charakterystyczne szczegóły życia chłopa. Nie cofał się przed świadomym ukazywaniem brzydoty i nędzy istnienia. Do tej fazy twórczości należy cykl sonetów "Z chałupy", a także wiersze "Oni i my", "W chałupie" i in.

2. Przełom modernistyczny – symbolizm

Przełom w twórczości Kasprowicza zapowiada poemat "Miłość" (1895), w którym uczucie nosi cechy metafizyczne, a tłem jest symbolicznie odmalowana przyroda. Jednakże właściwym przełomem stał się rok 1898, w którym to roku poeta wydał tom "Krzak dzikiej róży". Wierszem niejako programowym jest "Krzak dzikiej róży w Ciemnych Smreczynach", w którym ujawniają się tendencje impresjonistyczne, ekspresjonistyczne, a głównie symboliczne. Poeta konstruuje w tym utworze symboliczną sytuację będącą odzwierciedleniem losu artysty (człowieka) w społeczeństwie: wiersz mówi o lękach róży przytulonej do urwistej skały i mającej za sąsiada zwalony przez burzę, próchniejący pień limby, który przypomina jej o przemijaniu, uświadamia bliskość śmierci. Otaczająca przyroda ukazana jest w impresjonistyczny, malarski sposób: poeta podkreśla grę światła w tym przepełnionym błyskami słońca i wody pejzażu. Obecne są również efekty akustyczne: szum siklawy, powiew wiatru, świst świstaka, gra echa z oddali, a także węchowe - pachną świeże zioła.

3. Ekspresjonizm i katastrofizm "Hymnów"

Najsłynniejszym dziełem Kasprowicza są "Hymny" (1899), cykl podejmujący problem schyłku cywilizacji, nurtujący jego pokolenie. Kryzys wartości dotknął również kwestię zaufania do Boga, Stworzyciela świata. W "Hymnach" pojawiają się niezwykle trudne pytania, dotyczące samego istnienia Boga, Jego stosunku wobec zła i cierpienia. Problemy te składają się na dylemat ludzkiej egzystencji, miejsca i roli człowieka w świecie, co Kasprowicz ujmuje w formę ciężarem gatunkowym zbliżoną do Wielkiej Improwizacji. Obrazowanie ma tu charakter wizyjny, nie czerpie z rzeczywistości. Uderza hiperboliczność obrazów, skłonność do krzyku, gwałtownego gestu, dynamizmu, ekspresji, upodobanie do koloru krwi i ognia. Nawiązanie do tradycji hymnów kościelnych ma podwójny sens: z jednej strony podkreśla powagę problematyki, z drugiej zaś wskazuje religijny charakter rozważań o dobru, złu, grzechu i winie. Najbardziej wymowny jest hymn "Dies irae" ("Dzień gniewu"), w którym pada pytanie, czy człowieka można karać za grzech, podczas gdy został on stworzony grzesznikiem. Hymn ten nosi znamiona Konradowskiego sporu z Bogiem z "Dziadów" cz. III. Hymn "Święty Boże" ukazuje katastroficzną wizję przyszłości naszej cywilizacji, sensu życia jednostki ludzkiej. Wołanie do Boga nie doczekało się odzewu, więc... niech szatan zajmie Jego miejsce. To najbardziej dramatyczne wyznanie w całym cyklu "Hymnów", ale i w całej twórczości Kasprowicza.

4. Franciszkanizm

Dalsza twórczość Kasprowicza przynosi uspokojenie, pojednanie z mechanizmami Opatrzności. Wpłynęła na to zapewne stabilizacja życiowa poety - osiadł w Poroninie. Bóg nie ma udziału w stworzeniu zła, ponieważ jest ono rezultatem sprzeniewierzenia się człowieka Bogu, a więc skutkiem grzechu. Kasprowicz zmierza do chrześcijańskiej interpretacji wzajemnego stosunku Boga i zła, dlatego nawiązuje do filozofii franciszkańskiej już w "Hymnie świętego Franciszka z Asyżu". Ewolucja tej myśli przyniesie całkowite pogodzenie z Bogiem na zasadach zaczerpniętych z życia św. Franciszka: radość płynie nie tylko z przyjemności, ale i z cierpienia, bo istotą Bożego porządku jest współistnienie szczęścia i nieszczęścia. Człowiek franciszkański to człowiek pogodzony ze światem, przyrodą, Bogiem, to człowiek prosty i mądry mądrością życiową, a nie książkową. Manifestem tej fazy twórczości jest tom "Księga ubogich" (1916).

Stanisław Przybyszewski (1868 - 1927)

Twórczość

1. Manifest "sztuki dla sztuki"

Przybyszewski był wyznawcą hasła: "sztuka dla sztuki", ponadto odnaleźć można w jego twórczości niezwykle silne wpływy dekadentyzmu i nietzscheanizmu. Swoje poglądy sformułował w manifeście "Confiteor" (1899), w pismach z czasów berlińskich, a także artykułach drukowanych w "Życiu" i zebranych w tomie "Na drogach Duszy" (1900). U podstaw światopoglądu Przybyszewskiego stała myśl Nietzschego o nadczłowieku - artyście, którego nie ograniczają żadne nakazy bądź zakazy społeczne: "Co jednostkę twórczą dnia dzisiejszego wyróżnia - pisał w eseju "Z psychologii jednostki twórczej" - to poczucie wyższości nad ludźmi, poczucie, że stoi poza interesami doczesnymi gromady." Następstwem tego typu poglądów i wprowadzenia ich w życie był narastający konflikt jednostki wybitnej (artysty) ze społeczeństwem uznanym za "naród filistrów", a przez to pogardzanym. Społeczeństwo nie pozostało artystom dłużne, pozbawiając ich możności zarobkowania poprzez kupno ich dzieł.

Zresztą zasadą artystyczną modernistów było tworzenie dla samego aktu tworzenia ("sztuka dla sztuki"), ich dzieła nie stanowiły produktu na sprzedaż. Celem miała być sztuka czysta, mająca wartość autonomiczną, wolna od utylitaryzmu, służby jakimkolwiek ideom czy celom, odtwarzająca "życie duszy we wszystkich przejawach" ("Confiteor").

2. Teoria "dramatu syntetycznego"

Przybyszewski jako dramatopisarz sformułował własną teorię "dramatu syntetycznego" w rozprawie "O dramacie i scenie" (1904). Teoria ta zbliżała się do założeń symbolizmu, jednak w praktyce sprowadzała się do nużących dyskusji bohaterów z upostaciowanym sumieniem. Istotą tych rozmów był problem winy i kary za popełniony grzech, najczęściej zdradę małżeńską. Materiał do sztuk Przybyszewski czerpał z własnego życia, co między innymi stało się przyczyną skandalizującej popularności tych zapomnianych już dziś dramatów. Największym powodzeniem cieszyły się: "Dla szczęścia" (1900), "Złote runo" (1901) i "Śnieg" (1903).

3. Powieściopisarstwo

Bardziej wartościowe pod względem artystycznym są powieści Przybyszewskiego. Czołowy polski dekadent z upodobaniem budował efektowne wizje artystyczne, uzyskiwane dzięki dużej ekspresji słowa, nierzadko ocierające się o prozę poetycką. Obsesją Przybyszewskiego była rola popędu płciowego w życiu człowieka, co stanowiło stały motyw jego twórczości i samego życia artysty. Często stosowanym zabiegiem formalnym jest wprowadzanie wątków snu, halucynacji, majaczeń przeżywanych przez bohaterów. Tworzy to zamierzony efekt niespójności kompozycyjnej. Najsłynniejsze spośród powieści Przybyszewskiego to: "Dzieci szatana" (1897, przekł. pol. 1899), "Homo sapiens" (1901), "Synowie ziemi" (1904).

Władysław Reymont (1867-1925)

Życiorys i twórczość

W 1896 roku przebywał w Łodzi, zbierając materiały do "Ziemi obiecanej". Powieść ta podejmuje tematykę narodzin kapitalizmu łódzkiego, wielkich majątków fabrykanckich, zbitych na krzywdzie i nędzy ludzkiej. "Ziemia obiecana" maluje wielką panoramę Łodzi i jej mieszkańców w końcu XIX w, ukazuje mechanizmy wczesnego kapitalizmu, najczęściej te negatywne: szybkie bogacenie się nielicznych kosztem ubogich, kradzieże, afery, lichwę, obumieranie przyrody, upadek moralności, zachwianie gradacji wartości. Reymont po pobycie w Łodzi odwiedził Berlin, Brukselę, Londyn. Podróżował wiele i często zmieniał miejsca pobytu, w roku 1897 spędził dłuższy czas w Paryżu i u ojca w Wolbórce.

W 1902 po poślubieniu Aurelii Szabłowskiej wyjechał do Francji, tam w Bretanii pracował nad powieścią "Chłopi". Rewolucję 1905-06 przeżył głównie w Warszawie, znalazła ona odbicie w jego twórczości.

Leopold Staff (1878-1957)

Twórczość

1. Nietzscheanizm

Debiut Staffa przypadł na rok 1901, kiedy to poeta wydał tomik wierszy "Sny o potędze". Zarówno tytuł jak i zawartość tomiku wskazują, że duży wpływ w pierwszym okresie twórczości wywarła na Staffa filozofia nietzscheańska. Z poglądów Nietzschego poeta odrzucił wszystko, co było niezgodne z etyką chrześcijańską, a więc: indywidualną moralność, pogardę dla litości i altruizmu. Wierszem programowym tego okresu jest "Kowal", w którym poeta dowodzi, że najwyższym celem człowieka jest osiągnięcie mocy i poczucia wewnętrznego ładu. Człowiek nietzscheański jest więc silny, wolny i nie podlega ogólnie przyjętej moralności, dzięki czemu może żyć w sposób pełny, zgodny z głosem swojego wnętrza, swoich "trzewi".

2. Modernizm

Tomy poetyckie: "Sny o potędze" i "Dzień duszy" (1903) obok nowatorskich akcentów nietzscheańskich odzwierciedlają typowo modernistyczną formę i styl. Dominuje nastrój melancholii, pesymizmu, poczucia niepewności w życiu i zwątpienia w jego sens. Fragmenty opisowe zbliżają się stylistycznie do impresjonizmu. Przykładem liryki nastrojowej może być "Deszcz jesienny" z tomu "Dzień duszy". W wierszu tym przeważa nastrój smutku, przygnębienia jesienną szarugą i szarością, w jakiej pogrążony jest świat. W tle przesuwają się groby, korowód żałobników, śmierć, pogrzeb, spopielony dom itp. Wizje te pogłębia monotonny, jednostajny rytm wiersza, sprawiający wrażenie uderzania kropel deszczu o szyby.

