1. Definicja i rodzaje norm społecznych

Norma społeczna - jest to względnie trwały, powtarzalny i przyjęty w danej grupie społecznej sposób powinnego zachowania jednostki społecznej w danej sytuacji. Źródłem takiej normy jest społeczeństwo w której ona funkcjonuje. Mają one charakter powszechny, ogólny i abstrakcyjny, a ich modyfikacja jest rezultatem funkcjonowania społeczeństwa.

Rodzaje norm społecznych :

• związane z działalnością państwa :

  • normy prawne

  • normy polityczne

• niezwiązane z działalnością państwa:

• normy religijne

• normy moralne

• normy etyczne

• normy obyczajowe

2. Wskaż różnice pomiędzy nawykiem a normą społeczną

Nawyk:

- brak sankcji

- kształtuje się w sposób naturalny

- oznajmujący sposób formułowania językowego

- eksternalność – do zaobserwowania wystarczy obserwacja zewnętrzna, natomiast członkowie grupy nie są świadomi swojego zachowania

Norma społeczna:

- zawiera sankcję za niedostosowanie się do normy

- część norm może kształtować się żywiołowo

- wypowiedź o charakterze dyrektywalnym

- eksternalno – intrenalna – możliwa do zaobserwowania przez obserwatora zewnętrznego, ale także członkowie grupy są świadomi, że określony sposób zachowania jest normą i traktuje ją jako kryterium oceny zachowań innych podmiotów.

- powinność zachowania w sposób zgodny z normą jest bezwzględny

3. Cechy normy prawnej

Generalność oznacza, iż norma nie jest skierowana do jednego, ściśle oznaczonego adresata (np. Jana Kowalskiego), ale do grupy podmiotów określonych przy pomocy nazwy rodzajowej (np. podatnik lub każdy człowiek).

Abstrakcyjność oznacza, iż nakazane czy też zakazane zachowanie jest wymagane od adresata normy w każdym przypadku, gdy spełnią się określone hipotezie normy prawnej okoliczności.

Powinność zachowania oznacza, iż norma prawna wyznacza regułę powinnego zachowania adresata w określonych okolicznościach. Nie opisuje więc zachowania rzeczywistego, ale takie jakie jest wyznaczone w dyspozycji tej normy.

Przymus oznacza, iż norma prawna ma charakter wiążący dla adresata i ma on obowiązek do zachowania się zgodnie z dyspozycją normy prawnej. Norma prawna może też przewidywać sankcję za zachowanie niezgodne z jej dyspozycją, ale nie jest to niezbędny element normy prawnej.

4. Funkcje języka prawnego i języka prawniczego

Język prawny to język jest językiem w którym formułowane jest prawo, a więc jest językiem przepisów i norm prawnych - jest zawarty tekstach prawnych. Jest to język przedmiotowy – I stopnia.

Język prawny jest odmianą języka naturalnego. Ma taką samą składnię, natomiast może się różnić w zakresie semantyki. Język prawny zawiera bowiem w sobie mocno rozbudowany i ściśle uporządkowany (co do zasady) aparat pojęciowy. Ułatwia on w miarę jednolitą interpretację języka prawnego, której dokonują osoby (organy) analizujące i stosujące prawo.

Język ten ma przede wszystkim funkcję sugestywną, ponieważ jest narzędziem kształtowania zachowań społecznych. Formułowane w tym języku przepisy prawne wyznaczają sposób powinnego zachowania, a tym samym wpływają na czyjeś zachowanie.

Poza tym język prawny ma także funkcję performatywną, co oznacza, że pewnym wypowiedziom przypisuje się skutek, które wywołują. Odnosi się to zarówno do przepisów prawnych, które ustanawiają prawa i obowiązki dla adresatów oraz do wypowiedzi aktów prawnych.

Język prawniczy to język używany w sferze stosowania i interpretowania prawa. Jest to profesjonalny język prawników, którzy badają język prawny, ustalają sens przepisów czy piszą komentarze. Jest to zatem metajęzyk.

Główną funkcją tego języka jest funkcja deskryptywna, ponieważ za pomocą języka prawniczego opisuje się teksty aktów normatywnych.

Ma on również funkcję ekspresywną, ze względu na to iż służy on także do wartościowania wypowiedzi języka prawnego oraz oceny tekstów prawnych i stosowanych norm.

5. Omów różnice pomiędzy przepisem prawa a normą prawną

Przepis prawa jest zwrotem językowym zawartym w tekście prawnym. Stanowi on fragment aktu prawnego wyodrębniony przez normodawcę w postaci artykułu, paragrafu, ustępu albo punktu. Jest techniczną, redakcyjną jednostką aktu prawnego.

Norma prawna jest natomiast jednostką logiczną konstruowaną z przepisów prawnych na podstawie interpretacji, wykładni przepisów prawnych.

Jeden przepis prawa może zawierać w swej treści jedną normę prawną, kilka norm prawnych, a także tylko część normy prawnej. Zatem norma prawna może być wyrażona jednym przepisem, kilkoma przepisami oraz tylko jego częścią. Najbardziej typowa jest sytuacja, w której norma prawna wyrażona jest wieloma przepisami, umieszczonymi często w różnych gałęziach prawa.

Przepis prawa i norma prawna są więc pojęciami odrębnymi.

6. Konstruowanie normy prawnej z przepisów prawa

Konstruowanie normy prawnej z przepisów prawa polega na ustaleniu jakiej kategorii adresatów i w jakiego rodzaju sytuacjach ona dotyczy, jak powinien się zachować adresat oraz co grozi mu w przypadku niezastosowania się do skierowanej do niego dyrektywy zachowania. Skonstruowanie normy prawnej jest zatem znalezieniem, stanowiących ze sobą logiczną całość, hipotezy, dyspozycji oraz sankcji (jeżeli takowa wsytępuje). Konieczne jest znalezienie przynajmniej dwóch elementów: hipotezy i dyspozycji, ponieważ nie w każdej normie prawnej występuje sankcja.

Podczas konstruowania normy prawnej często wykracza się nie tylko poza jeden przepis prawa, ale także poza gałąź prawa, a nawet poza obszar prawa danego państwa.

