Ekonomia
Wprowadzenie do gospodarki i ekonomii
Ekonomia – nauka badająca, w jaki sposób społeczeństwo decyduje o tym co, jak i dla kogo wytwarzać
Zasób rzadki (ograniczony) – cechuje się tym, że przy cenie równej zero popyt nań przewyższa dostępną podaż
Dochód narodowy – suma dochodów mieszkańców danego kraju
Podział dochodu ( w skali kraju lub świata) – informuje o tym, w jaki sposób dochód jest dzielony pomiędzy różne grupy lub jednostki
Płatności transferowe - przepływy pieniądza pomiędzy podmiotami gospodarczymi
Efektywność ekonomiczna - sposób pomiaru skuteczności i celowości danej działalności gospodarczej
Prawo malejących przychodów – każdy następny pracownik w gałęzi zwiększa produkcję w stopniu mniejszym niż jego poprzednik
Zależność odwrotna (substytucyjność, wymienność) – przenosząc pracowników z jednej gałęzi do drugiej, powodujemy, iż gospodarka zwiększa produkcję jednego dobra kosztem zmniejszenia produkcji drugiego
Krzywa możliwości produkcyjnych – przedstawia przy każdej wielkości produkcji jednego dobra, maksymalną produkcję drugiego dobra. Składa się tylko z takich punktów, w których społeczeństwo wytwarza efektywnie.
Koszt alternatywny danego dobra – ilość innego dobra, z którego trzeba zrezygnować, aby możliwe stało się wytworzenie dodatkowej jednostki tego pierwszego dobra
Rynek – zwięzła nazwa procesu prowadzącego do tego, że decyzje gospodarstw domowych dotyczące konsumpcji alternatywnych dóbr, decyzje przedsiębiorstwa o tym, co i jak wytwarzać oraz decyzje pracowników dotyczące tego, jak wiele i dla kogo pracować, zostają wzajemnie uzgodnione dzięki odpowiednim dostosowaniom cen. (proces, w którym decyzje dotyczące produkcji i konsumpcji są koordynowane za pomocą cen)
Rynki umożliwiają kontakt nabywców i sprzedawców dóbr i usług.
Gospodarka nakazowa – to taka gospodarka, w której wszystkie decyzje dotyczące produkcji i konsumpcji są podejmowane przez państwo. Państwowy urząd planowania decyduje o tym, co, jak i dla kogo się produkuje. Szczegółowe nakazy są następnie kierowane do gospodarstw domowych, przedsiębiorstw i pracowników.
Wolne rynki – rynki, w których działanie nie ingeruje państwo
W gospodarce mieszanej państwo i sektor prywatny współuczestniczą w rozwiązywaniu problemów gospodarczych. Państwo kontroluje znaczną część produkcji za pomocą podatków, płatności transferowych oraz dostarczania dóbr i usług publicznych, takich jak obrona narodowa czy bezpieczeństwo wewnętrzne. Kontroluje także zakres, w jakim jednostki mogą kierować się w swoim działaniu własnym interesem.
Ekonomia pozytywna – zajmuje się obiektywnym, naukowym objaśnieniem zasad funkcjonowania gospodarki.
Ekonomia normatywna – dostarcza zaleceń i rekomendacji opartych na subiektywnych sądach wartościujących
Analiza mikroekonomiczna (mikroekonomia) – zajmuje się szczegółowym badaniem indywidualnych decyzji dotyczących pojedynczych towarów, analiza poszczególnych działań gospodarczych
Makroekonomia – kładzie nacisk na wzajemne związki zachodzące w gospodarce jako całości. W swojej metodzie celowo upraszcza ona analizę poszczególnych elementów badanej całości w trosce o przejrzystość obrazu działania całej gospodarki.
Produkt narodowy brutto (PNB) – wartość wszystkich dóbr i usług wytworzonych w gospodarce w danym okresie (np. w ciągu 1 roku)
Inflacja - proces wzrostu poziomu cen, powodujący niekontrolowane i nieakceptowane społecznie zmiany proporcji podziału dochodu narodowego.