3. Franciszkanizm

W późniejszej twórczości Staff stał się piewcą trudu rolnika, życia w zgodzie z naturą, znojnej, wytrwałej pracy. Dążenie do harmonii ze światem wyraża się w pozostawieniu za sobą wszelkich ambicji wielkomiejskich, a odnalezieniu w prostocie codziennych zajęć sensu egzystencji ludzkiej. Tematykę tę porusza wiersz o znamiennym tytule "Pokój wsi" z tomu "Ptakom niebieskim" (1905). W tym tomie poeta odrzuca programową młodopolską melancholię, a zwraca się w stronę chrześcijaństwa i filozofii św. Franciszka z Asyżu, skąd czerpie pokojowe, pogodne rozwiązanie problematyki zła i cierpienia. Franciszkanizm Staffa ujawnia się też w tomie "Gałąź kwitnąca" (1908).

4. Neoklasycyzm

Równocześnie z ujawnieniem się akcentów franciszkańskich w twórczości Staffa pojawia się umiłowanie filozofii i poezji klasycznej. Sympatie te są szczególnie widoczne w tomach "Gałąź kwitnąca" (1908) i "Uśmiechy godzin" (1910). Znamienny jest cykl "Śladem stopy antycznej" ("Uśmiechy godzin"), gdzie w pełni widoczna jest tęsknota poety za antycznym umiarem, prostotą, harmonią, pogodą ducha i równowagą psychiczną. W ślad za klasycyzmem Staff opowiada się za wartościami uniwersalnymi i nieprzemijającymi. Neoklasycyzm w tej poezji przejawia się też w naśladowaniu metrum antycznego, opowiedzeniu się za zwięzłością i klarownością treści, rezygnacją z barokowego przepychu na rzecz prostoty i umiaru.

Kazimierz Przerwa-Tetmajer (1865-1940)

Twórczość

Tetmajer jest twórcą poezji programowych Młodej Polski i został uznany za "poetę pokolenia". Pierwszy tom jego wierszy pt. "Poezje" wydany w 1891 r. stanowi umownie początek epoki Młodej Polski. Jego twórczość rejestruje wszystkie elementy światopoglądu i stylu modernistycznego: od impresjonistycznej nastrojowości, przez dekadentyzm i wyobcowanie artysty w społeczeństwie, po symbolizm i fascynację folklorem podhalańskim.

1. Poezja nastrojowa

W "Poezjach" Tetmajer odmalowuje posępny i nieprzyjazny obraz rzeczywistości końca XIX w. Jest to czas upadku wartości, naporu intelektualnej pustki i bezsensowności istnienia. Przykładem mogą być wiersze zaczynające się od słów: "Co warte słońce", "Zasnąć już", "Jak dziwnie smutne, posępne, złowieszcze", "Wszystko umiera z smutkiem i żałobą" i in. W poezji tej szczególnie uwydatniają się akcenty dekadenckie: konflikt artysty z nieżyczliwym, filisterskim otoczeniem (w wierszu "Evviva l'arte!"), chęć ucieczki przed smutną rzeczywistością, ucieczki w nirwanę ("Hymn do Nirwany"), poczucie upadku kultury, schyłkowości naszej cywilizacji ("Koniec wieku XIX", "Przeżytym"). W tych warunkach nawet miłość jest skażona przemijaniem, chwilowością, czemu poeta daje wyraz w erotykach, w których najdobitniejszym akcentem jest "rozpaczliwy hedonizm" - ucieczka w chwilę rozkoszy, zapomnienie się w miłości zmysłowej w poczuciu nadchodzącej katastrofy. Do najbardziej wymownych erotyków należą: "Ja, kiedy usta ku twym ustom chylę", "Lubię, kiedy kobieta".

2. Symbolizm

Jednym z najsłynniejszych wierszy Tetmajera jest "Na Anioł Pański" z tryptyku "Dzwony".

Przesłaniem tego wiersza jest pogłębiające się poczucie przygnębienia życiem i przemijaniem. Tło wiersza stanowi wieczorne bicie dzwonów, a krajobraz to smętne moczary, trzęsawiska, groby, płynąca woda. Ten smutny pejzaż wraz z płynącą rzeką, która w końcu ginie w głębinach morza, może ilustrować sens ludzkiej egzystencji. Poeta posługuje się tu bogatą symboliką (zmrok, groby, puste pola, płynąca rzeka i in.), która czasem jednak ociera się o alegoryczność.

3. Tatrzański impresjonizm

Osiedlenie się w Zakopanem spowodowało zwrot w twórczości Tetmajera. Zafascynowała go tematyka tatrzańska, potęga przyrody górskiej, świeżej i nieujarzmionej. Ucieczka w góry będzie jeszcze jednym ze sposobów ucieczki od przerażającej rzeczywistości. Opisy Tatr poeta tworzył techniką impresjonistyczną, przy użyciu walorów świetlnych, dźwiękowych i zapachowych, co w sumie daje efekt malarski i niemal dotykalny. Pejzaż jest pełen światła i koloru, ale nie ma wyraźnych konturów. Pozwala to uchwycić ulotny moment, wrażenie chwili, kiedy padające światło objawia oczom obserwatora coraz to inny widok. Technika ta występuje wyraźnie w wierszach: "Widok ze Świnicy do Doliny Wierchcichej", "Melodia mgieł nocnych (Nad Czarnym Stawem Gąsienicowym)".

4. Folklor podhalański

Pod koniec XIX w nastąpiło odkrycie Zakopanego jako miejscowości letniskowej i uzdrowiskowej dla przybyszów z miasta. Miało to miejsce za sprawą Tytusa Chałubińskiego (warszawskiego lekarza) i Stanisława Witkiewicza, ojca Witkacego. Do Zakopanego zaczęli zjeżdżać się artyści (m.in. J. Kasprowicz, K. Przerwa-Tetmajer), którzy budowali domy w stylu ludowym (tzw. styl zakopiański, rozpropagowany przez S. Witkiewicza), a nawet żenili się z góralkami. Był to jeden z przejawów XIX-wiecznej chłopomanii, zjawiska odnotowanego chociażby w "Weselu" Wyspiańskiego. W tym czasie rodzi się również zainteresowanie gwarą podhalańską, czemu dają wyraz liczne stylizacje w utworach końca XIX w lub spisywanie podań góralskich z zachowaniem pisowni fonetycznej. Tetmajer zetknął się z najsłynniejszym z góralskich gawędziarzy tej epoki, Sabałą, którego opowieści spisał w tomie "Na Skalnym Podhalu" (1903 - 1910). Tematykę góralską podejmuje również powieść Tetmajera "Legenda Tatr" (1910 - 1911), składająca się z dwóch części: część I "Maryna z Hrubego", część II "Janosik Nędza Litmanowski".

Stanisław Wyspiański (1869-1907)

Twórczość

Podstawy światopoglądu Wyspiańskiego ukształtowała krakowska szkoła historyczna,

przeprowadzająca krytyczną rewizję polskich dziejów, poszukująca mentalnych przyczyn klęsk narodowych. Wyspiański był pod wrażeniem prastarego Krakowa z jego romantyczną przeszłością, zabytkami i pamiątkami kultury. Oddziaływał zwłaszcza na niego Wawel. On też stanie się głównym bohaterem i tłem dramatu "Akropolis" (1904).

Jednym z wcześniejszych dramatów Wyspiańskiego jest "Warszawianka" (1898), jednoaktówka podejmująca nurtujące problemy historii powstania listopadowego, jego romantycznych pobudek. Młodzi walczą nie po to, żeby zwyciężyć dla ojczyzny, ale żeby ponieść dla niej najwyższą ofiarę z własnego życia. W tym właśnie elemencie światopoglądu romantycznego Wyspiański widzi jedno ze źródeł niezdolności Polaków do obrony ojczyzny i przyczynę klęsk. Tematykę powstania listopadowego podejmuje także "Noc listopadowa" (1904). Wydarzenia powstańcze zostały tu skumulowane do jednej nocy triumfu i klęski. Wyspiański wplata w akcję sztuki wątek mitologiczny - to bogowie greccy decydują już w pierwszych godzinach powstania o jego upadku: spośród licznych Nike - bogiń zwycięstwa wyłania się i pozostaje w Warszawie tylko Nike spod Cheronei (bogini klęski), zaś zamiast rozumnej bogini wojny, Ateny, po mieście szaleje Mars. Wiadomo też od początku, że w Warszawie nie zakwitną róże - symbol zwycięstwa, bo zbliża się zima, czas umierania. Jednak Wyspiański nie zabiera całej nadziei Polakom; nadejdzie jeszcze czas walki o wolność, czas, w którym zakwitną róże i to, co umarło, odrodzi się. Trzeba umrzeć, żeby się odrodzić. Powstanie wybuchło za wcześnie, kiedy nikt nie był do niego przygotowany, ale nadejdzie jeszcze ten właściwy moment.

Dramat "Wyzwolenie" (1903) jest kolejnym rozrachunkiem z mentalnością polską. Wyspiański stosuje tu konwencję teatru w teatrze: na scenie teatru krakowskiego, gdzie wkrótce ma się odbyć przedstawienie, reżyser - nowy Konrad - improwizuje widowisko symbolizujące współczesną Polskę. Scenografia imituje wnętrze katedry wawelskiej i na tym wymownym tle wokół Konrada pojawiają się postacie i słynne Maski, które spierają się o Polskę, szukają właściwych idei, programów politycznych, co jednak nie przynosi żadnego rozwiązania. Konrad dochodzi do wniosku, że tylko sama Polska może znaleźć dla siebie właściwą drogę, jednak na przeszkodzie staje nawarstwiona ideologia romantyczna, wyrażająca się w pustych frazesach, niezdolna do czynu, zmierzająca do śmierci, a nie do życia. Jedynym wyjściem jest odrzucenie tego zbędnego ciężaru, co w symboliczny sposób czyni Konrad, zatrzaskując wejście do grobów królewskich na Wawelu, dokąd chce zaprowadzić reprezentantów narodu Geniusz - Mickiewicz. Jest to ostateczny rozrachunek Wyspiańskiego z "poezją grobów". Jednak okazuje się, że zwycięstwo Konrada miało miejsce tylko na deskach teatru, a nie w życiu, a tym samym sprawa przyszłości Polski pozostaje nie rozwiązana.