Konstruowanie normy prawnej wymaga poznania sensu znaczeniowego przepisów prawa stanowiących punkt wyjścia w konstruowania normy. Konstrukcja normy prawnej wiąże się także z systemowym traktowaniem prawa.

7. Budowa normy prawnej

hipoteza – część normy określająca krąg adresatów, do których norma się odnosi i okoliczności w jakich ma zastosowanie.

Elementy hipotezy:

- elementy podmiotowe – wskazują adresata normy prawnej oraz jego cechy, określają cel i mogą opisywać sposób działania sposobu prawa.

- elementy przedmiotowe – określają stany, zjawiska, lub wydarzenia zewnętrzne w stosunku do adresata

dyspozycja – część normy wyznaczająca sposób powinnego zachowania w sytuacji, gdy spełnione zostały warunki zawarte w hipotezie

sankcja – część normy wyrażająca konsekwencje prawne zachowania niezgodnego ze wskazaniami zawartymi w dyspozycji normy, o ile zaistniały okoliczności określone w hipotezie. Nie w każdej normie prawnej sankcja występuje.

8. Zasady prawne (definicja, wiążący prawnie charakter, nadrzędność w stosunku do norm prawnych zwykłych)

Zasady prawa są to normy o szczególnym charakterze, nadrzędne wobec pozostałych norm prawnych, które nazywamy zwykłymi. Mają one szczególne miejsce w hierarchicznej strukturze systemu prawa. Są więc normami prawnymi o charakterze zasadniczym.

Zasada prawna jest to termin występujący w dwóch znaczeniach:

• opisowym jako wzorzec ukształtowania danej instytucji prawa. Zasada w formie opisowej nie jest sformułowana w żadnym przepisie prawa wprost. Można ją zrekonstruować poprzez orzecznictwo sądowe za pomocą analizy przepisów prawa regulujących daną instytucję prawa.

• dyrektywalnym jako wiążąca prawnie norma prawna o charakterze zasadniczym, wypracowana przez doktrynę, nadrzędna wobec norm prawnych zwykłych.

Wiążący prawnie charakter zasad prawa wynika z:

• są one zawarte wprost w przepisach prawa

lub

• są logiczną konsekwencją zasad wyrażonych wprost w przepisach prawa i jest wyprowadzona z tych zasad przy pomocy reguł wnioskowań prawniczych.

Nadrzędność w stosunku do norm prawnych zwykłych zasad prawa wynika z:

• z miejsca umieszczenia zasad prawa w hierarchii norm prawnych danego systemu prawa

• z faktu, iż dana zasada prawa jest podstawą aksjologiczną danej grupy norm prawnych zwykłych co powoduje, że determinuje ich treść

• ze szczególnego znaczenia społecznego treści danej zasady prawnej

9. Omów podział: prawo publiczne i prawo prywatne oraz prawo materialne i prawo formalne

Prawo publiczne to prawo regulujące stosunki między państwem a obywatelem oraz między organami państwa. Prawo publiczne wyklucza swobodną dyspozycję jednostek, a nawet ją ogranicza. Jest złożone z norm ius cogens. Jeżeli adresaci nie postępują zgodnie z dyspozycjami norm ponoszą ujemne dla nich skutki prawne. W prawie publicznym obowiązuje zasada, że nie może być ono zmieniane umowami prywatnymi.

Do prawa publicznego zalicza się takie gałęzie prawa jak: prawo konstytucyjne, prawo administracyjne, prawo finansowe, prawo pracy.

Zachodzą tu stosunki podległości kompetencyjnej, ponieważ jeden z podmiotów stosunku prawnego ma pozycję nadrzędną w stosunku do drugiego.

Prawo prywatne to prawo, w którym stosunki prawne pozostawione są przez prawo do dowolnego uregulowania przez zainteresowane osoby. Normuje stosunki między równouprawnionymi podmiotami. Jest tworzone przez państwo w celu ułatwienia nawiązania wzajemnych relacji przez te podmioty i w celu ochrony ich interesów. Regulacje prywatnoprawne opierają się głównie na normach ius dispositivum, ponieważ przepisy jedynie sugerują zachowania, które można podjąć, ale nie są one bezwzględnie zakazane lub nakazane.

Podstawowymi gałęziami prawa prywatnego jest prawo cywilne oraz prawo rodzinne.

W obrębie poszczególnych gałęzi prawa dokonuje się także podziału na prawo materialne i prawo formalne.

Prawo materialne jest to ogół norm regulujących merytoryczną treść stosunków społecznych, uprawnienia i obowiązki podmiotów prawa oraz ewentualne sankcje za ich przekroczenie lub niedopełnienie. Normy prawa materialnego mają charakter pierwotny i stanowią istotę systemu prawa.

Prawo formalne to ogół norm regulujących tryb postępowania przed organami stosującymi prawo w związku z dochodzeniem uprawnień i obowiązków określonych w prawie materialnym. Normy prawa formalnego mają więc charakter wtórny i spełniają rolę służebną wobec norm prawa materialnego.

10. Fakty prawotwórcze – definicja i rodzaje

Fakty prawotwórcze to działania prowadzące do powstania norm generalnych; sposoby tworzenia prawa.

Rodzaje:

• stanowienie jest to jednostronna czynność konwencjonalna kompetentnego organu władzy publicznej przebiegająca w sposób określony przez przepisy prawa, której skutkiem jest powstanie norm ogólnych, abstrakcyjnych określających obowiązki i prawa adresatów tych norm. Ma charakter konstytutywny, sformalizowany i prospektywny/

• umowa, w której podmioty nie są zindywidualizowane, zawierana na przykład przez podmioty prawa międzynarodowego. Jest to dwustronna czynność konwencjonalna poprzez którą strony określają wzajemne uprawnienia i obowiązki w postaci norm prawnych generalnych i abstrakcyjnych określających obowiązki i prawa adresatów tych norm.

• zwyczaj, czyli długotrwała, powszechna, nie budząca sprzeciwu praktyka, postępowanie w określony sposób, w określonych sytuacjach.