Wskaźnik cen – miernik przeciętnego poziomu cen dóbr i usług w gospodarce. Porównuje ich poziom w danym okresie z poziomem w wybranym okresie w przeszłości.
Dodatni wskaźnik cen = inflacja
Ujemny wskaźnik cen = deflacja
Stopa bezrobocia – procentowy udział bezrobotnych w całości siły roboczej (ludności w wieku produkcyjnym, gotowa podjąć pracę)
• Ekonomia zajmuje się odpowiedzią na pytania, co, jak i dla kogo wytwarza społeczeństwo. Problemem badawczym ekonomii jest rozwiązanie sprzeczności między praktycznie nieograniczonymi potrzebami ludzi a ograniczonymi społecznymi możliwościami wytwarzania dóbr i usług, służących zaspokojeniu tych potrzeb.
• Krzywa możliwości produkcyjnych określa maksymalną wielkość produkcji jednego dobra przy danych rozmiarach produkcji dobra drugiego. Ilustruje ona możliwe warianty decyzji produkcyjnych, czyli stanowi mapę wyborów, jakich społeczeństwo musi dokonać, rozstrzygając o strukturze produkcji. Zasoby są czynnikiem rzadkim, a zatem punkty położone na zewnątrz krzywej możliwości produkcyjnych są nieosiągalne. Produkcja odpowiadająca punktom położonym poniżej krzywej jest nieefektywna.
• Kosztem alternatywnym danego dobra jest ilość innego dobra, z której trzeba zrezygnować, aby możliwe było wytworzenie dodatkowej jednostki tego pierwszego dobra. Miarą kosztu alternatywnego jest nachylenie krzywej możliwości produkcyjnych.
• W procesie alokacji zasobów rozwinięte gospodarki zachodnie w szerokim zakresie polegają na mechanizmach rynku. Rynek jest to mechanizm pozwalający koordynować decyzje dotyczące produkcji i konsumpcji za pomocą dostosowań cenowych.
• W gospodarce nakazowej decyzje dotyczące tego, co, jak i dla kogo wytwarzać, zapadają w centralnym urzędzie planowania. Żadna rzeczywista gospodarka nie opiera się wyłącznie na nakazach.
• W gospodarce wolnorynkowej nie ma interwencji państwa. Zasoby są rozdysponowywane tylko za pośrednictwem rynku, na którym jednostki kierują się własnym interesem. Adam Smith twierdził, że „niewidzialna ręka" rynku zapewnia efektywną alokację zasobów.
• Współczesne gospodarki są gospodarkami mieszanymi, opierającymi się głównie na mechanizmach rynku, ale jednocześnie ze znaczną dozą interwencjonizmu państwa. Optymalny zakres interwencji państwa pozostaje przedmiotem kontrowersji.
• Ekonomia pozytywna bada rzeczywistą gospodarkę. Ekonomia normatywna formułuje zalecenia dotyczące tego, co powinno się czynić w gospodarce. Oba rodzaje ekonomii powinny być oddzielone w stopniu maksymalnie możliwym. Przy odpowiedniej skali badań ekonomiści powinni dojść do jednoznacznych wniosków w kwestii zasadniczych problemów ekonomii pozytywnej. W ekonomii normatywnej występują subiektywne sądy wartościujące. Nie ma powodów, dla których ludzie mieliby być zgodni w swych sądach normatywnych.
• Mikroekonomia polega na szczegółowej analizie poszczególnych działań gospodarczych. Dla uproszczenia analizy może ona pomijać różne współzależności występujące w gospodarce. Makroekonomia uwypukla te właśnie współzależności kosztem uproszczenia opisu cząstkowych zjawisk i działań gospodarczych.
Narzędzia analizy ekonomicznej
Model (teoria) – zawiera szereg założeń upraszczających, dotyczących sposobów zachowania się ludzi. Stanowi on więc świadome uproszczenie rzeczywistości.
Dane – fakty opisujące zachowanie podmiotów gospodarczych. Umożliwiają ilościowe ujęcie analizowanych zależności.