Obok problemu powstania listopadowego, Wyspiański zajmował się innymi motywami historii Polski. Zajmowała go też historia dawniejsza, w której poszukiwał sensów ogólnych, prawidłowości historiozoficznych ważnych dziś i w przyszłości. Do dramatów historycznych Wyspiańskiego należą: "Legenda" I i II (1895, 1904), "Bolesław Śmiały (1903), "Zygmunt August - sceny dramatyczne" (1907). Wyspiański pisał również rapsody: "Kazimierz Wielki" (1900), "Henryk Pobożny" (1903), "Piast" (1903).

Za najważniejsze dzieło Wyspiańskiego uważa się "Wesele" (1901), do napisania którego artysta zaczerpnął pomysł z wesela swojego przyjaciela, Lucjana Rydla, syna profesora uniwersyteckiego i literata, z Jadwigą Mikołajczykówną, chłopką z podkrakowskich Bronowic.

Gabriela Zapolska (1857-1921)

Twórczość

Zapolska zaliczana jest do grona naturalistów. Głównym rysem jej twórczości jest idea emancypacji kobiet. Kreacje postaci kobiecych są tu najbardziej sugestywne i zarysowane w niezwykle emocjonalny sposób. Pasją Zapolskiej był teatr i aktorstwo, a pisarstwo traktowała jako źródło dodatkowych dochodów. Pisała dużo, zazwyczaj w pośpiechu i niedbale, co odbijało się niekorzystnie na jej powieściopisarstwie i nowelistyce. Natomiast doświadczenie aktorskie sprawiło, że bezbłędnie umiała wyczuć potrzeby sceny i jej dramaty prezentują dużo wyższy poziom, są dojrzalsze, odznaczają się zwięzłością i klarownością. Najbardziej intensywny rozwój dramatopisarstwa Zapolskiej przypadł na przełom pierwszego i drugiego dziesięciolecia XX w.: "Moralność pani Dulskiej" (1907), "Ich czworo" (1912), "Panna Maliczewska" (1912).

Zapolska w swoich dramatach, a głównie w "Moralności pani Dulskiej" i "Pannie Maliczewskiej", piętnuje obłudę moralną świata mieszczańskiego, obnaża bezlitośnie jego kulisy i ciemne strony. Mieszczaństwo było najczęstszym celem ataków literatury naturalistycznej, która uważała, że jest to grupa ludzi zacofanych, zamkniętych w schematach codziennych zajęć i przekonań, obłudnych i zakłamanych. Tekst dramatów poprzeplatany jest licznymi akcentami komediowymi i farsowymi. Wydarzenia nie odgrywają tutaj wielkiej roli - są jedynie czynnikiem wyzwalającym reakcje psychiczne bohaterów, sposób ich zachowania się w nowych okolicznościach.

Tadeusz Żeleński (1874-1941)

Twórczość

1. "Zielony Balonik"

Boy był twórcą kabaretu "Zielony Balonik", który działał w Krakowie w latach 1905 - 1912

w Jamie Michalikowej, cukierni Jana Michalika. W krótkim czasie lokal ten stał się miejscem spotkań cyganerii artystycznej, a także centrum towarzyskim Krakowa. Program kabaretu wyśmiewał program i manierę modernistyczną, panujące w środowisku artystycznym, kompromitował snobizmy i fetysze epoki. Jednym z celów było odbrązowienie postaci artysty, demitologizacja niezwykłej wrażliwości i duchowego kapłaństwa, przypisywanych literatom czy malarzom młodopolskim. "Zielony Balonik" dowodził z rubaszną brutalnością, że artysta nie należy do grona "nadludzi" (wg filozofii Nietzschego), ale ma przywary jak każdy człowiek. Główną postacią i autorem najpopularniejszych tekstów "Zielonego Balonika" był właśnie Boy. Teksty te wydał w tomie zatytułowanym "Słówka".

2. "Słówka" Boya

"Słówka" ukazały się w 1913 r we Lwowie i stanowiły dokumentację twórczości Żeleńskiego

przeznaczonej dla "Zielonego Balonika". Był to zbiór wierszowanych piosenek i utworów satyryczno - kabaretowych, wyśmiewających zarówno styl bycia cyganerii artystycznej, jak i konserwatywne, filisterskie środowisko Krakowa. Boy broni samego życia, które ginie pod nawałem schematów, szablonów. Apel ten odnosi się do wszystkich Polaków, niezależnie od podziałów społecznych: naród ma żyć i myśleć, ma się wyzwolić mentalnie z "chocholego snu", w jakim trwa pogrążony. Humor Boya oscylował między rubasznością a finezją, co w rezultacie sprawiło, że wiele z jego świetnych aforyzmów jest aktualnych do dziś, np. "Bo w tym cały jest ambaras, żeby dwoje chciało naraz."

Tytuł "Słówka" ma sugerować zmiany w samym tworzywie słownym. Boy walczy o nowoczesny kształt języka, zwraca się ku poezji lingwistycznej. Styl literacki powinien zainicjować zmiany mentalne, dlatego potrzebny jest język jasny, zwięzły, komunikatywny, zanurzony w codzienności. Doceniona zostaje wartość samego słowa.

Stefan Żeromski (1864-1925)

Twórczość

1. Związki z ugrupowaniami politycznymi

Żeromski w ciągu swej długiej drogi pisarskiej ulegał oddziaływaniu różnych ośrodków ideowych (radykalizująca grupa "Głosu" w początkach lat dziewięćdziesiątych, PPS w okresie rewolucji 1905 r, teorie syndykalistyczne w przededniu wojny światowej), ale w żadnym z nich się nie mieścił.

2. Tematyka społecznikowska

Już pierwsze utwory Żeromskiego ("Opowiadania" 1895, "Promień" 1897, "Utwory powieściowe" 1898, "Ludzie bezdomni" 1900) zostały przyjęte jako wielkie wydarzenie literackie. W obrazach wstrząsających realizmem surowym aż do brutalności ukazał pisarz ciężką pracę i bezwzględny wyzysk robotnika fabrycznego i górnika ("Ludzie bezdomni"), beznadziejne położenie biedoty miejskiej ("Promień", "Ludzie bezdomni"), a przede wszystkim - sprawę, do której ciągle będzie powracał: nędzę i poniżenie proletariatu wiejskiego ("Zmierzch", "Zapomnienie"). Z gwałtowną pasją i szyderstwem satyryka atakował władztwo pieniądza w stosunkach międzyludzkich (zwłaszcza w dramacie "Grzech" 1897), egoizm i obłudę klas posiadających, małoduszność i wygodnictwo życiowe inteligencji (doktor Obarecki z "Siłaczki", inżynier Bijakowski z "Doktora Piotra", adwokat Koszczycki z "Promienia").

3. Ewolucja bohatera

Zarazem jednak jego apel ideowy skierowany był w stronę inteligencji, uważanej za ponadklasową przewodniczkę całego narodu. W wielu utworach Żeromskiego spotkamy postać pozytywnego bohatera - inteligenta (Raduski w "Promieniu", Judym w "Ludziach bezdomnych", Czarowic w "Róży", Nienaski w "Walce z szatanem"), który w poczuciu odpowiedzialności moralnej, często również w poczuciu winy, dzielonej z klasami posiadającymi, rozpoczyna indywidualną próbę naprawy świata.

• Obowiązek a uczucie:

W przeżyciach tych postaci wciąż powraca konflikt między obowiązkiem wobec idei a możliwością szczęścia osobistego. Nie był to konflikt pozorny - trudny los ludzi walczących rzeczywiście stawał się często losem "ludzi bezdomnych". Napięcie konfliktu zwiększa sytuacja osobista bohaterów Żeromskiego - ci lekarze, inżynierowie, magnaci nie są przecież proletariuszami, którzy "nie mają nic do stracenia, oprócz swych kajdan". Wysiłek ich podyktowany jest raczej nakazem altruistycznej ofiary, poczuciem winy i współudziału w ucisku niż poczuciem wspólnoty społecznej z tymi, o których dobro walczą.

Wielokrotnie ukazywane przez Żeromskiego bolesne zwycięstwo społecznika i patrioty nad własnym uczuciem (czasem zresztą w konkretnej sytuacji - "życiowo" niekonieczne, a psychologicznie mało uzasadnione, jak właśnie w dziejach Judyma i Joasi) - wyrażało nowy ideał moralny oparty o bezkompromisowość służby społecznej jako najwyższego obowiązku człowieka. Niekiedy konflikt ów wprost symbolizuje wielki dylemat ideowy ówczesnego inteligenta: podjąć walkę czy też skapitulować przed istniejącym porządkiem, wrosnąć w świat posiadaczy, przyjąć ich moralność, skalę wartości i celów życiowych. Nieprzypadkowo kobiece bohaterki Żeromskiego przychodzą tak często z "wielkiego świata", przynoszą z sobą upodobanie w zbytku i rozrywce, ideałom społecznym i patriotycznym przeciwstawiają swoje wyłączne, zamknięte w sobie miłosne zapamiętanie, kult "żywego życia", oddanego irracjonalnej swobodzie instynktów. W "Urodzie życia" Tatiana modli się, ażeby jej ukochany "wreszcie polubił samo życie, ażeby pokochał wolność i rozkosz bytowania dla siebie, żeby przecież spostrzegł miękkość, radość i piękność".

• Fikcja a rzeczywistość:

Wysiłki Raduskiego z "Promienia" to jeszcze na wpół pozytywistyczna działalność filantropijno-oświatowa. W "Ludziach bezdomnych" idee Judyma są nieskrystalizowaną mgławicą, w której znajdzie się miejsce na apel o dobroczynność posiadaczy, na fantastyczne pomysły strajku lekarzy, na końcową sugestię decyzji rewolucyjnej. Później, po roku 1905, idee Żeromskiego nabierają wyraźnie znamion utopijnych, coraz bardziej się oddalają od wielkiej wyzwoleńczej walki prowadzonej przez klasę robotniczą. Pisarz świadomie i uparcie powracał do postaci samotnych buntowników, utopijnych reformatorów i filantropów. A mimo to był bezlitosny wobec własnych iluzji: bohaterowie jego z reguły ponoszą klęskę, ofiara "ludzi bezdomnych", samotnych i niezrozumianych, jest ofiarą bezskuteczną.