• konwenans konstytucyjny szczególny rodzaj prawa zwyczajowego w prawie konstytucyjnym. Obowiązująca tu norma wywodzi się ze zwyczaju, lecz nie musi być stwierdzona przez sąd. Wszystkie organy państwowe, których dotyczy uważają ją za normę obowiązującą, której nieprzestrzeganie jest naruszeniem konstytucji. Czasem jest traktowany jako rodzaj zwyczaju.

• precedens prawotwórczy szczególnego rodzaju wyrok sądu wyższej instancji wydawany w sytuacji gdy brak jest normy prawa pisanego lub jest ona niejasna w stopniu nie dającym się usunąć. Zawiera skonstruowaną przez sąd normę generalną i abstrakcyjną, która staje się podstawą rozstrzygania podobnych spraw w przyszłości. Jest wiążąca dla sądów rozstrzygających podobne sprawy. Ten rodzaj faktu prawotwórczego istnieje wyłącznie w systemie prawa precedensowego np.: w Wielkiej Brytanii.

11. Charakterystyka systemu źródeł prawa w Polsce

12. Przedmiot i podmiot stosunku prawnego

Stosunek prawny to pewien rodzaj stosunku społecznego (tetyczny), którego powstanie, ustanie i zmiana regulują przepisy obowiązującego prawa. Powstaje on pomiędzy przynajmniej dwoma podmiotami prawa.

Przedmiot stosunku prawnego:

Przedmiot stosunku prawnego jest tym wszystkim z powodu czego podmioty prawa wstępują w stosunki prawne i co stanowi obiekt ich wzajemnych uprawnień i obowiązków. Przedmiotem są zawsze zachowania ludzkie lub zachowania w związku z rzeczą czy na tle stosunku do rzeczy.

Stosunek prawnych może dotyczyć:

• rzeczy:

• ruchomości (wszystko co nie jest nieruchomością)

• nieruchomości (np. budynki trwale związane z gruntem)

• innych przedmiotów (gazy, ciecze, kopaliny)

• przedmiotów niematerialnych (prawa autorskie, godność)

• zachowanie (usługi, czynności)

Podmiot stosunku prawnego:

Podmiotami stosunku prawnego są podmioty między którymi stosunek prawny zachodzi. Mogą one być też określane jako strony stosunku prawnego.

Podmiotem prawa jest ten kto jest uprawniony lub zobowiązany. Podmiotowość prawna jest cechą normatywną, ponieważ o tym, kto jest podmiotem prawa decyduje prawodawca.

Wyodrębnia się dwie kategorie podmiotów prawa:

1) Osoba fizyczna, którą jest każdy człowiek. W przypadku osób fizycznych podmiotowość prawna przysługuje od urodzenia aż do śmierci z pewnymi wyjątkami:

-Wyjątki od urodzenia – domniemanie że dziecko urodzi się żywe (zdolność prawna nasciturusa – dziecka poczętego ale nienarodzonego)

-Wyjątki od śmierci – uznanie osoby za zmarłą (normalnie – 10 lat, lawina – 6 mies, gdy człowiek skończył 70 lat – 5 lat, nie można uznać osoby za zmarłą o ile nie ma 23 lat)

Podmioty prawa mogą także na mocy obowiązujących przepisów prawa posiadać zdolność do czynności prawnych, czyli zdolność do nabywania i zaciągania zobowiązań za pomocą własnych oświadczeń woli.

Zakres zdolności do czynności prawnych zależy :

- od wieku

- wyroku sądu

- płci

Osoby posiadające pełną zdolność do czynności prawnych : osoby pełnoletnie, o ile nie zostały ubezwłasnowolnione wyrokiem sądowym. Ponadto osoby małoletnie poprzez zawarcie małżeństwa

Osoby pozbawione zdolności do czynności prawnych: osoby małoletnie (13 lat) bądź ubezwłasnowolnione całkowicie wyrokiem sądowym. Przyczyny dla których sąd może orzec ubezwłasnowolnienie : choroba psychiczna, narkomania, pijaństwo, niedorozwój umysłowy. Sąd dla osoby ubezwłasnowolnionej ustanawia opiekuna. Prawo chroni takie osoby przed wyzyskiem stosując sankcję nieważności czynności prawnej. Osoby te mogą – zawierać umowy w drobnych, bieżących sprawach życia codziennego – w przypadku gdy nie zachodzi rażące pokrzywdzenie osoby małoletniej lub ubezwłasnowolnionej całkowicie sąd mógł orzec ubezwłasnowolnienie musi być majątek.

Osoby posiadające ograniczoną zdolność do czynności prawnych: małoletni (13-18 lat), także osoby ubezwłasnowolnione częściowo. Osoby te, zdolne w większości przypadków do oświadczania swej woli, mogą same dokonywać wielu czynności prawnych. Czynność taka wymaga dla swej ważności uprzedniej zgody lub późniejszego potwierdzenia przedstawiciela ustawowego (rodzic, opiekun). Osoby takie mogą – zawierać umowy w drobnych, bieżących sprawach życia codziennego, rozporządzać pieniędzmi, przedmiotami osobistego użytku.

2) Osoba prawna to twór organizacyjny, który na podstawie przepisów prawa może posiadać uprawnienia lub obowiązki. Jego podstawą jest określona, pojmowana abstrakcyjnie grupa społeczna lub abstrakcyjnie rozumiane dobra.
Przepisy prawa określają w jaki sposób osoba prawna nabywa zdolność prawną Ograniczenie może wynikać ze statutu osoby prawnej. Zdolność osób prawnych różni się zakresem od zakresu osób fizycznych. Zakres zadań osoby prawnej nie wykracza poza ramy zadań ustanowionych w ustawie, statucie.

Pełną zdolność do czynności prawnych ma każda osoba prawna w ramach specjalnego statutu – może nabywać prawa, zaciągać zobowiązania i rozporządzać swoimi prawami.

Osoba prawna może składać oświadczenia woli jedynie za pomocą swoich organów statutowych (osób fizycznych prezentujących jej wolę).

Osoby prawne dzielimy na 2 grupy:

- korporacje – osoba prawna powstała w wyniku zorganizowania się pewnej liczby osób fizycznych zmierzających do osiągnięcia określonego celu (oparta na substracie osobowym) – stowarzyszenia, związki

- fundacje – organizacja oparta na substracie majątkowym. Cel, rodzaj i sposób działalności określa założyciel w akcie fundacyjnym zatwierdzonym przez władze państwowe. Fundacje służą zaspokajaniu potrzeb destynariuszy (osób trzecich). Krąg osób korzystających z usług fundacji jest nieoznaczony.