Szereg czasowy – zawiera kolejne wartości przyjmowane przez daną zmienną w różnych momentach
Dane przekrojowe – pokazują jakie wartości przyjmuje analizowana zmienna u poszczególnych osób lub też ich grup w określonym momencie
Wskaźnik – wyraża względną wartość danej zmiennej odniesioną do jej wartości w okresie podstawowym (bazowym)
WCD – wskaźnik cen detalicznych, przedstawia zmiany poziomu cen dóbr konsumpcyjnych
Stopa inflacji - procentowa zmiana ogólnego poziomu cen w kolejnych okresach, najczęściej liczona rok do roku
Koszty nominalne – koszty wyrażone w funtach
Koszty realne – koszty obliczane przez skorygowanie kosztów nominalnych o zmiany poziomu cen
Wskaźnik kosztów(cen) realnych = wskaźnik cen nominalnych/wskaźnik cen detalicznych * 100
Siła nabywcza pieniądza – wskaźnik ilości dóbr, które można nabyć za jednostkę pieniężną
Zmiana procentowa – zmiana absolutna podzielona przez poziom danej wielkości w roku wyjściowym, a następnie pomnożona przez 100
Stopa wzrostu danej zmiennej – zmiana procentowa poziomu zmiennej w danym okresie (najczęściej w ciągu roku)
Wykres punktowy – przedstawia pary wartości zaobserwowane równocześnie dla dwu rożnych zmiennych
Ceteris paribus – pozostałe czynniki nie zmienione
• Wskaźniki informują o poziomie zmiennej w porównaniu z jej wielkością w okresie bazowym.
• Wiele wskaźników odnosi się do średnich wyprowadzonych dla wielu zmiennych. Wskaźnik cen detalicznych (CPI) ilustruje zmiany cen wszystkich towarów nabywanych przez gospodarstwa domowe. Cena każdego towaru jest w tym przypadku ważona udziałem tego towaru w budżecie typowego gospodarstwa domowego.
• Roczna procentowa zmiana wskaźnika cen detalicznych jest powszechnie stosowaną miarą inflacji, tj. stopy zmian cen.
• Nominalne lub bieżące wartości zmiennych to wartości obliczane według cen występujących w okresie, kiedy dokonano pomiaru zmiennej. Realne lub stałe wartości zmiennych to wartości obliczane metodą korygowania wartości nominalnych w taki sposób, aby wyeliminować wpływ inflacji.
• Wykres punktowy ilustruje zależność między dwiema zmiennymi w układzie współrzędnych za pomocą naniesionych nań punktów o odpowiednich wartościach. Średnia zależność między zmiennymi może być następnie przedstawiona w postaci odpowiednio dopasowanej linii przechodzącej między tymi punktami. Ekonometria wykorzystuje do tego celu techniki komputerowe, pozwalające jednocześnie wyznaczyć średnie współzależności między wieloma zmiennymi. Stosując tę metodę, unikamy typowego dla przestrzeni dwuwymiarowej problemu pozostałych wielkości niezmienionych.
• Wykresy są często przydatne do konstruowania modeli. Pokazują one zależność między dwiema zmiennymi przy założeniu, że pozostałe wielkości nie zmieniają się (ceteris paribus). Jeżeli chcemy uchylić założenie o stałości którejś z tych pozostałych wielkości, musimy przesunąć krzywą lub prostą na wykresie.
• Chcąc zrozumieć, jak zachowuje się gospodarka, potrzebujemy zarówno teorii, jak i faktów. Dzięki teorii wiemy, jakich faktów musimy szukać w celu uzyskania prawidłowej odpowiedzi. Bez teorii zginęlibyśmy w gąszczu informacji. Nie ma żadnego pożytku z faktów bez porządkującej je teorii, ale też teoria nie poparta faktami staje się niczym nieuzasadnionym stwierdzeniem. Potrzebujemy obu: i teorii, i faktów.