4. Koncepcja ideowa:

Zasadnicza koncepcja ideowa utworów Żeromskiego - samotne działanie wybitnej jednostki, uczuciowe utożsamienie się z nią autora znalazły wyraz kompozycyjny w zastosowaniu metody "utajonego pamiętnika" głównego bohatera; inaczej mówiąc - wszędzie tam, gdzie on występuje, rzeczywistość oglądamy w takim tylko wyglądzie i zasięgu, jaki jemu jest dostępny. Protest przeciw krzywdzie zespolony z przekonaniem o bierności mas ludowych znajduje odpowiednik artystyczny w statycznych opisach różnych sytuacji społecznych, a właściwie w obserwacjach gromadzonych przez głównego bohatera.

Osłabienie fabuły, silne wyodrębnienie poszczególnych fragmentów utworu, daleko posunięta samodzielność pobocznych linii akcji - te główne właściwości kompozycyjne powieści Żeromskiego wyprowadzić można, przynajmniej częściowo, z przyczyn natury ideowej: wrażliwej spostrzegawczości pisarza nie wspiera już całościowe widzenie procesów społecznych, niezbędne dla stworzenia spoistej konstrukcji fabularnej. Żeromski jest znakomitym obserwatorem, patrzy na życie przenikliwie i krytycznie, ale - poza nielicznymi utworami - nie ogarnia już wzrokiem całej rzeczywistości, widzi ją jakby w odizolowanych fragmentach. Oczywiście na strukturę powieści Żeromskiego oddziaływały również ogólne tendencje literackie epoki, zmierzające ku zatarciu granic gatunków literackich i rozluźnieniu tradycyjnej formy powieści. Znajdował w nich potwierdzenie pewien niedowład czynnika selekcjonującego i porządkującego we własnym gospodarstwie literackim pisarza; o niedowładzie tym świadczy pośrednio choćby chaotyczność toku myślowego, zbędne dygresje i wyliczenia w jego publicystyce.

5. Niedostatki powieści Żeromskiego.

Istnieje stała dysproporcja między wielkim formatem ideowo-moralnym bohaterów Żeromskiego a nikłymi możliwościami, w końcu zaś - klęską ich działania. Pisarz nie może tej dysproporcji uniknąć, nie chce jednak, by dyskredytowała ona jego ulubione postacie. Stąd paradoksalne w powieściach społecznych usunięcie praktycznego działania bohaterów na plan dalszy; w rozbudowanych, wyraziście narzucających się czytelnikowi zbliżeniach występuje, obok wątku miłosnego, życie wewnętrzne głównych postaci.

W porównaniu z kreacjami Orzeszkowej czy Prusa są to osobowości bardziej skomplikowane, ale mniej wyraźne w swym konturze psychologicznym. Składa się na to kilka przyczyn: brak ciągłości w ich rozwoju (nieraz zaskakują czytelnika nieoczekiwanymi decyzjami i nie przygotowanymi przełomami wewnętrznymi), duża ilość wprowadzonych cech charakteru i zmniejszenie powtarzalności ich przejawów aż do jednorazowej manifestacji, co w wypadkach krańcowych rozkłada postać na serię psychologicznych niespodzianek (Gintułt w "Popiołach"), dalej - powściągliwość autorskiego komentarza i ukazywanie przeżyć poprzez metafory odwołujące się do doznań fizjologicznych i czynności fizycznych. Metoda ta, choć literacko niekiedy bardzo sugestywna, ograniczała jednak możliwości przekazywania intelektualnych treści towarzyszących danej sytuacji psychologicznej.

Proza Żeromskiego wysubtelnia artystyczny przekaz niektórych przeżyć wewnętrznych, ale rozczłonkowuje niekiedy charakter na serię luźnych sytuacji, zaniedbuje jego intelektualny rysunek; przy świetnej nieraz "mikropsychologii" postaci nie panuje nad ich "makropsychologią". Rozwija bogactwo i giętkość stylistyczną, ale wyborem środków artystycznych toruje drogę do kompozycyjnego rozpadu formy powieściowej i manierycznej stylizacji językowej prozy.

6. Stylistyka

Wszystko to ukształtowało stylistykę Żeromskiego. We wczesnych jego opowiadaniach panowała prostota i oszczędna celność słowa. W późniejszych utworach zwraca uwagę bogactwo słownikowe; Żeromski był wielkim miłośnikiem i znawcą języka polskiego, szczególnie obficie, czasem ponad miarę, czerpał ze źródeł ludowych i staropolszczyzny. Język pisarza, nacelowany na emocjonalną ocenę ukazywanej rzeczywistości, nasycony jest wyrazami o silnej, a nawet krańcowej - natężonej lub ściszonej - ekspresji. Współczesnemu czytelnikowi trudno nieraz pogodzić się z tym stylem Żeromskiego, z jego patosem i rozlewnością (cechy te, najbardziej widoczne w twórczości lat 1900-1910, ulegają później pewnemu stłumieniu). Ale ileż siły wyrazu osiąga Żeromski opisując wielkie porywy namiętności i klęski duchowe swych bohaterów, ile odkrywczości jest w tych jego "samoswoich" formułach językowych, którymi potrafi nazwać przelotne nastroje, drobne, z trudnością kontrolowane i pojęciowo uświadamiane drgnienia psychiczne - owe "myśli bez związku, własne, niepodzielne, niżej świadomości stojące spostrzeżenia, z których się zwierzyć człowiek nie jest w możności". Tu właśnie Żeromski wyprzedza subtelną spostrzegawczością dawniejszych pisarzy, tu jego metaforyczna maniera znajdowała często właściwe zastosowanie. Przed Żeromskim nikt tak nie potrafiłby napisać - mowa tu o Judymowej podróży do Szwajcarii. Mistrzowi patosu bliska była zarazem i drapieżna, smagająca drwina, i gawędziarski żart, i smutna, maskująca wzruszenie ironia, z jaką pisarz często mówi o najbliższych sobie bohaterach. U żadnego z wcześniejszych prozaików nie znajdziemy takiej rozpiętości i tak szybkiej zmienności stylów językowych, jak u Żeromskiego. Pisarz, zakochany w ojczystej przyrodzie i uczuciem tym nasycający swe pejzaże, umiał niekiedy w obrazach widzialnego świata łączyć z lirycznym wzruszeniem ostrość rysunku i sugestywność kolorystyki słownej.

7. Realizm

W rozwoju realizmu krytycznego twórczość Żeromskiego zajmuje miejsce szczególne, które jest polem nowych zwycięstw, ale zarazem odwrotu z pozycji realistycznych. Autor "Ludzi bezdomnych" zdobywał dla literatury nowe problemy współczesnego życia, szedł dalej w krytyce ustroju i obyczaju burżuazyjnego. W postaciach pozytywnych bohaterów stawiał przed czytelnikami wyższe i bardziej radykalne postulaty ideowe i moralne. Ale nie dorównuje już poprzednikom w syntetycznym widzeniu procesów społecznych, nie znajduje trafnej formuły artystycznej dla stosunku jednostki i mas ludowych, inteligencji i klasy robotniczej.

8. Sprawa odzyskania niepodległości

Obok zagadnień społecznych, sprawa wyzwolenia narodowego stanowiła kościec ideowy twórczości pisarza. W kilku opowiadaniach i w powieści "Syzyfowe prace" (1898) ukazał perfidię i okrucieństwo systemu ucisku i wynarodowienia stosowanego przez carat, a zarazem nowe narodziny patriotycznego oporu i dążeń narodowowyzwoleńczych. Swobodne przetworzenie materiału wspomnieniowego pozwoliło pisarzowi zamknąć w "Syzyfowych pracach" dwie przenikające się wzajemnie prawdy realistyczne - jedną, powszechnie sprawdzalną i powtarzalną, o typowych przeżyciach wiodących od ufnej naiwności dziecięcej ku pierwszym spotkaniom z powagą życia, ku decyzjom, poprzez które młody człowiek określa swe miejsce w społeczeństwie. I prawdę drugą - o sytuacjach historycznych i ideowych, w jakich dorastało pokolenie urodzone po klęsce ostatniego powstania. Żeromski z zadziwiającą - przy tak krótkim dystansie czasowym - celnością wyboru pokazuje, jak z chaosu sprzecznych tendencji (ich skomplikowaną różnorodność warto tu uprzytomnić sumarycznym choćby wyliczeniem: uraz klęski wyradzający się w zastraszony lojalizm i zręczna taktyka rusyfikatorów; opóźnione echa pozytywizmu przynoszące ferment intelektualny, a zarazem wykruszający opór narodowy; utajone, ale żywotne tradycje powstania i wielka siła romantycznej poezji; odruchy buntu wniesione przez młodzież ludową i promieniowanie kółek konspiracyjnych) wyrasta świadomość narodowa i wrażliwość społeczna młodego pokolenia.

Sprawa niepodległości określiła kierunek zainteresowań historycznych Żeromskiego - pisarza: obejmują one okres walk narodowowyzwoleńczych od czasów napoleońskich ("O żołnierzu tułaczu" 1896, "Popioły" 1904, "Sułkowski" 1910) poprzez powstanie listopadowe (zaginiona powieść "Iskry", "Wszystko i nic" 1919), rok 1846 ("Turoń" 1923), do powstania styczniowego ("Rozdzióbią nas kruki, wrony..." 1894, "Echa leśne" 1905, "Wierna rzeka" 1912). Wybór tej tematyki miał wyraźną wymowę ideową: był literackim protestem przeciw programowi ugody z zaborcami, afirmacją walki narodowowyzwoleńczej. Twórczość historyczna Żeromskiego przeciwstawiała się przy tym bezkrytycznemu kultowi przeszłości narodowej, śmiało odsłaniała jej wewnętrzne konflikty. Obraz tragicznej doli chłopów - żołnierzy napoleońskich, dla których nagrodą za męstwo i rany był jedynie powrót do feudalnej niewoli, pojawia się nieraz u Żeromskiego; w sposób najbardziej przejmujący w opowiadaniu "O żołnierzu tułaczu". Powrotny również motyw obojętności czy wrogości chłopów wobec powstania styczniowego nie ich w istocie oskarża. Wykonują oni tylko - jak komentuje sam pisarz - zemstę historii "za tylowieczne niewolnictwo, za szerzenie ciemnoty, za wyzysk, za hańbę i za cierpienie ludu" ("Rozdzióbią nas kruki, wrony...").