Sposoby tworzenia się osób prawnych:

- tryb erekcyjny – zwany ustawowym, osoba pr powoływana jest do życia bezpośrednio przez państwo za pomocą odpowiedniego aktu prawnego

- tryb koncesyjny – os prawne powstają z inicjatywy założycieli. Konieczny warunek – zezwolenie (koncesja) odpowiedniego organu państwa (stowarzyszenia)

-tryb rejestracyjny – akt prawny generalnie określa warunki, jakie muszą być spełnione, aby powstała osoba prawna. Założyciele mają obowiązek powiadomienia właściwego organu o zamiarze powołania osoby prawnej.

Likwidacja osoby prawnej następować może:

- poprzez decyzję kompetentnych organów danej osoby prawnej o jej rozwiązaniu

- poprzez ogłoszenie upadłości

- wraz z upływem czasu, w przypadku osób powołanych na pewien czas

- mocą zwierzchniego aktu kompetentnego organu państwa który nie zezwala na dalszą działalność danej osobie prawnej

13. Fakty prawne – definicja i klasyfikacja

Fakty prawne to wszelkie okoliczności wymienione w przepisach prawa (hipoteza) które pociągają za sobą skutki prawne. Poprzez fakt prawny dokonuje się realizacja konkretnego stosunku prawnego i jednostkowa realizacja normy prawnej.

Klasyfikacja faktów prawnych:

• Zdarzenia prawne, czyli okoliczności niezależne od zachowania podmiotów wywołujące skutki prawne np.: śmierć, urodzenie, upływ czasu, klęski żywiołowe

• Działania prawne, czyli fakty prawne zależne od działań ludzkich i wywołujące przewidziane prawem fakty prawne. Mogą polegać na działaniu jak i zaniechaniu jakiegoś działania.

• Działania wolicjonalne, czyli celowe i zamierzone zachowanie określonych podmiotów prawa nastawione na wywołanie określonych skutków prawnych. Wymienia się następujące działania wolicjonalne:

- Czynności prawne – świadome i zgodne z przepisami prawa zachowania podmiotów, zmierzające do wywołania skutków prawnych mocą odpowiednich oświadczeń woli.

- Orzeczenia sądowe – kończą proces stosowania prawa przez sądy. Sądy rozstrzygają spory o charakterze prawnym. Cechą postępowania sądowego – równorzędność podmiotów. Powstanie, zmiana lub wygaśnięcie stosunku prawnego powodują jedynie orzeczenia konstytutywne (stwarzają nową sytuację prawną). Faktu prawnego nie stanowi orzeczenie deklaratywne (autoratywne stwierdzenie istnienia jakiegoś stosunku prawnego).

-Decyzje administracyjne – indywidualne akty stosowania prawa wydawane przez organy administracji państwowej. Skierowane są do oznaczonego adresata i regulują konkretny stosunek prawny. Postępowanie administracyjne – charakter imperatywny, brak równorzędności podmiotów, organy a ustalają władczo obowiązki, zakazy i nakazy.

• Działania niezamiarowe to zachowania podmiotu prawa rodzące skutki prawne, chociaż do ich wywołania podmiot nie dążył. Dzielą się na :

- Czyny zgodne z prawem – dozwolone przez normy prawa pozytywnego zachowania, łączą się z nimi określone skutki prawne, rodzą skutki prawne albo powodują ich zanik lub zmianę.

- Czyny niezgodne z prawem – zachowania sprzeczne z postanowieniami prawa. Wiążą się z nimi niekorzystne dla podmiotu skutki prawne. Wyodrębnia się kategorie:

a) Przestępstwa – zawiniony czyn człowieka, społecznie szkodliwy, zabroniony pod groźbą kary. Przestępstwa dzielą się na:

zbrodnie – czyn zagrożony karą co najmniej 3 lat pozbawienia wolności

występki – czyn zagrożony karą łagodniejszą – powyżej 30 stawek dziennych grzywny, ograniczenia wolności lub pozbawienia wolności powyżej miesiąca.

b)Wykroczenia – drobne czyny karalne, zagrożone karą aresztu lub grzywny

c) Delikty prawa cywilnego – czyny niedozwolone, zabronione, jednak nie zagrożone sankcją karną. Wywołują skutki w dziedzinie prawa cywilnego, w ich wyniku powstaje szkoda i naruszenie czyjegoś prawa podmiotowego. Powodują one powstanie stosunku zobowiązaniowego między sprawcą a tym komu wyrządzono szkodę. Treścią zobowiązania jest obowiązek naprawienia szkody.

14. Stosunek prawny typu zobowiązaniowego i stosunek prawny typu podległości kompetencyjnej

stosunek prawny typu zobowiązaniowego jest to stosunek prawny, w którym jedna strona (podmiot uprawniony) może żądać od drugiej strony (podmiot zobowiązany) określonego zachowania się. Na podmiocie zobowiązanym spoczywa obowiązek spełnienia tego żądania. Stosunek ten istnieje gdy normy prawne nakazują wykonać określonemu podmiotowi odpowiednie świadczenie na rzecz innego podmiotu. Powstaje on z woli stron i jest oparty na prawie prywatnym. Rozróżnia się stosunek prawny typu zobowiązaniowego jednostronny np. pożyczka oraz dwustronnie zobowiązujący np. umowa kupna sprzedaży.

stosunek prawny typu podległości kompetencyjnej istnieje w przypadku gdy jeden podmiot podlega innemu podmiotowi np. ze względu na wydaną przez podmiot decyzję. Stosunek ten powstaje pomiędzy podmiotem uzyskującym kompetencje oraz adresatem normy kompetencyjnej. Jeden z podmiotów (wyposażony w kompetencje) ma więc ma pozycje nadrzędną w stosunku do drugiego (podporządkowanemu kompetencją) i może kształtować jego sytuację prawną poprzez swoje decyzje. Podmiot podległy ma obowiązek podporządkować się decyzji podmiotu nadrzędnego.