Popyt, podaż i rynek
Rynek – zespół warunków, które doprowadzają do kontaktu pomiędzy kupującymi a sprzedającymi w procesie wymiany dóbr i usług
Popyt – ilość dobra, jaką nabywcy są gotowi zakupić przy różnym poziomie ceny
Podaż – ilość dóbr, jaką sprzedawcy są gotowi zaoferować przy rożnym poziomie ceny
Cena równowagi (rynkowej) – cena równoważąca rynek. Oznacza to, że przy tej cenie rozmiary zapotrzebowania są równe ilości oferowanej
Nadwyżka popytu – rozmiary zapotrzebowania przewyższają ilość oferowaną, wystąpi brak towaru na rynku (przy danej cenie wielkość zapotrzebowania przewyższa oferowaną ilość)
Nadwyżka podaży – ilość oferowana przewyższa rozmiary zapotrzebowania (nadwyżka ilości oferowanej przy danej cenie)
Przy cenie równowagi ilość zapotrzebowania równa się ilości oferowanej. W stanie równowagi nie ma ani nadwyżki popytu ani nadwyżki podaży.
Krzywa popytu – obrazuje zależność między ceną a rozmiarami zapotrzebowania przy innych wielkościach nie zmienionych
Krzywa podaży – ukazuje zależność między ceną a ilością oferowanego towaru przy innych wielkościach nie wymienionych
DD – krzywa popytu
SS – krzywa podaży
Komplementarność – wzrost ceny jednego produktu powoduje obniżenie popytu na drugi względem niego komplementarny (uzupełniający)
Substytucyjność – wzrost ceny substytutu (produktu zastępczego) powoduje wzrost popytu na ten produkt
Dobro normalne (zwykłe) – to takie dobro, na które popyt wzrasta wraz ze wzrostem ceny
Dobro niższego rzędu – dobro, na które popyt maleje przy wzroście dochodu
Metoda statystyki porównawczej – polega na zmianie jednej z wielkości przyjmowanych na stałe i badaniu wpływu tej zmiany na cenę równowagi i odpowiadającej jej wielkości popytu i podaży
Wolny rynek – umożliwia ustalenie się cen wyłącznie w wyniku gry sił podaży i popytu
Na państwową kontrolę cen składają się reguły i przepisy umożliwiające dostosowanie się cen do poziomu równowagi rynkowej
Kontrola cen może polegać na administracyjnym określeniu cen minimalnych i maksymalnych.
Wyznaczenie pułapu cen sprawia, że jego przekroczenie przez sprzedawcę jest nielegalne. Takie ograniczenie wprowadza się na ogół w przypadku niedoboru pewnego towaru na rynku, w celu niedopuszczenia do nadmiernego wzrostu cen. Mechanizm wolnorynkowy rozwiązuje problem niedoborów poprzez wzrost cen. Jednak rozwiązane to może być uznane za niesprawiedliwe. Na przykład, zbyt wysokie ceny żywności mogą prowadzić do pogorszenia sytuacji ludzi o niskich dochodach. Z tego powodu, przy niedoborze żywności w kraju, państwo może ustalić limity cen na podstawowe produkty żywnościowe, aby umożliwić ich zakup ludziom uboższym.
W wyniku utrzymywania się nadwyżki popytu, spowodowanej istnieniem ceny maksymalnej, pojawia się konieczność wprowadzenia jakiejś formy racjonowania towarów. Racjonowanie określa, które grupy potencjalnych nabywców mogą nabyć poszukiwane produkty. Tego rodzaju system racjonowania może być niesprawiedliwy i wysoce arbitralny. Sprzedawcy żywności mogą odkładać część towarów dla swoich znajomych, niekoniecznie pochodzących z grup ubogich. Mogą również otrzymywać łapówki od ludzi zamożniejszych, chcących uniknąć stania w kolejkach. Utrzymywanie więc cen żywności na niskim poziomie wcale nie poprawia sytuacji grup najuboższych. Z tego powodu wprowadzeniu cen maksymalnych często towarzyszy system ograniczeń ilościowych (reglamentacja) organizowany przez państwo, którego zadaniem jest sprawiedliwe rozdzielenie ograniczonej ilości towarów, niezależnie od wysokości dochodów.