9. Rewolucja 1905 r.

Odrębną grupę stanowią wśród dzieł Żeromskiego utwory poświęcone rewolucji 1905 roku: poematy prozą "Sen o szpadzie" (1905) i "Nokturn" (1907), utwory "Nagi bruk" (1906), "Słowa o bandosie" (1908). Syntezę rewolucji usiłował dać Żeromski w dramacie "Róża", opartym o wzory romantyczne. Dla pesymizmu i powikłań ideowych Żeromskiego w okresie porewolucyjnym znamienna jest powieść "Dzieje grzechu" (1908). Zanikają w niej wartości realistyczne, jaskrawy nieraz biologizm łączy się z mechanicznymi wkładkami publicystycznymi o charakterze utopijnym. Ideologia nacjonalistyczna zaciążyła nad "Urodą życia" (1912), w której dzieje powrotu do polskości zrusyfikowanego oficera tragicznie powikłane są przez miłość do córki carskiego generała.

Główni przedstawiciele okresu Młodej Polski

Filozofia

1. Niemcy

Friedrich Nietzsche

- twórca tzw. "filozofii życia XIX/XX w.";

- przeciwstawia się dekadentyzmowi;

- propaguje kult życia, wiarę w jego sens i skuteczność energicznego działania;

- podstawą wszelkich ocen powinny być jedynie własne kryteria moralne, nie zaś narzucone z zewnątrz;

- głosił, że jedynie słuszną zasadą jest działanie "poza dobrem i złem";

- w działaniu motorem jest wewnętrzna "wola mocy", która decyduje o pozycji człowieka w społeczeństwie;

- torował drogę ludziom silnym i twórczym, posiadającym własną moralność, dynamicznym i usprawiedliwiał ich działanie, jednocześnie głosząc pogardę dla wszelkiej słabości;

- głosił sens istnienia "nadludzi" - tych, którzy stali się nimi dzięki samodoskonaleniu i wewnętrznej sile, a nie dzięki przynależności do jakiejś nacji; tylko oni mogą uratować świat od szarzyzny i nijakości

- moralność nadludzi przeciwstawiał moralności ludzi słabych, za jaką uznawał moralność chrześcijańską;

- wg Nietzschego chrześcijaństwo usprawiedliwia wszelką niemoc i bierność wobec życia

Artur Schopenhauer

- kształtował poglądy na rolę sztuki i jej twórców w życiu jednostki i społeczeństwa;

- Schopenhauer uważał, że podstawowym narzędziem poznania świata jest wola, która jest w nas najbardziej pierwotna i to właśnie ona jest motorem całego świata;

- jednak człowiek jest niedoskonały i nie umie wykorzystać woli do poznania świata, ponieważ ludźmi rządzi popęd i to on uniemożliwia całkowicie wolne działanie;

- człowiek gnany bezrozumnym popędem, zniewolony nim, nigdy nie pozna praw rządzących światem i nigdy nie osiągnie szczęścia;

- jedynym ratunkiem jest ucieczka w świat sztuki, bądź przez kontemplację i przeżywanie jej dzieł, bądź przez ich tworzenie; dzięki temu można osiągnąć Nirwanę, która jest najbardziej pożądanym stanem bezświadomości człowieka;

2. Francja

Henryk Bergson

- intuicja może być narzędziem poznania świata, gdyż jest ona dynamiczna i pierwotna - jest częścią natury;

- nie można odnaleźć żadnych przyczyn, czy logicznych przesłanek w rozwoju świata; rozwój ten jest samorzutny i nieprzewidziany, a decyduje o nim "pęd życiowy" wszelkich organizmów żywych;

- cała natura znajduje się w ciągłym rozwoju, dlatego niemożliwe jest uchwycenie i oddanie np. w sztuce prawdziwego jej wizerunku, dlatego trzeba szukać form takich, które pozwoliłyby to zrobić

- świata nie można poznać przy pomocy intelektu, lecz dzięki intuicji, nieuświadomionemu instynktowi, który pozwala uczyć się świata poprzez doznawane wrażenia i przeżycia;

- intuicja, ponieważ jest częścią przyrody, pozwala poznawać wszelkie zjawiska od wewnątrz, a nie od zewnątrz;

Poezja

1. Francja

Artur Rimbaud

- autor poetyckich i nastrojowych wierszy, zadziwiających fantastycznymi wizjami i śmiałą wyobraźnią;

- "Statek pijany" poprzez obrazy niezwykłych krajobrazów, egzotycznych mórz, sugeruje tęsknotę poety za ciekawszym, pełnym niespodzianek życiem, a jednocześnie zawiera w sobie dekadencką niechęć do współczesnego świata, znajdującego się w ciągłej pogoni za bogactwem;

Stefan Mallarme

- "Wiatr morski" - występuje tu pragnienie ucieczki od świata, który poza rozczarowaniami i nudą nie daje niczego, co zaspokoiłoby wrażliwość człowieka;

Charles Baudelaire

- nazywany "ojcem symbolizmu";

- "Kwiaty zła" (1857) - tom poetycki wyrażający sprzeciw wobec rzeczywistości; jest to przede wszystkim protest natury moralnej; poeta podkreśla bezsens ludzkiej egzystencji i absurd życia, które zagraża człowiekowi wiecznym cierpieniem, niepewnością każdego dnia, nieuchronnym przemijaniem zbliżającym do ostatecznego końca, do śmierci duchowej poprzez "upodlenie serc;

- "Zegar", "Padlina" - utwory najsłynniejsze, najbardziej wstrząsające, najpełniej oddające dramat egzystencji w czasach, w których przyszło żyć poecie;

- Baudelaire wsławił się zestawianiem w swojej poezji brzydoty i piękna, był wynalazcą efektów poetyckich polegających na ukazywaniu związków kolorów, dźwięków i woni, uderzających niezwykłością zestawień;

- był mistrzem w wydobywaniu ze słowa, z budowy wiersza efektów muzycznych, melodii współtowarzyszącej treści i nastrojowi;

2. Rosja

Aleksander Błok

3. Polska

Kazimierz Przerwa-Tetmajer

- kilkanaście powieści i 3 dramaty, opowiadania "Na skalnym Podhalu", powieść historyczna "Legenda Tatr";

- "Koniec wieku XIX" - nazywa się go manifestem pokolenia – wiersz pesymistyczny, rysuje sylwetkę dekadenta, dla którego życie jest udręką, wobec której jest bezsilny; jest przekonany o bezsensowności jakiegokolwiek czynu, jakiejkolwiek reakcji;

- "Hymn do Nirwany" - wyraz tęsknoty za unicestwieniem, modlitwa o stan bezczucia, który oderwie poetę od zła, miernoty, od konieczności myślenia i patrzenia na świat;

- "Evviva l'arte!" - krytyka pod adresem społeczeństwa (moralność mieszczańska), w którym pogoń za dobrobytem przesłania te ludzkie potrzeby, które wzbogacają duszę.

Jan Kasprowicz

- do 1891 radykalizm, zainteresowanie problematyką chłopską;

- wiersz "W chałupie", cykl 40 sonetów "Z chałupy";

- potem odchodzi od realizmu, porzuca postawę społeczną; staje się symbolistą i impresjonistą;

- "Krzak dzikiej róży" - krzak drży o swoje życie, stara limba dowodzi, jak szybko przemija czas, jak łatwo piękno i młodość mogą się zmienić w chorobę, brzydotę;

- "Hymny" - nawiązują do hymnów średniowiecznych; autor wykorzystuje ówczesne pojmowanie Boga, aby rozpatrzyć problem dobra i zła;

- pesymistyczna postawa życiowa oparta na przeświadczeniu o nieuchronności katastrofy;

- nurt franciszkański - "Hymn św. Franciszka z Asyżu" zmienia tonację wypowiedzi poetyckiej Kasprowicza, co oznacza pogodzenie się z wyrokami bożymi i losem człowieczym. Poeta prezentuje nowy styl życia - prostego, w zgodzie z naturą i sumieniem, czyli życia w stylu franciszkańskim.

Leopold Staff

- rozpoczynał jako modernista - utwór "Deszcz jesienny" - dominuje tu melancholia, smutek, pesymizm; świadomość bezsensu istnienia;

- Staff od początku próbuje przezwyciężyć dekadenckie nastroje - cykl "Sny o potędze";

- początkowo inspirowany nietzscheanizmem (ale schrystianizowanym) i romantyzmem;

- w poglądach nietzscheańskich przeważa przekonanie, że obowiązkiem człowieka jest praca nad samym sobą, wewnętrzne doskonalenie się, dążenie do duchowej potęgi (stąd tytuł zbioru poezji: "Sny o potędze");

- "Kowal" (sonet) - wiersz pochodzi właśnie z tego tomu - niechęć do słabości, do niemocy serca;

- tom "Gałąź kwitnąca" - wyżej od materialnych zdobyczy ceni dążenia do ideałów i marzenia, gdyż one kształtują człowieka i jego osobowość;

- tom "Uśmiechy godzin"; te dwa ostatnie tomy uczyniły z autora najwybitniejszego przedstawiciela klasycyzmu;

- "Przedśpiew" - głosił afirmację życia, stworzył model człowieka dobrego i pogodnego, który ze zrozumieniem i spokojem przyjmuje zarówno szczęście jak i cierpienie - przejście na ton franciszkański;

- wybitny tłumacz (m.in. "Kwiatki św. Franciszka z Asyżu", "Tako rzecze Zaratustra" Nietzschego);

Tadeusz Miciński

- świat widział w nieustannej walce dobra ze złem, a zwycięstwo dobra i prawdy w duchowym doskonaleniu się ludzkości;

- posługiwał się symbolem, alegorią i groteską;

- stawiał sobie za zadanie moralne odrodzenie społeczeństwa;

- dramaty "Bazylissa Teofanu", "Kniaź Patiomkin";

- zbiór poezji "W mroku gwiazd";

Tadeusz Boy-Żeleński

- tłumaczenia z francuskiego ("Pieśń o Rolandzie", komedie Moliera, "Komedia ludzka" Balzaca, Prousta, Gide'a i wiele innych);

"Słówka" - wiersze kabaretowo-satyryczne ("Zielony Balonik");

Proza:

• rezygnacja z odautorskiego komentarza, ocen, moralistyki;

• poprzestaje na opisach, relacjach, działaniu bohaterów i ich monologach wewnętrznych;