15. Więzi pomiędzy normami prawnymi w systemie prawa

Między elementami systemu prawa zachodzą różnorakie powiązania i wzajemne oddziaływania. Wyróżnia się w systemie prawa stanowionego następujące więzi:

• więź treściowa (materialna) polega na istnieniu wspólnej podstawy aksjologicznej norm należących do systemu. Czynnikiem sprzyjającym występowaniu tego typu związków są zasady prawa. Więź przejawia się również w jednolitości pojęć języka prawnego. To także sieć odesłań między przepisami należącymi często do różnych aktów prawnych i gałęzi prawa. Związki treściowe mogą być oparte na delegacjach ustawowych. Istnienie więzi treściowych ma znaczenie dla wewnętrznej organizacji i jednolitości systemu prawa.

• więź formalna (dynamiczna, kompetencyjna) polega na tym, że tworzenie norm realizuje się w ramach prawnie określonych kompetencji i procedur, czyli z uwzględnieniem wymogów formalnych. Stanowienie jednych norm odbywa się zgodnie z rozstrzygnięciami innych norm, hierarchicznie wyższych. Norma wyższa określa warunki uznania normy niższej za obowiązującą.

Aspekty więzi kompetencyjnej:

• aspekt walidacyjny decyduje, która norma stanowi podstawę dla której. Występuje tu jedynie relacja nadrzędność – podrzędność.

• aspekt derogacyjny decyduje, która norma uchyla którą w sytuacji gdy są one sprzeczne treściowo

• zawiązki hierarchiczne, wynikające z hierarchii norm, noszą cechy więzi formalnych oraz więzi treściowych.

Na podstawie związków między normami wyodrębnia się dwa modele konstrukcji systemów prawa:

1. Statyczny (materialny) opiera się na istnieniu wyłącznie treściowych (materialnych) powiązań między normami należącymi do tego systemu. Norma niższego stopnia musi zawsze logicznie wynikać z normy wyższego stopnia.

2. Dynamiczny (formalny) opiera się na istnieniu wyłącznie więzi dynamicznych (formalnych) pomiędzy normami należącymi do takiego systemu. Normy prawne wyższego rzędu stanowią tylko formalne upoważnienie do wydawania norm prawnych niższego rzędu. Treść normy prawnej może być zatem kształtowana dowolnie i wynika z autonomii normodawcy niższego stopnia.

Każdy realnie istniejący system prawa to system dynamiczno-statyczny. Między normami dochodzi w praktyce do powiązań formalnych i treściowych

16. Kryteria hierarchiczności systemu prawa

Kryteria hierarchiczności systemu prawa to kryteria, na podstawie których można uzasadnić hierarchiczność aktów prawnych.

Kryteria te dzielą się na:

• kryterium obowiązywania norm prawnych określa, że moc obowiązywania normy niższego stopnia wynika z autorytetu normy wyższego stopnia. Norma niższego stopnia obowiązuje jeśli została ustanowiona na podstawie prawnego upoważnienia normy wyższego stopnia, w sposób przewidziany przez prawo

• kryterium podmiotowe opiera się na istnieniu rozdziału kompetencji prawodawczych. Stanowienie konstytucji i ustaw przekazane jest władzy ustawodawczej. Organy władzy wykonawczej mają kompetencje do wydawania rozporządzeń i zarządzeń. Upoważnienie do wydawania aktów niższego rzędu zawarte jest w akcie nadrzędnym.

• kryterium przedmiotowe określone sprawy, czy obszary regulacji prawnej odnoszą się do określonych szczebli w hierarchii aktów prawnych. Regulacje ważniejsze zajmują wyższe miejsce w hierarchii aktów prawnych niż te mniej ważne, np. materia spraw szczególnie ważna może być normowana tylko przez konstytucję.

17. Niesprzeczność systemu prawa

Niesprzeczność systemu prawa zakłada, iż system prawa powinien być wewnętrznie koherentny. Jest to jednak założenie jedynie idealizacyjne, którego celem jest zapobieganie takim sytuacjom, w których w stosunku do tej samej kwestii obowiązuje kilka sprzecznych ze sobą norm prawnych. Niesprzeczność systemu prawa ma więc zapobiegać występowania:

- sprzeczności logicznych jedna norma nakazuje adresatowi w danej sytuacji czynić to czego zakazuje druga.

- przeciwieństw logicznych – kilka norm nakazuje zachowania niemożliwie do jednoczesnej realizacji

- sprzeczności prakseologicznej – zachowanie zgodne z postanowieniami jednej normy unicestwia skutek zachowania zgodnego z drugą normą

Niesprzeczność systemu prawa należy rozpatrywać w dwóch sferach:

• sfera stanowienia – dyrektywa skierowana do organów stanowiących prawo, aby stanowić normy niesprzeczne treściowo; założenie idealizacyjne.

• sfera stosowania – dla organu stosującego prawo niesprzeczność systemu prawa jest aksjomatem i organ ten musi usuwać kolizje norm prawa przy pomocy reguł kolizyjnych

18. Reguły kolizyjne i ich rola procesie stosowania prawa

Reguły kolizyjne są dyrektywami mającymi na celu usunięcie norm sprzecznych treściowo przez organ stosujący prawo. Reguły kolizyjne nie są więc normami prawnymi.

Reguły kolizyjne mają bardzo istotną rolę w procesie stosowania prawa ze względu na to, iż realizują założenie niesprzeczności systemu prawa. Organ stosujący prawo po stwierdzeniu kolizji korzysta do jej usunięcia z odmowy zastosowania jednej z dwóch norm prawnych sprzecznych treściowo tylko w konkretnej sytuacji.

Reguły kolizyjne I stopnia:

• Hierarchiczności – gdy dochodzi do treściowej sprzeczności norm usytuowanych na różnych piętrach hierarchii systemu – „lex superior derogat legi inferiori” – norma wyższego rzędu uchyla normę niższego rzędu – uchylenie normy stosowane tylko w konkretnym przypadku.