Podczas gdy celem wprowadzenia cen maksymalnych jest obniżenie cen płaconych przez konsumentów, sens wyznaczenia cen minimalnych sprowadza się do podwyższenia cen uzyskiwanych przez producentów lub dostawców. Jednym z przykładów jest płaca minimalna, obowiązująca w całym kraju.
Posuwanie się wzdłuż krzywej popytu pokazuje dostosowanie się konsumenta do zmiany ceny rynkowej dobra. Zmiana położenia samej krzywej z kolei ilustruje reakcję na zmianę czynników zewnętrznych (ceny innych dóbr, dochód, gusty) i prowadzi do zmiany ceny równowagi oraz odpowiadającej jej wielkości popytu i podaży.
Sprzedawcy dostosowują się do wyższych cen, posuwając się wzdłuż krzywej podaży. Zmiana ceny surowców, technologii lub przepisów prawnych znajdują odbicie w zmianie położenia krzywej podaży. Przy pozostałych czynnikach nie zmienionych, zmiana ceny to zawsze ruch po krzywej.
• Popyt to ilość dobra, którą nabywcy chcą kupić przy różnych poziomach ceny. Przy pozostałych czynnikach niezmienionych, im niższa jest cena, tym większe zapotrzebowanie. Krzywa popytu ma nachylenie ujemne (jest malejąca).
• Podaż to ilość dobra, którą sprzedawcy chcą dostarczyć przy różnych cenach. Przy pozostałych czynnikach niezmienionych, im wyższa jest cena, tym większa oferowana ilość. Krzywa podaży ma nachylenie dodatnie (jest rosnąca).
• Rynek jest w stanie równowagi, gdy cena zrównuje popyt z podażą. W tym punkcie krzywe popytu i podaży się przecinają. Przy cenie niższej od ceny równowagi pojawia się nadwyżka popytu (niedobór towaru), która prowadzi do wzrostu ceny. Przy cenie wyższej od ceny równowagi pojawia się nadwyżka podaży, która prowadzi do spadku ceny. Na wolnym rynku istnieje samoczynny mechanizm korygujący odchylenia od ceny równowagi.
• Dla danej krzywej popytu przyjmujemy za stałe następujące czynniki: ceny dóbr pokrewnych, dochody konsumentów oraz ich gusty i przyzwyczajenia.
• Wzrost ceny dobra substytucyjnego (lub spadek ceny dobra komplementarnego) zwiększa wielkość zapotrzebowania na dane dobro przy każdej cenie. Wzrost dochodów konsumentów zwiększa popyt na dobra normalne, ale zmniejsza popyt na dobra niższego rzędu.
• Dla danej krzywej podaży przyjmujemy za stałe następujące czynniki: technikę, ceny czynników produkcji oraz zakres regulacji rynku przez państwo. Postęp techniczny lub obniżenie cen czynników produkcji zwiększa ilość oferowaną przy danej cenie.
• Każdy czynnik powodujący wzrost popytu przesuwa krzywą popytu w prawo, zwiększając cenę równowagi oraz ilość dobra w punkcie równowagi. Spadek popytu (przesunięcie krzywej popytu w lewo) zmniejsza zarówno cenę równowagi, jak i ilość dobra. Każdy czynnik powodujący wzrost podaży przesuwa krzywą podaży w prawo, zwiększając ilość dobra w punkcie równowagi i obniżając jego cenę. Spadek podaży (przesunięcie krzywej podaży w lewo) zmniejsza ilość dobra w punkcie równowagi, wpływając jednocześnie na wzrost jego ceny.
• Ustanowienie ceny maksymalnej jest skuteczne, gdy jest ona niższa od ceny równowagi rynkowej. Tak ustalona cena zmniejsza wielkość podaży i prowadzi do wystąpienia nadwyżki popytu, chyba że państwo dostarczy brakującą ilość danego dobra. Cena minimalna natomiast musi być ustalona powyżej ceny równowagi rynkowej. Cena ta ogranicza wielkość zapotrzebowania, chyba że państwo uzupełni swoimi zakupami popyt sektora prywatnego.