• rezygnacja z funkcji poznawczej na korzyść ekspresji;

• ukazanie wewnętrznego życia człowieka, jego stanów psychicznych bez komentarzy;

1. Anglia

Joseph Conrad

- pisarz angielski polskiego pochodzenia (przedtem Konrad Korzeniowski);

- powieści: "Lord Jim", "Korsarz", "Zwierciadła morza"; sławił piękno i grozę morskich przygód, interesował go "nieopanowany ocean życia ludzkiego";

2. Rosja

Fiodor Dostojewski

- reprezentował nurt psychologiczny;

- poddawał swoich bohaterów głębokiej analizie moralnej;

- opisywał margines życia społecznego, patologie, nałogi i starał się poszukiwać ich źródeł;

- "Zbrodnia i kara", "Biesy", "Idiota", "Bracia Karamazow";

Lew Tołstoj

- "Wojna i pokój", "Anna Karenina", "Zmartwychwstanie";

- podejmował próby odnalezienia drogi ratunku dla świata zagrożonego skutkami cywilizacji;

- wszystko można przezwyciężyć drogą chrześcijańskiej miłości, wzajemnego zrozumienia, pokorą wobec losu;

- wszystko zależy od wewnętrznych wartości człowieka (nakaz doskonalenia się moralnego);

3. Polska

Stefan Żeromski

- jeden z najbardziej płodnych pisarzy polskich przełomu XIX i XX wieku; tworzył w czasach Młodej Polski i dwudziestolecia międzywojennego; jego dorobek literacki i znaczenie dla literatury polskiej są ogromne;

- wylansował swój własny styl, zwany dziś żeromszczyzną, charakteryzujący się silnie nacechowanym emocjonalnie tokiem narracji (dobitne określenia, wykrzyknienia i in.) oraz długimi, wielokrotnie złożonymi zdaniami;

- chronologicznie: zbiór nowel "Opowiadania" ("Doktor Piotr", "Zmierzch", "Zapomnienie", "Siłaczka");

- powieści: "Promień" (pierwsza powieść); "Syzyfowe prace", "Ludzie bezdomni";

- powieść historyczna "Popioły"; "Duma o hetmanie";

- dramat "Róża"; "Ponad śnieg jaśniejszym się stanę", "Turoń", "Uciekła mi przepióreczka";

- tragedia "Sułkowski";

- powieści "Uroda", "Wierna rzeka";

- powieść "Przedwiośnie", poemat prozą "Puszcza jodłowa";

- dzięki doskonałemu wyczuciu tętna życia społeczeństwa i trapiących je chorób, moralistycznej pasji i wpływowi na postawy ludzi - zyskał miano "sumienia narodu";

- wszystkie środki i style stosowane przez Żeromskiego (np. liryzacja, technika naturalistyczna i impresjonistyczna) służą najczęściej ważkiej problematyce społecznej bądź narodowej, propagowaniu idei i wzorców osobowościowych;

- jego twórczość zdradzała skłonność do "rozdrapywania ran" narodu, demaskowała zło i przenikliwie badała jego źródła;

Władysław Stanisław Reymont

- laureat nagrody Nobla w 1924 r. za "Chłopów";

- przenikliwy obserwator życia codziennego, zarówno miejskiego ("Ziemia obiecana"), jak i wiejskiego ("Chłopi"); z reporterskim zacięciem opisywał te sfery życia, z którymi się spotykał jako krawiec, wędrowny aktor, kolejarz, nawet niedoszły mnich;

- pisywał powieści i opowiadania w stylu naturalistycznym i psychologicznym, ze skłonnościami do kreślenia dynamicznych panoram;

- "Pielgrzymka do Jasnej Góry", "Komediantka", "Fermenty", "Ziemia obiecana" (powieść o Łodzi);

- "Chłopi" (1902-09), trylogia "Rok 1794";

Dramat

Trzy tendencje:

1. dramat naturalistyczny z przewagą komedii społecznych; wyrastający z tradycji realistycznych (G. Zapolska, K. Kisielewski, T. Rittner);

2. dramat symboliczny (S. Wyspiański, S. Przybyszewski);

3. dramat ekspresjonistyczny, nowatorski; występują elementy ekspresjonizmu (wyrażenie treści głęboko ukrytych) - T. Miciński;

1. Belgia

Maurycy Maeterlinck

- "Ślepcy" - ślepcy i sytuacja, w jakiej się znajdują, są symbolami egzystencji ludzi końca wieku;

2. Norwegia

Henryk Ibsen

- "Nora", "Podpory społeczeństwa", "Upiory", "Wróg ludu", "Dzika kaczka";

- poruszają zagadnienie roli prawdy i kłamstwa w życiu ludzkim, problem moralnej odpowiedzialności za siebie i innych;

- reprezentuje dramat realistyczny, ukazujący najbardziej zawiłe konflikty ludzkiego życia;

3. Polska

Stanisław Wyspiański

- widzi konieczność podjęcia walki z marazmem społeczeństwa polskiego, pragnie obudzić w nim pragnienie podjęcia czynu torującego drogę do niepodległości; początkowo chodzi o czyn zbrojny ("Wesele"), potem (w "Nocy listopadowej" i "Wyzwoleniu") - o przemianę duchową narodu, o jego ponowne narodzenie się; ta nowa interpretacja ludzkiej egzystencji sugeruje konieczność aktywnej i bohaterskiej postawy wobec przeciwieństw losu;

- "Wesele" 1901, dwa wątki: realistyczny i fantastyczno-symboliczny;

- "Wyzwolenie" 1903

- po tematykę swych dramatów sięgał do epoki romantyzmu: "Warszawianka", "Lelewel", "Noc listopadowa"; dokonywał rozrachunku z historią;

- odwoływał się także do czasów antycznej Grecji: "Akropolis", "Protestilas i Leodamia", "Meleanger", "Achilles", "Powrót Odysa";

- zainteresowania tradycją narodu polskiego: "Legenda", "Bolesław Śmiały", "Skałka";

- tragedie współczesne: "Klątwa", "Sędziowie";

Gabriela Zapolska

- rozpoczęła od kariery aktorskiej, potem zaczęła pisać sztuki teatralne i powieści;

- nowele, powieści: "Kaśka Kariatyda", "Przedpiekle", "Sezonowa miłość", "Córka Tuśki", tom nowel "Akwarele";

- dramaty: "Żabusia", "Moralność pani Dulskiej", "Skiz", "Ich czworo", "Panna Maliczewska";

- krytykuje środowisko mieszczańskie, demaskuje jego obłudę moralną, filisterstwo;

Filozofia pozytywizmu

AUGUST COMTE (1798-1857) - francuski filozof, sformułował założenia filozofii pozytywnej. Wiedza pozytywna, to wiedza pewna, ścisła, pożyteczna, dotycząca tylko spraw rzeczywistych, nie urojonych. Taka wiedza jest osiągana w naukach przyrodniczych, dlatego właśnie one stanowią wzór filozofii. Jako cel nauki wskazał opisywanie faktów i ustalanie praw, jakim te fakty podlegają. Nauka nie tylko ma ukazać rzeczywistość taką, jaka jest, ale ma też przewidzieć, jaka będzie - stąd postulat powołania do życia nowej gałęzi nauki, która badałaby społeczeństwo, socjologii. Według Comte'a, nauka współcześnie zastępuje religię, bo daje człowiekowi poczucie pewności w świecie. Comte dał początek nowej postawie zwanej scjentyzmem. Zakładała ona bezwzględne zaufanie do nauki, przekonanie o tym, że jest ona w stanie wyjaśnić wszystkie zagadki świata. Światopogląd naukowy to wizja rzeczywistości podporządkowana logice, wykluczająca inne niż naukowe tłumaczenie zjawisk.

JOHN STUART MILL (1806-1873) - z pochodzenia był anglikiem, w swojej filozofii nawiązał do tradycji empiryzmu, w myśli politycznej głosił liberalizm. Tradycyjny angielski empiryzm doskonale współgrał z atmosferą epoki. Mill dodatkowo uzasadnił go logicznie. Również utylitaryzm odpowiadał praktycznie myślącym ludziom połowy XIX wieku - można powiedzieć, że dopiero wtedy tak naprawdę trafił na swój czas.

HERBERT SPENCER - był przedstawicielem organicyzmu oraz ewolucjonizmu w naukach społecznych. Wprowadził do socjologii takie terminy jak funkcja, system, instytucja, spopularyzował inne terminy jak: społeczeństwo przemysłowe, struktura społeczna, organizacja. Sformułował jeszcze przed Darwinem filozoficzną teorię ewolucji. Choć uznał, że odkrycia Karola Darwina w pełni potwierdzają jego koncepcje, nie zdecydował się na przejęcie sformułowań brytyjskiego biologa. Sam Darwin uznawał Spencera za najwybitniejszego filozofa angielskiego tej epoki. Jego zdaniem ewolucja przebiega na wszystkich poziomach rzeczywistości: nieorganicznym, organicznym i nadorganicznym (społeczeństwo), oraz wytworów życia nadorganicznego (kultura), przy czym zakładał, że zjawisk jednego poziomu nie da się zredukować do poziomu niższego, chociaż prawa w każdym z wymienionych rodzajów ewolucji są takie same. Uważał, że prawo ewolucji rządzi nie tylko w świecie przyrody żywej, ale jest prawem powszechnym: wyjaśnia kształtowanie się planet, umysłów, społeczeństw:

• Rzeczywistość społeczna wywodzi się z przyrodniczej – nie ma między nimi jakościowej różnicy.

• Instytucje społeczne są tym, dzięki czemu dokonuje się przystosowanie niespołecznego z natury człowieka do naturalnego stanu współpracy ze społeczeństwem. Ewolucja według Spencera polega na trzech zachodzących równocześnie procesach: integracji, dyferencjacji i wzrostu określoności. Przebiega ona w rozmaitych kierunkach, dopiero walka między różnymi jej rezultatami prowadzi do wyselekcjonowania typów najsprawniejszych.

Wyróżnił 3 rodzaje prawa: powszechne, ogólne, szczegółowe. Podstawą prawa natury było prawo równej wolności, ustrój liberalny, bo to on wyzwalał pełnię aktywności jednostki. Państwo to organizacja stabilna, państwo w przyszłości ma być przemysłowe, wolne i sprawiedliwe. Spencer wywodził ewolucjonistyczną etykę z teorii "walki o byt": dobre jest to, co służy przystosowaniu i rozwojowi. Należy w tym celu wspierać silnych, a nie słabych i upośledzonych przez naturę.