• Temporalna (chronologiczna, czasowa) – stosuje się, gdy dochodzi do treściowej kolizji między normami tego samego stopnia, z których jedna jest wydana wcześniej, druga później. Norma wydana później nie może być normą hierarchicznie niższą od normy wcześniejszej. Reguła ta głosi, że norma wydana później uchyla normę wydaną wcześniej – „lex rioriori derogat legi priori”

• Merytoryczna (szczegółowości) – kiedy dochodzi do kolizji dwóch równorzędnych norm, z których jedna jest normą o zakresie ogólnym (szerszym) a druga o zakresie szczegółowym – norma szczegółowa deroguje normę ogólną (nie znajduje zastosowania w zakresie regulacji objętej normą szczegółową) – „lex specialis derogat legi generali”

Reguły kolizyjne II stopnia, mające na celu usuwanie sprzeczności między regułami kolizyjnymi I stopnia :

• między regułą hierarchiczności i temporalną : gdy mamy dwie normy prawne, z których jedna jest normą wydaną wcześniej i jest wyższego stopnia a druga norma została wydana później i jest normą niższego stopnia. Norma wyższa hierarchicznie deroguje normę niższego stopnia – „lex superior riori derogat legi posteriori inferiori”

• między regułą hierarchiczności a merytoryczną – gdy jedna z norm sprzecznych treściowo jest normą wyżej usytuowaną w hierarchii systemu i jednocześnie normą ogólną, druga zaś normą szczegółową niższego rzędu – wtedy znów dominuje reguła hierarchiczności – „lex superior generali derogat legi inferiori speciali”

• między regułą temporalną a merytoryczną – gdy norma ogólna wydana później koliduje z normą szczegółową wydaną wcześniej (są tego samego stopnia) – dominuje norma merytoryczna – „ lex priori specialis derogat legi posteriori generali”. Wyjątkiem jest prawo energetyczne.

19. Zupełność systemu prawa – rodzaje zupełności

Zupełność systemu prawa jest cechą charakterystyczną systemu prawa, ale jest założeniem o charakterze idealizacyjnym. W praktyce zupełność systemu prawa wyrażą się obowiązkiem traktowania systemu prawa jako zupełny przez organy stosujące prawo i nakazem wypełniania ewentualnych luk za pomocą wnioskowań prawniczych oraz dyrektywą dla organów stanowiących prawo nakazującą stanowienie prawa wolnego od luk.

Rodzaje zupełności:

• zupełność obowiązywania – system prawa jest zupełny wtedy kiedy o każdej normie prawnej można powiedzieć czy norma ta obowiązuje bądź nie.

• zupełność proceduralna (zupełność w sferze stosowania prawa) – system jest zupełny jeżeli organ stosujący jest w stanie rozstrzygnąć na podstawie norm prawnych obowiązujących każdą należycie wniesioną sprawę

• zupełność kwalifikacyjna (zupełność w sferze wykładni prawa) - system jest zupełny jeżeli na podstawie norm prawnych obowiązujących w danym systemie prawa organ stosujący prawo jest w stanie określić skutki pozytywne albo negatywne.

- skutki pozytywne – wywoływane przez normę prawną bezpośrednią

- skutki negatywne – brak skutków pozytywnych; organ stosujący prawo musi wówczas za pomocą argumentacji prawniczej wydedukować normę pośrednią zawierającą skutki pozytywne

20. Luka w prawie, rodzaje luk w prawie

Luka w prawie jest sytuacją gdy nie obowiązuje norma prawna bezpośrednia określająca pozytywne skutki prawne danego stanu faktycznego, a w ocenie organu stosującego prawo norma taka powinna obowiązywać. Organ stosujący musi w takiej sytuacji uzupełnić lukę. Wszystkie luki mają charakter pozorny.

21. Reguły wnioskowań prawniczych

1. Wnioskowania oparte na związkach przyczynowych między normami:

• wynikanie logiczne - jeżeli zakres zastosowania lub/i zakres normowania normy N1 obejmuje zakresu zastosowania lub/i normowania normy N2 przy tożsamości dyspozycji to norma N2 wynika logicznie z normy N1

• wynikanie instrumentalne:

• reguła instrumentalnego nakazu – jeżeli obowiązuje norma N1 która nakazuje adresatowi A osiągnąć stan rzeczy R to obowiązuje również norma N2 która nakazuje temu adresatowi A czynić wszystko co jest przyczynowo konieczne do osiągnięcia stanów rzeczy R

• reguła instrumentalnego zakazu – jeżeli obowiązuje N1 która nakazuje adresatowi A osiągnąć stan rzeczy R to obowiązuje również N2 zakazująca adresatowi A czynienia czegokolwiek co uniemożliwia uzyskanie stanu rzeczy R

2. Wnioskowania oparte na wspólnej podstawie aksjologicznej:

• wnioskowanie per analogiam – wnioskowanie przez analogię, na podstawie podobieństwa stanów faktycznych wnioskuje się o podobieństwie skutków prawnych. Nie wolno stosować wnioskowania z analogii w prawie karnym i podatkowym na niekorzyść oskarżonego.

• analogia legis (z ustawy) stosowane, gdy do jakiegoś stanu faktycznego nieuregulowanego normą bezpośrednią stosuje się normy prawne, odnoszące się bezpośrednio do innego stanu. Występuje tu podobieństwo stanów faktycznych, z którego wnioskuje się o podobieństwie skutków prawnych. Analogię legis stosuje się na gruncie danego aktu prawnego.

• analogia iuris (z prawa) stosowane kiedy istnieją luki w uregulowaniach prawnych dotyczących specyficznych spraw, ale sprawy te nie są podobne do żadnych innych unormowanych w danym akcie prawnym, wtedy rozstrzyga się w oparciu o normę pośrednią dedukowaną z rozumowania analogicznego na gruncie systemu prawa.

• wnioskowanie a contrario (z przeciwieństwa) – przeciwne analogii. Jeśli pewien stan rzeczy spełnia określone przesłanki, to pociąga za sobą określone konsekwencje prawne. Przeciwnie – jeśli dany stan nie spełnia takich przesłanek, to nie pociąga tychże konsekwencji. Wnioskowanie a contrario stosuje się wyłącznie w wypadku istnienia odpowiedniego przepisu. Jest stosowane w prawie karnym i podatkowym.