Elastyczność popytu i podaży
Elastyczność cenowa popytu – stosunek względnej (procentowej) zmiany wielkości zapotrzebowania na dane dobro do względnej (procentowej) zmiany jego ceny
Elastyczność cenowa popytu jest liczbą ujemną.
W skrótowym zapisie często pomija się znak „-" (minus). Łatwiej jest bowiem powiedzieć, że elastyczność popytu wynosi 2 niż -2.
(Cena następna – cena poprzednia/ cena poprzednia) * 100% = zmiana ceny
(Zapotrzebowanie (ilość) następne – zapotrzebowanie poprzednie/ zapotrzebowanie poprzednie) * 100% = zmiana zapotrzebowania
Zmiana zapotrzebowania/ zmiana ceny = elastyczność cenowa popytu
Gdy elastyczność popytu osiąga duże wartości ujemne, wówczas mówimy o wysokiej elastyczności. Popyt jest wtedy bardzo czuły na zmianę ceny. Gdy zaś elastyczność wyraża się małą liczbą ujemną, popyt jest mało wrażliwy na zmiany ceny. Mówimy wówczas, że elastyczność popytu jest niska.
Popyt nazywamy elastycznym, gdy jego elastyczność cenowa jest mniejsza od -1. Popyt jest nieelastyczny, gdy jego elastyczność przyjmuje wartości między -1 i 0. Gdy elastyczność popytu wynosi dokładnie -1, wówczas mówimy, że popyt ma elastyczność równą jedności.
Kiedy funkcja popytu jest linią prostą, elastyczność cenowa zmniejsza się w miarę przesuwania się w dół po linii popytu.
Wyższym cenom odpowiada większa elastyczność, niższym cenom – mniejsza.
Najważniejszym czynnikiem determinującym elastyczność popytu jest łatwość zastąpienia tego dobra innym dobrem o podobnym przeznaczeniu.
Łatwość substytucji przesądza o wysokiej elastyczności popytu na określone dobro.
Popyt na takie dobra jak paliwo, energia, żywność, pieczywo, produkty mleczne jest nieelastyczny.
Popyt na np. imprezy rozrywkowe, podróże zagraniczne czy usługi gastronomiczne jest elastyczny.
Elastyczność cenowa popytu jest kategorią przydatną m.in. do obliczenia, o ile należy podnieść cenę, aby zlikwidować nadwyżkę popytu, bądź o ile ją obniżyć, aby zlikwidować nadwyżkę podaży.
Elastyczność popytu a wpływ zmiany ceny na sumę wydatków
Cena dobra się obniża.
Gdy popyt jest elastyczny wielkość wydatków wzrasta. Obniżka ceny powoduje zwiększenie zapotrzebowania.
Gdy popyt jest nieelastyczny wielkość wydatków maleje.
Gdy elastyczność równa jest jedności, wielkość wydatków nie zmienia się.
Suma wydatków, tzn. utarg ze sprzedaży, osiąga maksimum w punkcie odpowiadającym elastyczności popytu równej -1.
W przypadku popytu elastycznego, gdy krzywa podaży przesunie się w lewo, cena musi wzrosnąć bardzo znacznie, aby zlikwidować nadwyżkę popytu. Wzrost ceny przy nieelastycznym popycie zwiększa wydatki konsumentów i dochody producentów.
Mieszana elastyczność cenowa popytu na dobro, względem zmiany ceny dobra – relacja między względną (procentową) zmianą zapotrzebowania na dobro a względną (procentową) zmianą ceny dobra
Mieszana elastyczność cenowa popytu może być dodatnia bądź ujemna. Jest ona dodatnia, gdy wzrost ceny jednego dobra zwiększa wielkość zapotrzebowania na drugie dobro.