Spencer także zajął się badaniami nad rozwojem religii. Uważał za pierwotną formę religii manizm, czyli wiarę w dusze przodków. Poszukiwał źródeł religii u ludzi pierwotnych. Wg niego człowiek pierwotny zauważając dualizm wielu zjawisk występujących w naturze (np. wschody, zachody słońca, księżyca itp.) przeniósł ów dualizm na swoje życie (sen, marzenia senne). W ten sposób wg Spencera wykształciła się wiara w istnienie ponadnaturalnej sfery, rządzonej siłami. Spencer jest też nowożytnym odnowicielem euhemeryzmu, zgodnie z którym bogowie powstali w rezultacie apoteozy wybitnych jednostek, która zwykle rozpoczynała się jeszcze za ich życia, a nasilała się po śmierci.

„Gloria victis” Orzeszkowej

W Glorii victis, przedstawione jest traktowanie wydarzeń w sposób symboliczny, Las  to narrator, pełny podziwu dla powstańców i współczucia dla ich tragicznego losu.

·          ludzie dawno zapomnieli o wydarzeniach, wierna okazała sie przyroda.

·         „Gloria victis” ma być pożegnaniem bohaterów, męczenników sprawy narodowej.

  

Postulaty realizmu:

-          podobieństwo życiowe, zgodność z rzeczywistością

-          Iluzja rzeczywistości powoduje, że czytelnikowi wydaje sie, ze obcuje bezpośrednio z tym światem. Ograniczona rola narratora, uszczegółowienie, potoczność, dialogiczność.

-           czytelnik może przewidywać co dalej będzie sie działo.

-          Watki poboczne są ściśle związane z wątkiem głównym.

 

Orzeszkowa jawi się jako baczna obserwatorka współczesnej cywilizacji, dostrzegająca początki procesu globalizacji, jako rzeczniczka równouprawnienia kobiet, a wreszcie jako człowiek smutku, samotności i cierpienia, czego najdobitniej dowodzą jej ostatnie listy. Gloria victis – ostatni zbiór opowiadań Orzeszkowej; mają char. pamiętnikarskiego zapisu; są zamknięciem rozwijającego się w ostatnim okresie jej twórczości nurtu wspomnieniowego; zostały napisane bezpośrednio po rewolucji 1905 r.; jest to cykl opowiadań z dziejów 1863 r.; „chwała zwyciężonym”, hołd – to pierwszy obowiązek wobec pokolenia powstańców. W Gloria victis nie interesują pisarki treści demokratyczne powstania, ale treści, które przyczyniły się do rozbudzenia świadomości narodowej.

Gloria victis – funkcję narratora spełnia las, pełny podziwu i zarazem współczucia dla powstańców; narracja utrzymana w konwencji baśniowej; wieść o wydarzeniach niosły drzewa, natomiast ludzie zapomnieli; wierną okazała się jedynie przyroda; sens: wytykanie żyjącym ich niepamięci; Gloria victis to pożegnanie bohaterów i męczenników sprawy narodowej.

Żydzi w literaturze pozytywistycznej

Świat przedstawiony: miejsca (Warszawa, cicha uliczka, warsztat introligatorski), czas (akcja trwa dwa dni, czasy współczesne autorce)

Bohaterowie pierwszoplanowi:

* Mendel Gdański: z pochodzenia Żyd, 67 lat, uczciwy, pracowity, z zawodu introligator, oprawia książki, dokumenty, wiedzie spokojny żywot, nie może zrozumieć celu pogromu, mówi, że nie zrobił nic złego, przyczyn napaści upatruje w pijaństwie, złości i głupocie, antysemicka postawa tłumu wyprowadza go z równowagi, czuje się zdradzony przez otoczenie, przestaje wierzyć w ludzką dobroć, po pogromie umarły w nim uczucia do tego miasta

* Jakub (wnuk Mendla): sierota (jego matka Lija umarła), chudy, delikatny chłopiec, uczeń gimnazjum, odtrącony i wyśmiewany przez rówieśników, uderzony kamieniem podczas pogromu

Fabuła – konstrukcja noweli: ekspozycja – Mendel na tle otoczenia, zawiązanie akcji – informacje o pogromie, punkt kulminacyjny – opis pogromu, zakończenie – Mendel czuje się obcy w swoim mieście

Problem antysemityzmu:

* definicja: programowa niechęć do Żydów, antysemityzm na ziemiach polskich w drugiej połowie XIX w. był konsekwencją programu cara Aleksandra III, dotyczącego „kwestii żydowskiej”, Rosja była w tamtym czasie jedynym państwem, w którym antysemityzm stanowił oficjalną politykę państwa, odebranie wykształconym Żydom możliwości pracy w urzędach, armii, szkolnictwie, dobrze powodziło się Żydom ochrzczonym, polityka antysemityzmu prowadziła do kryminalizacji i ubożenia reszty, reżim carski uciskał inne – poza Żydami – mniejszości, a także wywoływał konflikty między nimi, skutkiem carskiej polityki było antysemickie nastawienie Bałtów, Polaków, Białorusinów, Ukraińców i Kozaków

Poetyka utworu: narrator przyjmuje punkt widzenia bohatera (Mendla), celem narracji jest ukazanie przemiany bohatera, występuje stylizacja środowiskowa, język mniejszości żydowskiej

Maria Konopnicka w swoich utworach pisze o niedoli i cierpieniach ludzi. W noweli pod tytułem „Mendel Gdański” porusza ona problem antysemityzmu. Bezpośrednią przesłanką do napisania tego utworu była dla autorki akcja podjęta przez literatów w odpowiedzi na rozruchy antysemickie. Tytułowy bohater to mądry, stary Żyd o imieniu Mendel. Jest on introligatorem, wychowuje samotnie wnuka - sierotę, przez całe swoje życie ciężko pracuje dla Polaków. Mendel Gdański jest uosobieniem wielkiej godności osobistej, ufając w ludzką dobroć nie lęka się tego, o czym mówią wszyscy, czyli nadchodzących pogromów ludności żydowskiej. Według niego prawa dla wszystkich obywateli kraju powinny być równe bez względu na ich rasę czy wyznanie. Stary Żyd nie rozumie, dlaczego ludzie chcieli go pobić, skoro uczciwie zarabia na swój chleb, pracuje dla Polaków. Z godnością odpowiada na antysemickie argumenty zegarmistrza, że „Żyd to zawsze obcy” czy „Żyd to byle pieniądze miał”. Jego zdziwienie spowodowane traktowaniem ludności żydowskiej przez antysemitów jest o wiele większe niż innych, którzy doświadczyli na własnej skórze prześladowań, ponieważ jest on doskonale zadomowiony w swojej kamienicy. Sąsiedzi cenią go, szanują i nie mogą pogodzić się ze złem, jakie go spotyka. W obronie Mendla stanął student mieszkający na poddaszu, jednak nie był on jego jedynym sprzymierzeńcem: powróźniczka, stróżka i straganiarka przybiegły żeby ostrzec swojego introligatora przed napaścią. Chciały one także wystawić w jego oknie krzyż lub jakiś obrazek święty, dzięki któremu napastnicy ominęliby jego mieszkanie, jednak nieugiętość jego postawy moralnej oraz wielka odwaga nie pozwoliły mu na ukrywanie swojej tożsamości, swojego pochodzenia i wiary. Przez całe życie Mendel trwa przy własnych przekonaniach i nawet w obliczu niebezpieczeństwa, jakie mu grozi nie jest w stanie z nich zrezygnować.

W noweli „Mendel Gdański ” Maria Konopnicka apeluje o tolerancję oraz zagwarantowanie ludności żydowskiej takich samych praw, jakie mają Polacy, gdyż Żydzi żyjący w tym kraju czują się z nim związani równie mocno jak ludność polska. Poprzez prześladowania i pogromy antysemici wzbudzali w sercach Żydów nienawiść do miast, w których żyją.

Autorka ukazała w noweli, że ci, którzy znają Mendla, darzą go szacunkiem, natomiast ludzie, którzy nie mieli z nim nigdy żadnych kontaktów oceniają go na podstawie jego wiary, a nie tego, jaki jest. Konopnicka ukazała w ten sposób główny powód prześladowań Żydów, a mianowicie to, że byli oni oceniani na podstawie pogłosek, tego, co mówi o nich większość.
Antysemityzm według autorki „Mendla Gdańskiego” to najgorsze zło i trzeba z nim walczyć wszelkimi możliwymi sposobami, ponieważ niesie on ze sobą bezsensowną nienawiść, przemoc i tragedię niewinnych ludzi. Zdaniem pisarki najważniejszym krokiem do walki z antysemityzmem było zaangażowanie się w nią ludzi o dużym autorytecie, którzy dawaliby przykład innym - gdy proboszcz uchylił kapelusza, widząc modlącego się mendla, dzieci przestały wyśmiewać się z modlitw starca.

Lalka - Ocena Żydów w tym utworze jest niejednoznaczna, pisarz ukazuje ich zarówno pozytywnie jak i negatywnie. W pozytywnym świetle autor przedstawia doktora Szumana i starego Szlangbauma, którzy czują się Polakami. Szuman, podobnie jak Mendel z noweli Marii Konopnickiej, uważa, że Warszawa jest jego prawdziwym domem, a różnice narodowościowe wynikające z innej wiary czy obyczajów właściwie dla niego nie istnieją. Stary Szlangbaum wykazał się patriotyczną postawą, brał udział w powstaniu styczniowym, był zesłany na Syberię i dzięki temu czuł się Polakiem. Jednak mimo tego społeczność polska traktowała ludzi wyznania mojżeszowego jako podmiot gorszy, odtrącała ich. Żydzi w utworze Prusa są przedsiębiorczy i wykorzystują każdą okazję do zarobienia pieniędzy. Zdobywanie majątku jest dla nich sprawą najważniejszą, potrafią oni dla niej poniżać się, ale i być aroganccy, bezwzględni i pogardliwi. Na tle niezaradnych i niedołężnych Polaków mieszczanie pochodzenia żydowskiego, prezentują się w powieści Prusa o wiele lepiej. Dlatego też, polskie mieszczaństwo traktuje ich jako konkurentów, mówi o nich z niechęcią. Arystokracja gardzi Żydami, ale niejednokrotnie ma u nich duże długi i wchodzi z nimi w interesy.
Prus w swoim utworze ukazuje Żydów podobnie jak Konopnicka przedstawiła postać Mendla Gdańskiego. Ci, którzy ich znają, utrzymują z nimi kontakty zachowali wobec nich szacunek, nie ważne jest dla nich odmienne wyznanie, liczy się to, jakimi są oni ludźmi.