• wnioskowanie a fortiori przybiera 2 formy:

• wnioskowanie a maiori ad minus – z uzasadnienia silniejszego na słabsze. Jego podstawą jest przepis prawa o charakterze uprawniającym lub nakazującym. Jeśli ktoś jest uprawniony lub zobowiązany do czynienia “więcej” wtedy jest uprawniony lub zobowiązany do czynienia “mniej” w tej kwestii, w której posiada większy zakres uprawnień lub zobowiązań.

• wnioskowanie a minori ad maius – z uzasadnienia słabszego na silniejsze. Podstawą jest przepis zakazujący. Jeżeli nie wolno czynić, mniej to tym bardziej nie wolno

czynić więcej.

• wnioskowanie z celu na środki – należy stosować z dużą ostrożnością – jeżeli prawo dozwala lub nakazuje osiągnięcie jakiegoś celu, to jednocześnie dozwala na skorzystanie ze środków prowadzących do realizacji tego celu.

22. Formalna koncepcja obowiązywania prawa

Formalna (tetyczna) koncepcja obowiązywania prawa polega na uznawaniu za obowiązujące tylko takich norm, które ustanowione zostały w należytym trybie przez kompetentne organy, zostały właściwie ogłoszone i nie zostały uchylone przez przepisy wydane później ani przez organ do tego upoważniony. Normy te nie mogą być też w odniesieniu do danej sytuacji sprzeczne z innymi normami. Obowiązujące są zatem tylko te normy, które nie zostały uchylone w wyniku zastosowania reguł kolizyjnych.

23. Temporalny zakres obowiązywania prawa

Obowiązywanie norm prawnych obejmuje okres, w którym adresaci powinni postępować zgodnie z ich przepisami, dlatego bardzo ważne jest ustalenie sposobów nabycia i utraty mocy obowiązującej norm prawnych.

Każdy akt prawny mocą własnych postanowień określa początkowy moment swego obowiązywania. W przypadku szczególnie ważnych aktów prawnych jak kodeksy wydawane są jednocześnie przepisy wprowadzające, które regulują kwestie wejścia w życie.

Nabycie mocy obowiązujące aktu prawnego może nastąpić z chwilą publikacji albo akt ten może podawać późniejszą datę, z którą nabywa moc obowiązującą. Okres między ogłoszeniem aktu prawnego, a nabyciem mocy obowiązującej określany jest jako vacatio legis.

Najwcześniejszym momentem nabycia mocy obwiązującej przez akt prawny jest moment jego ogłoszenia ze względu na zasadę „lex retoro non agit”. Zasada ta oznacza, iż prawo ma charakter prospektywny i nie może działać wstecz. Choć zasada nieretorakcji ma walor ustawowy jak np. w KC lub KK to jej naruszenie oznaczałoby naruszenie wolności obywatelskich zawartych w konstytucji.

Większość aktów prawnych obowiązuje dopóty, dopóki nie zostaną uchylone mocą aktów wydanych później i zawierających klauzule derogacyjne. Akty prawne mogą zawierać przepisy mówiące wprost przez jaki okres czasu obowiązują, a więc tracą swą moc z upływem oznaczonych przepisach terminów.

24. Sposoby derogacji mocy obowiązującej normy prawnej

• derogacja właściwa – nowo uchwalony akt zawiera przepisy derogacyjne (klauzule derogacyjne) – przepisy II stopnia derogujące przepisy wcześniejszego aktu. Może być to derogacja całkowita – derogująca cały akt normatywny albo częściowa – derogująca niektóre artykuły, nowelizacja.

• derogacja niewłaściwa – reguły kolizyjne, należące do organu stosującego prawo, uchylenie mocy obowiązującej dotyczy tylko danego przypadku, uchyla się pojedyncze normy.

• upływ czasu – dotyczy aktów czasowych, podających datę wejścia w życie i utratę mocy obowiązującej

• orzeczenie Trybunału Konstytucyjnego orzekające niekonstytucyjność przepisów prawa. TK może orzec uchylenie mocy obowiązującej danego przepisu lub całego aktu prawnego.

25. Ustalanie stanu prawnego jako etap stosowania prawa

Ustalanie stanu faktycznego jest pierwszym stadium stosowania prawa. Organ stosujący prawo ma za zadanie ustalić rzeczywisty, prawdziwy stan rzeczy, z którym związane są określone normy prawne

W procesie tym organ stosujący prawo uznaje pewne fakty za udowodnione na podstawie zabranych materiałów dowodowych i przyjętej teorii dowodów. Udowodnienia nie wymagają:

- fakty znane powszechnie

- fakty znane organowi orzekającemu z urzędu

- fakty przyznane przez stronę przeciwną w postępowaniu cywilnym, jeżeli przyznanie nie budzi wątpliwości

- fakty urzędowo zaświadczone w dokumentach

- domniemania prawne

- domniemania faktyczne

Organ stosujący prawo w czasie ustalaniu stanu rzeczy kieruje się zasadą prawdy materialnej, czyli ustala obraz faktów zgodny z rzeczywistością. Ograniczenia prawdy formalnej w procesie sądowym to po pierwsze zakaz przesłuchiwania jako świadków:

- obrońcy – co do faktów, o których dowiedział się udzielając porady prawnej lub prowadząc sprawę

- duchownego – co do faktów, o których dowiedział się podczas spowiedzi

Po drugie ograniczeniem są także ustanowione domniemania prawne. Dopuszczając bowiem domniemanie prawne normodawca przyjmuje, że w odniesieniu do wymienionego w ustawie stanu faktycznego lub faktem należy uznać jego istnienie bez względu na rzeczywisty stan sprawy i należy wiązać z tym stanem lub faktem określona normę prawną i skutki prawne. Nie przeprowadza się wówczas postępowania dowodowego.

Wyróżnia się następujące domniemania prawne:

- domniemanie prawne formalne - normodawca nakazuje przyjąć dany stan faktyczny do momentu wykazania stanu przeciwnego. Nie wymaga dla wywołania skutków prawnych żadnej procedury.

- domniemanie prawne materialne – normodawca nakazuje uznanie istnienia pewnego faktu, jeżeli w odpowiedni sposób został ustalony inny fakt.

