Stosunki UE – Rosja

Wstęp

Rosja i Unia Europejska różnią się pod względem potencjału politycznego, gospodarczego, kulturowego, mają odmienną kulturę strategiczną, są aktorami międzynarodowymi o różnym charakterze. Rosja to mocarstwo z kilkusetletnimi tradycjami, Unia to nowy typ wspólnoty międzynarodowej. Katalog tych różnic sprawia, że instrumenty polityki zagranicznej stosowane przez obu aktorów względem siebie wyraźnie się różnią. Rosja posługuje się głównie środkami politycznymi, UE natomiast gospodarczymi i prawnymi. UE i Rosja często określani są jako partnerzy i rywale, doskonale zdają sobie sprawę z ogromnego uzależnienia od siebie, jednak zupełnie inne wizje i całkowity brak porozumienia w dążeniu do wspólnych celów uniemożliwia obu aktorom bezkonfliktowe funkcjonowanie. Rywalizacja Rosji i UE wynika przede wszystkim ze zderzenia broniącej swojej strefy wpływów Rosji oraz dążeń rozszerzającej się Unii. Ponad o jedną z podstawowych przeszkód w rozwoju stosunków Europy z Rosją stanowi częściowe niezrozumienie przez tę ostatnią procesów integracji europejskiej.

Relacje Rosja – UE w latach 1990

W polityce zagranicznej Federacji Rosyjskiej w latach 90 relacje z Europą nie miały autonomicznego charakteru. Rosja skupiona była głównie na rywalizacji ze Stanami Zjednoczonymi o utrzymanie równoprawnego miejsca w pozimnowojennym ładzie międzynarodowym. Jedność kontynentu europejskiego dawałaby jej szanse na podniesienie swej roli w tych obszarze i jednoczesne wycofanie się USA z aktywnego uczestnictwa w sprawach europejskich. 25 października 1988 doszło do nawiązania stosunków między WE a RWPG, co w rezultacie doprowadziło do podpisania Porozumienia o handlu i współpracy w 1989 oraz nawiązaniem stosunków dyplomatycznych. Państwa europejskie stały się głównymi kredytodawcami dla Rosji. Ponadto nacisk Federacji położony był głównie na kontakty z poszczególnymi państwami europejskimi (Niemcami, Francją, UK, Włochami), a nie z Wspólnotami jako całością. Lata 90 jednak to okres drugoplanowego miejsca UE w priorytetach Rosji. 24 czerwca 1994 przyjęto Porozumienie o partnerstwie i współpracy pomiędzy Rosja a UE (PCA), które weszło w życie 1 grudnia 1997 i było kluczowym dokumentem określającym ramy relacji Rosja-UE i przewidywało szeroką współpracę obu zainteresowanych stron. Nie zakładało jednak członkostwa Rosji w UE. Ważnym instrumentem w polityce europejskiej było ustanowienie w traktacie z Maastricht Wspólnej Polityki Zagranicznej i Bezpieczeństwa.

W pierwszej połowie 1999 została sformułowana Wspólna strategia wobec Rosji, która wraz z Porozumieniem o partnerstwie stworzyła polityczną podstawę relacji unijno-rosyjskich. W odpowiedzi Rosja zapewniła o powadze z jaką traktuje Rosję i w październiku 1999 w Helsinkach przyjęła strategię średniookresową do 2010. Dialog między UE a Rosją miał na celu rozwój stosunków politycznych i gosp, wspieranie reform prorynkowych, instytucji demokratycznych oraz ochronę praw człowieka. Moskwa domagała się od UE szczególnego traktowania – jako mocarstwo z ogromnym potencjałem surowcowym. Państwa europejskie postrzegane są jako źródło inwestycji zagranicznych niezbędnych dla podniesienia poziomu gosp i cywilizacyjnego Rosji.

Kolejnym etapem w procesie integracji był okres rządów Władimira Putina (od 1999), który przyniósł poważne zmiany w polityce zagranicznej FR. Był to także okres następstw wojny NATO w Kosowie i związanego z nim kryzysu, który jednak udało się zażegnać mimo, że groził zimnym pokojem pomiędzy Rosją i państwami zachodnimi. W latach 2000-2001 stosunki rosyjsko-europejskie przeżyły okres ożywienia, mimo podziału polityki na wschodnio- i zachodnioeuropejską.

Po 11 września 2001 polityka rosyjska przyjęła nowy kierunek. Rosja postanowiła zrezygnować z rywalizacji z USA i przyjąć taktykę przyłączenia się do silniejszego. Pierwszą konsekwencją rosyjsko-amerykańskiego zbliżenia stał się spadek zainteresowania ze strony Moskwy kierunkiem europejskim oraz stagnacja w relacjach.