Przypuśćmy, że dobrem A jest herbata, a dobrem B kawa. Podwyżka cen kawy spowoduje zwiększenie popytu na herbatę.
Mieszana elastyczność cenowa popytu jest na ogół dodatnia w przypadku dóbr substytucyjnych, a ujemna w przypadku dóbr komplementarnych. Oczekujemy, że podwyżka cen benzyny spowoduje zmniejszenie popytu na samochody, ponieważ benzyna i samochody to dobra komplementarne.
Udział określonego dobra w budżecie konsumenta stanowią wydatki na zakup danego dobra (cena * ilość), wyrażone jako część całości wydatków konsumenta lub część jego dochodów.
Elastyczność dochodowa popytu – stosunek względnej (procentowej) zmiany wielkości zapotrzebowania na określone dobro do względnej (procentowej) zmiany dochodu
Zmiana popytu/ zmiana dochodu = elastyczność dochodowa popytu
Dobra normalne (zwykłe) – charakteryzują się dodatnią elastycznością dochodową popytu
Dobra niższego rzędu – mają ujemną elastyczność dochodową popytu
Dobra luksusowe – mają elastyczność dochodową popytu wyższą od jedności
Dobra podstawowe (niezbędne) – mają elastyczność dochodowa niższą od jedności
Udział dóbr niższego rzędu obniża się wraz ze wzrostem dochodów, ponieważ przy danych cenach zmniejsza się wielkość zapotrzebowania. Natomiast udział dóbr luksusowych rośnie.
Dobra niższego rzędu to na ogół dobra niższej jakości, które mają wysokogatunkowe, ale droższe substytuty. Ludzie ubożsi kupują np. gorsze gatunki mięsa lub tanie nylonowe koszule. W miarę wzrostu dochodów przestawiają się na befsztyki i bawełniane koszule. Wzrost dochodów powoduje absolutny spadek popytu na tanie gatunki mięsa i koszul. Dobra luksusowe są przeważnie towarami wysokiej jakości, które mają substytuty niższej jakości. Dobrami luksusowymi są np. samochód marki BMW (a nie mały ford) i atrakcyjna wycieczka zagraniczna (a nie krajowa). Dobra podstawowe będące dobrami normalnymi zajmują miejsce pośrednie między dobrami niższego rzędu a dobrami luksusowymi. W miarę wzrostu dochodu wielkość zapotrzebowania na żywność rośnie, ale stosunkowo wolno. Większość rodzin, mimo wzrostu dochodów, nadal preferuje stosunkowo proste potrawy przyrządzane w domu.
Znajomość elastyczności dochodowej jest niezbędna do prognozowania zmian w strukturze popytu konsumpcyjnego, zachodzących pod wpływem wzrostu gospodarczego i wzrostu poziomu zamożności.
Cenowa elastyczność podaży – procentowa zmiana ilości oferowanej przez procentową zmianę ceny
Elastyczność podaży mierzy reakcję podaży na zmianę ceny.
Ilość oferowana/procentowa zmiana ceny = cenowa elastyczność podaży
Ponieważ krzywe podaży są rosnące względem ceny, elastyczność podaży jest zawsze dodatnia.
Rozkład podatku pokazuje, jaka część podatku obciąża faktycznie nabywcę, a jaka część sprzedawcę.
• Jeżeli nie precyzujemy tego inaczej, to pojęcie elastyczności popytu dotyczy prostej elastyczności cenowej popytu. Mierzy ona reakcję wielkości zapotrzebowania na zmiany ceny danego dobra przy niezmienności cen innych dóbr i danej wysokości dochodu. Prosta elastyczność cenowa popytu jest wielkością ujemną, ponieważ krzywa popytu względem ceny jest malejąca. Na ogół elastyczność się zmienia, w miarę jak przesuwamy się w dół po danej krzywej popytu. Jeżeli funkcja popytu jest linią prostą, to elastyczność maleje wraz ze spadkiem ceny.