Domniemania można wzruszać w sposób: nieograniczony albo ograniczony terminem lub trybem przeciwdowodu .

Prawda formalna, czyli obraz faktów na jaki godzą się strony albo jaki wynika z domniemań prawnych dopuszczalny jest wyjątkowo w postępowaniu cywilnym.

W polskim procesie karnym przyjmuje się zasadę swobodnej oceny dowodów, która pozwala na swobodną ocenę dowodów przez organ stosujący prawo z uwzględnieniem zasad prawidłowego rozumowania oraz wskazań wiedzy i doświadczenia życiowego. Zasada ta jest przeciwieństwem tzw. związanej oceny dowodów stosowaną w prawie feudalnym.

25. Subsumcja jako etap stosowania prawa

Subsumcja jest trzecim etapem stosowania prawa, polegającym na zaklasyfikowaniu danego przypadku do pewnego rodzajowo określonego przez przepisy prawa zachowania, czyli na zaklasyfikowania konkretnego zachowania do zamieszczonej w przepisach normy prawnej. Udowodniony podczas postępowania jednostkowy fakt zalicza się wówczas do ogólnej kategorii faktów, do której odnosi się dana norma abstrakcyjna i generalna.

Organ decyzyjny podejmuje rozstrzygnięcie finalne ustalając wiążące konsekwencje prawne. Ze względu na to, iż norma prawna może wyznaczać szereg możliwych konsekwencji prawnych występuje w takim przypadku tzw. luz decyzyjny. Norma może jednak wyznaczać tylko jedną konsekwencje prawną lub dyrektywy wyboru konsekwencji takie jak:

- dyrektywy determinujące – wskazują jakie konsekwencje muszą być wiązane przy występowaniu określonych cech

- dyrektywy faktyczne – wskazują fakty wpływające na wybór konsekwencji

- dyrektywy odsyłające – wyznaczają sposób dokonania wyboru konsekwencji prawnej

25. Wykładnia prawa: definicja i rodzaje wykładni

Wykładnia prawa to interpretacja tekstów prawnych mająca na celu ustalenie rzeczywistego znaczenia przepisów i sformułowanie na ich podstawie normy postępowania.

W rozumieniu wykładni prawa jako procesu interpretacji prawa wyróżnia się jej następujące rodzaje:

• wykładnia językowa - polega na ustaleniu znaczenia przepisu ze względu na język, w którym został on sformułowany. Wykładnia ta jest pierwszym etapem w interpretacji prawa.

• wykładnia systemowa – stosowana jest kiedy wykładnia językowa okazuje się niewystarczająca. Jej celem jest ustalenie znaczenia przepisu prawnego ze względu na miejsce jakie zajmuje w systemie prawa.

• wykładnia funkcjonalna – jest wykorzystywana w przypadku niewystarczalności wykładni językowej i systemowej. Wykładnia ta jest stosowana gdy wobec braku precyzyjnie ustalonego znaczenia danego przepisu należy wybrać jedno z kilku możliwych znaczeń. Odnosi się wówczas system prawa do pozaprawnych funktorów, które nie mogą jednak eliminować czynników branych wcześniej pod uwagę. Kontekst funkcjonalny kształtowany jest przez ustrój społeczny i polityczny, oceny i reguły społeczne oraz zjawiska cywilizacyjne. Interpretator powołuje się na aksjologiczną racjonalność pracodawcy.

Występują da rodzaje wykładni funkcjonalnej:

• statyczna – preferuje stałość znaczenia przepisów prawnych. Raz ustalony sens ma być niezmienny do czasu utraty mocy obowiązującej przez przepis prawa. Znaczenie tego przepisu ustalane jest poprzez zbadanie woli prawodawcy.

• dynamiczna – jej podstawowym założeniem jest zapewnie adekwatności prawa do zmieniających się warunków społecznych. Interpreter może więc dokonać zmiany znaczenia interpretowanych przepisów kierując się aktualnie pojmowanymi względami celowości i słuszności.

25. Podział wykładni ze względu na podmiot jej dokonujący

• wykładnia autentyczna to wykładnia przepisów przez organ który je wydał, na podstawie wnioskowania a maiori ad minus: kto jest upoważniony do tworzenia prawa jest tym bardziej upoważniony do jego interpretacji. Wykładnia autentyczna posiada powszechną moc wiążącą, co oznacza, że interpretacja ta jest wiążąca dla wszystkich adresatów.

• wykładnia legalna to wykładnia, do dokonywania której uprawniony jest organ państwa. Wykładnia legalna ma ograniczoną moc wiążącą, ponieważ znaczeniem przepisu ustalonym przez interpretatora są związani tylko niektórzy. Do wykładni o ograniczonej mocy wiążącej zalicza się:

- wykładnię wiążącą w danej sprawie – stosują ją organy stosujące w I instancji na użytek wydawanego rozstrzygnięcia, organ odwoławczy w sposób wiążący dla I instancji, której sprawa jest zwrócona do ponownego rozpatrzenia i Sąd Najwyższy z mocą wiążącą dla wszystkich sądów rozstrzygających w danej sprawie.

zasady prawa – moc zasad prawnych uzyskują uchwały pełnego składu SN, składu połączonych izb i składu całej Izby z chwilą ich podjęcia. Uchwały te są podejmowane na wniosek I Prezesa SN, Ministra Sprawiedliwości lub w sprawach społecznych na wniosek Ministra Pracy, ws. administracyjnych na wniosek Prezesa NSA, ws. prawa wynalazczego na wniosek Prezesa Urzędu Patentowego.

Wyróżnia się wykładnię legalną delegowaną jeżeli organ ma kompetencje do interpretowania danego aktu prawnego oraz wykładnię legalną ogólną jeżeli organ ma kompetencje do interpretowania wszelkich ustaw.

• wykładnia doktrynalna nie mająca mocy wiążącej. Jest to wykładnia naukowa dokonywana przez prawników. Wykładnia taka może być uwzględniania przez organy stosujące prawo.

25. Moc wiążąca wykładni prawa

• brak wiążącej mocy prawnej – wykładnia doktrynalna

• bezwzględna moc wiążąca – wykładnia autentyczna