W czasie kryzysu irackiego Rosja starała się zachować dobre stosunki ze wszystkimi kluczowymi państwami europejskimi, tworząc antyamerykańską oś z Francją i Niemcami (oś Paryż-Berlin-Moskwa). W 2003 na wspólnym szczycie w Rzymie UE i Rosja uznały się za partnerów w sferze bezpieczeństwa i zarządzania kryzysami. Zapowiedziano współdziałanie w dziedzinie obrony cywilnej i wzajemny udział w operacjach kryzysowych (już 1 stycznia 2003 Rosja zaangażowała się w misje operacyjną prowadzoną przez UE w Bośni i Hercegowinie). Od 2003 UE wprowadziła ułatwienia w tranzycie pomiędzy obszarem Kaliningradzkim a FR. Rok 2004 przyniósł dwa wydarzenia, które mocno wpłynęły na europejski kierunek rosyjskiej polityki zagranicznej i nasiliły retorykę antyzachodnią. We wrześniu miał miejsce atak terrorystyczny w Biesłanie, a pod koniec roku kryzys wokół wyborów prezydenckich na Ukrainie.

Od 2007 uruchomiono Europejski Instrument Sąsiedztwa i Partnerstwa (EISP). Rosja zareagowała z rezerwą na Europejską Politykę Sąsiedztwa, podejrzewając UE o ekspansję na obszar WNP ze szkodą dla interesów rosyjskich. Efektem tego było wyłączenie Rosji i skupienie się na wdrażaniu ‘strategicznego partnerstwa’ opartego na 4 przestrzeniach: ekonomicznej, wolności, bezpieczeństwa i sprawiedliwości, bezpieczeństwa zewnętrznego oraz badań, oświaty i kultury. 10 maja 2005 przyjęto w Moskwie mapę drogową na rzecz czterech wspólnych przestrzeni. Jeżeli chodzi o korzyści płynące z koncepcji czterech przestrzeni to po pierwsze współpraca będzie sprzyjała przeniknięciu duchem europejskim rosyjskich urzędników, który zrozumieją mechanizm podejmowania decyzji przez UE. Po drugie brukselscy urzędnicy będą bardziej świadomi problemów Rosji, co może zaowocować braniem ich pod uwagę w procesie podejmowania decyzji.

Postrzeganie UE przez Rosję

Rosja widzi UE z jednej strony jako przeciwwagę dla dominacji Stanów, z drugiej jednak obawia się wyłonienia zbyt silnej UE i takiego ładu europejskiego, z którego Rosja zostałaby całkowicie wyłączona. Rosja ponadto nie do końca rozumie europejską koncepcję integracji. Zgodnie z rosyjską koncepcją ładu światowego, prawo międzynarodowe powinno uwzględniać specjalne prawa i zobowiązania najpotężniejszych państw, tym samym dając im uprzywilejowaną pozycję. Rosyjscy analitycy jako odpowiedzialną za obecny kształt integracji europejskiej uznają brukselską biurokrację i KE, która odbiera coraz więcej kompetencji narodowym rządom i parlamentom.

UE jest postrzegana jako zagrożenie większe niż NATO, ponieważ z ramach Sojuszu Rosja została dopuszczona do wielu dziedzin współpracy, tymczasem w UE pozostaje izolowana w procesie podejmowania decyzji.

W 2004 doszło do poszerzenia UE o państwa Europy Środkowej i Wschodniej, co wzbudziło w Rosji obawy w takich kwestiach jak dostęp do Kaliningradu czy rywalizacja w przestrzeni poradzieckiej. Obawy Moskwy o dalsze rozszerzenia UE zostały złagodzone w wyniku narastającego w Unii sporu o zasadność i granice procesu przyjmowania nowych państw członkowskich, zwłaszcza państw bałkańskich, Turcji oraz państw obszaru WNP (Wspólnota Niepodległych Państw).

Podstawowym atutem Rosji w jej polityce względem UE pozostają tradycyjne elementy mocarstwowości: potencjał polityczny, na który składają się m.in. stałe miejsce w RB ONZ, członkostwo w grupie G8, szczególne relacje z USA, Chinami, Indiami, potencjał wojskowy, w tym zwłaszcza arsenał nuklearny, położenie geostrategiczne. Moskwa rozdaje przywódcom poszczególnych państw jak Niemcy, Francja ‘świadectwa mocarstwowości’ poprzez liczne deklaracje partnerstwa strategicznego.