„Lalka” B. Prusa

Arystokracja (Izabela Łęcka, Tomasz Łęcki, Kazimierz Starski, baron Dalski, hrabina Wąsowska)

Arystokracja w powieści ma dwa oblicza. Z jednej strony jest warstwą czerpiącą wciąż z doświadczeń przeszłości i zamkniętą wokół ideałów feudalnych, z drugiej zaś pragnie osiągnąć najwyższą pozycję w państwie i wyznaczać nowe wzory dla społeczeństwa polskiego, co jej się po części udaje. Część kupców, w Lalce przedstawionych na podstawie Wokulskiego, stara się za wszelką cenę dorównać arystokratom, kupując wystawne powozy, konie wyścigowe czy starając się o nobilitację. W rzeczywistości jednak arystokracja nie jest godna naśladowania. Jest to grupa leniwych, zadufanych w sobie bogaczy, którzy trwonią czas i pieniądze, nie troszcząc się o dobro kraju i jego obywateli.

• Praca organiczna: Społeczeństwo jest podzielone, co uniemożliwia wprowadzenie w życie tej zasady polskich pozytywistów. Warstwa wyższa, to znaczy arystokracja jest zbyt zamknięta, aby dopuścić do siebie osoby o niższej pozycji w hierarchii społecznej. Wokulski próbuje wkupić się w łaski bogaczy, ale wszystkie jego działania są przez nich potępiane tylko ze względu na jego urodzenie.

• Praca u podstaw: Majątek prezesowej jest głównym ośrodkiem, gdzie hasło pracy u podstaw wprowadza się czynnie w życie. Jej gospodarstwo działa doskonale, ponieważ zaangażowała do pracy przedstawicieli wszystkich warstw społecznych, nie zapominając o najuboższych. Inni arystokraci organizują co prawda bale charytatywne i zbiórki dobroczynne, ale są one tylko powierzchownym sposobem na uspokojenie sumienia i pokazanie swojej rzekomej dobroci i miłosierdzia.

• Idea pracy organicznej: Tak naprawdę żadna praca organiczna w społeczeństwie polskim ukazanym w powieści nie istnieje. Zbyt wielkie są różnice między klasami, zbyt wielka izolacja arystokracji. Ani Żydzi, ani nowobogaccy kupcy nie mogą współdziałać z możnymi, ponieważ nie są dopuszczani do ich grona. Niechęć tę widać najlepiej na przykładzie stosunku arystokratów do Wokulskiego. Traktują go jak drobnego kupca, który zaczął bogacić się zdradzając ojczyznę i wchodząc w spółki z obcokrajowcami.

• Idea pracy u podstaw: Majątek prezesowej mógłby być wzorem dla wszystkich przedstawicieli warstwy wyższej w Polsce. Wszystko tam współgra ze sobą, każdy ma wyznaczone obowiązki i stara się jak najlepiej wykonywać swoją pracę. Nawet Wokulski nie może ubiegać się o miano propagatora pracy u podstaw, jego działalność jest podobna do akcji charytatywnych organizowanych przez arystokrację - jest krótkotrwała i powierzchowna. Rzeczywistość jest smutna, nikt nie zajmuje się najuboższymi.

Arystokracja - warstwa społeczna, do której tak bardzo pragnął zbliżyć się Wokulski, była klasą zdegenerowaną i zdemoralizowaną. Mimo, iż w większości zubożała, nie rezygnowała z pierwszeństwa w kraju i poczucia swej wyższości nad innymi. Inne warstwy, nieświadome zepsucia arystokracji, uznawały jej prymat i naśladowały styl życia. Robił to nawet Wokulski - kupił powóz, klacz wyścigową, uczył się angielskiego, wyrobił dyplom szlachecki. Upodabniając się do arystokratów, czuł jednak pogardę dla samego siebie. Był samotny, niezrozumiany i rozdarty wewnętrznie. 

Arystokracja w „Lalce” i „Nad Niemnem”

Przedstawicielami arystokracji w „Lalce” są m.in.: Tomasz Łęcki, jego córka Izabela, prezesowa Zasławska, Starski i książę. W „Nad Niemnem” grupa ta jest reprezentowana m.in. przez Teofila Różyca, Zygmunta Korczyńskiego Andrzejową Korczyńską i Darzeckich oraz w pewnym sensie Emilię i Kirła, którzy nie są arystokratami ale chcą im dorównać.
Zarówno w „Lalce” jak i w „Nad Niemnem” arystokraci koncentrują się wyłącznie na używaniu życia, rozrywce, zabawach i roztrwanianiu swego majątku. Niektórzy z nich podróżują i przebywają stale za granicą (np. Teofil Różyc i Zygmunt Korczyński a także Tomasz Łęcki, który za młodu bywał na dworach 

francuskim, austriackim i włoskim). Inni z kolei starają się w jakiś sposób wiązać swoje życie ze sztuką (można tu przytoczyć przykład Izabeli i Zygmunta, choć ich zainteresowanie tą sferą ludzkiej działalności jest różne, mianowicie Korczyński traktuje sztukę poważnie, wyjeżdża w tym celu za granicę by kształcić się w niemieckich i francuskich szkołach sztuk pięknych, zwiedza liczne wystawy, Izabela natomiast ma mierne pojęcie na temat sztuki – jej zainteresowania nie są podbudowane żadną wiedzą, zachwyca się kiepskim aktorem i całkiem przeciętnym skrzypkiem Rossim). Niektórzy arystokraci zajmują się czasem działalnością filantropijną (i tu przykład Izabeli oraz wdowy po Andrzeju Korczyńskim). Jednak jest tu pewna różnica. O ile Andrzejowa wspomaga biednych po to aby naprawdę im pomóc, np. szyje ubrania dla ubogich, uczy dzieci chłopów czytać, to Izabela z kolei biorąc udział w akcjach charytatywnych, nie myśli o nędzy ludu, o biednych. Filantropia to dla niej jedna z form życia towarzyskiego, okazja aby pokazać się w nowym stroju.

Arystokracja z „Lalki” i z „Nad Niemnem” nie lubi rozmawiać o problemach społecznych (np. Witold próbując porozmawiać z Różycem o krytycznej sytuacji jego dóbr na Wołoszczyźnie, zostaje wyśmiany przez Zygmunta Korczyńskiego i Teofila, którzy starają się zmienić temat). Za to z miłą chęcią rozmawiają o podróżach, jakie odbyli, wydarzeniach z zagranicy, gazetach i innych błahych sprawach, nie poruszając kwestii problemów gospodarczych kraju i biedzie jaka panuje wśród społeczeństwa polskiego (wyjątek może stanowić książę z „Lalki”, który wciąż rozprawia o konieczności ratowania kraju, o ubogich, o nędzy, choć i tak w gruncie rzeczy nie potrafi wyjść poza frazesy). Wśród kobiet pojawia się często temat miłości, gdyż fascynują się czytaniem romansów (np. Emilia i Plińska)

W „Lalce” najpoważniejszym problemem arystokratów jest brak pieniędzy, gdyż większość z nich roztrwoniła swe majątki (np. Łęcki, który już dawno stracił majątek, ale nie myśli pracować, a tym bardziej zmieniać trybu życia, ograniczając wydatki i zajmując się działalnością choćby w spółce założonej przez Wokulskiego). W „Nad Niemnem” z kolei niektórzy arystokraci mają problemy z nudą (mówię tutaj o Zygmuncie i Różycu, który znudzony życiem szuka coraz to nowych podniet: kobiet, narkotyków i podróży w nieznane miejsca, dlatego też stracił już połowę majątku).

Arystokrację cechuje przede wszystkim kosmopolityzm, objawiający się np. w używaniu obcojęzycznych sformułowań (Korczyński i Łęcka), zamiłowaniu do mody francuskiej, do zachodnich krajobrazów, częste podróże po Europie i brak zainteresowania sprawami politycznymi. Arystokraci są także egoistami, myślą tylko o sobie, zapominają o obowiązkach. Nie są stali w uczuciach, zależy im tylko na flirtowaniu (Starski, Różyc). Uważają się za wartościowych, przekonani są o swojej wyższości. Darzą szacunkiem wyłącznie ludzi szlachetnie urodzonych, utytułowanych, właścicieli majątków ziemskich. Jeżeli chodzi o ich stosunek do pracy to cechuje ich lenistwo, warcholstwo i bezczynność, np. Łęcki, który zamiast pracować woli zaciągać długi i nie spłacać ich. W „Nad Niemnem” została przedstawiona tzw. warstwa pasożytów, w skład której wchodzą m.in. Emilia i Kirło. Nie pracują, a korzyści materialne czerpią z pracy swych małżonków. Są próżniaccy i starają się dorównać arystokratom. Emilia czyta romanse, z których nauczyła się kilka francuskich słówek, by zaświeć w towarzystwie salonowym. Kiedyś grywała na pianinie, potrafi się gustownie ubierać i ma dobre maniery. Kirło zajmuje się jeżdżeniem po okolicznych dworach, zbieraniem i roznoszeniem plotek. Kiedy trzeba, potrafi schlebiać, a że jest elokwentny i ma dar do prawienia komplementów jest ulubieńcem pani Emilii. Snobując się na arystokratę przebywa w towarzystwie tejże warstwy społecznej, rozmawia z nimi na różne tematy i stara się być w centrum uwagi. Wokulski również chciał dorównać arystokratom, po to też kupił powóz, klacz wyścigową, wyrobił sobie dyplom szlachecki. W sumie to miał w tym jakiś cel, tzn. chciał w ten sposób zbliżyć się do Izabeli. Wokulski czuje się nieswojo wśród arystokratów. Oskarża ich, że tworzą grupę zamkniętą, że nie dopuszczają do awansu społecznego. Jeżeli chodzi o Justynę, to również jak Wokulski czuje się ona obca w salonach, szczególnie, że są tam poniżane osoby biedne jak ona, ma świadomość, że dla młodych paniczów w stylu Korczyńskiego czy Różyca może być jedynie maskotką, służyć rozrywce.