Szczególnym rodzajem instrumentu jaki Kreml może zastosować w swojej polityce względem UE jest rosyjski potencjał surowcowy. Dla Rosji dostawy surowców energetycznych do państw UE pozostają źródłem środków finansowych na bieżący i perspektywiczny rozwój państwa.

Obszary współpracy Rosji z UE

a). strefa polityczna

Źródłem wspólnoty interesów Rosji i UE jawi się pożądana przez obu aktorów wizja ładu międzynarodowego. W grudniu 2003 przyjęto Europejską strategię bezpieczeństwa, natomiast od października 2001 Rosja została wprzęgnięta w mechanizm WPZIB w stopniu nieporównywalnym od innych państw. Mimo wszystko efektywność tej współpracy jest niska i nie wychodzi poza retoryczne deklaracje. Rosja i UE zgadzają się w kwestiach Iraku i rozwoju sytuacji na Bliskim Wschodzie, nie ma jednak pełnej zbieżności rosyjsko-unijnej kiedy w grę wchodzą konkretne kwestie.

b). strefa gospodarcza

UE pozostaje do Rosji najważniejszym partnerem handlowym. Dalsza współpraca jednak może napotkać trudności, jeśli Rosja nie wstąpi do WTO. Rosja postrzega UE jako aktora wymuszającego wszelkie możliwe koncesje handlowe. Obie strony mają pretensje o ograniczenia dostępu do rynku drugiej strony.

Obszary rywalizacji Rosji z UE

-kształt ładu europejskiego

-zaangażowanie UE w przestrzeni poradzieckiej - obawy o rozciągnięcie członkostwa UE na państwa WNP, ponadto Rosja postrzega zaangażowanie UE na Ukrainie czy w Mołdowie jako mieszane się Zachodu do spraw należących w wyłącznej kompetencji Rosji

-konflikt wartości politycznych, brak zaufania w relacjach wzajemnych, niepewność ze strony UE kierunku ewolucji ustroju politycznego i gosp Rosji. Rosja liczy się z Europą jedynie wówczas, gdy ta pozostaje zjednoczona.

Problemem Rosji od końca II wojny światowej jest to, że jest zbyt słaba żeby podporządkować sobie Europe a jednocześnie zbyt silna, żeby stać się zwyczajnym mocarstwem europejskim w stylu UK czy Francji. Rosja kontynuuje politykę podziałów Europy, wyraźnie obawiając się wyłonienia z obecnej Unii jednolitego aktora politycznego. Ponadto problem ze strony rosyjskiej jest faktyczny bark strategicznej wizji polityki zagranicznej na kierunku europejskim. Obaj partnerzy demonstrują niezdolność do sformułowania wspólnych strategicznych celów i zadań, określenia wspólnych wartości, a często nawet realnych interesów. Rosyjscy politycy utrzymują, że dążą do zbudowania społeczeństwa demokratycznego, tyle że w sposób odmienny od zachodniego, gdyż do Rosji nie pasują wzorce zachodnie. Rosjanie dalecy są od rezygnacji z suwerenności na rzecz jakiegoś międzynarodowego reżimu ograniczającego ich monopol państwowy na prowadzenie niezależnej polityki wew i zew. W odbiorze Rosji UE stanowi coraz bardziej skonsolidowany blok państw europejskich, który pod hasłem integracji gosp dokonuje ekspansji geopolitycznej na wschodzie Europy, wyłączając kolejno spod rosyjskich wpływów państwa Europy Środkowej, republiki bałtyckie, wreszcie Gruzję, Ukrainę i Mołdawię.

Malejący udział w światowym PKB i kryzys demograficzny mogą ograniczyć samodzielność Rosji jako centrum geopolitycznego.

W tej sytuacji będzie zmuszona przyłączyć się do silniejszego, a tu najlepszym wyborem jest UE. Zjednoczona ale elastyczna Europa, z wysokim poziomem wolności ekonomicznej i skromnym komponentem ponadnarodowym jest formą współpracy, do której Rosja mogłaby w przyszłości aspirować.

Rosja i Europa mają uzupełniające się gospodarki. Z jednej strony bogactwo surowców i przestrzeni, z drugiej wysoki poziom techniki, kapitał i wiedza. To modelowe wręcz warunki do korzystania ze współpracy. Rosja jest co najmniej w tym samym stopniu uzależniona od Europy, co Europa od Rosji. Europa potrzebuje gazu i ropy, ale Rosja ma niewielkie możliwości sprzedaży tych surowców.