• Popyt nazywamy elastycznym, gdy jego elastyczność cenowa jest mniejsza od -1 (np. -2). Obniżka ceny powoduje wtedy zwiększenie sumy wydatków na zakup danego dobra. Popyt nazywamy nieelastycznym, gdy jego elastyczność kształtuje się między -1 a 0. Obniżka ceny wpływa wówczas na zmniejszenie sumy wydatków na zakup danego dobra. Przy elastyczności równej jedności (-1) zmiany ceny nie mają żadnego wpływu na wielkość wydatków.
• Elastyczność popytu zależy od tego, ile czasu potrzebują nabywcy na dostosowanie się do zmienionej ceny. W krótkim okresie możliwości substytucji są ograniczone. Im dłuższy okres bierzemy pod uwagę, tym pełniejsze jest dostosowanie i tym większa jest elastyczność popytu. Długość okresu umożliwiającego pełne dostosowanie zależy od rodzaju dobra.
• Mieszana cenowa elastyczność popytu mierzy reakcję wielkości popytu na jedno dobro na zmianę ceny dobra pokrewnego. Dodatnia elastyczność mieszana oznacza na ogół, że rozpatrywane dobra są substytutami. Ujemna elastyczność mieszana oznacza zwykle, że dane dobra są wobec siebie komplementarne.
• Elastyczność dochodowa popytu mierzy reakcję wielkości popytu na zmianę poziomu dochodu, przy niezmienności ceny danego dobra i cen wszystkich innych dóbr.
• Dobra niższego rzędu mają ujemną elastyczność dochodową popytu. Wzrost dochodu zmniejsza wielkość zapotrzebowania na te dobra, a zarazem ich udział w budżetach nabywców. Dobra luksusowe mają elastyczność dochodową większą od jedności. Wzrost dochodu zwiększa popyt na te dobra i ich udział w budżetach nabywców.
• Dobra niezaliczane do dóbr niższego rzędu nazywamy dobrami normalnymi. Mają one dodatnią elastyczność dochodową. Dobra niezaliczane do luksusowych nazywamy dobrami podstawowymi (niezbędnymi). Mają one elastyczność dochodową mniejszą od jedności. Do tej kategorii należą wszystkie dobra niższego rzędu oraz część dóbr normalnych, z wyjątkiem luksusowych.
• Podwojenie wartości wszystkich zmiennych nominalnych nie wpływa na wielkość popytu, ponieważ nie zmieniają się wówczas ani realna wartość (siła nabywcza) dochodów, ani relacje cen różnych dóbr. W analizie popytu w krajach przeżywających inflację najlepiej jest rozpatrywać realne ceny i realny dochód, tzn. wysokość cen i dochodów oczyszczoną z wpływu ogólnej inflacji.
• Elastyczność podaży mierzy procentową reakcję ilości towaru dostarczanej przez dostawców na zmianę ceny danego dobra o 1%. Ponieważ krzywe podaży są rosnące, elastyczność podaży jest dodatnia.
• Rozkład podatku informuje o tym, kto ostatecznie płaci podatek. Ponieważ podatki powodują zmiany cen i ilości w stanie równowagi rynku, rzeczywisty rozkład podatku może się znacznie różnić od struktury podmiotowej podatników, od których państwo ściągnęło podatki.
• W przypadku podatków specyficznych o rozkładzie podatku decyduje nachylenie krzywych podaży i popytu. W przypadku podatków ad valorem decydują o tym elastyczności podaży i popytu. Zawsze jednak większość ciężaru podatku ponosi strona mniej wrażliwa na zmianę ceny.
Decyzje o podaży
Koszt krańcowy (marginal cost) – wzrost kosztów całkowitych, wywołany wzrostem produkcji o jednostkę
Utarg (przychód) krańcowy (marginal revenue) – wzrost utargu całkowitego, wywołany zwiększeniem produkcji o jednostkę
Dopóki utarg krańcowy jest większy od kosztu krańcowego, dopóty przedsiębiorstwo powinno zwiększać produkcję. Jest to możliwe, ponieważ każda dodatkowo wyprodukowana i sprzedana jednostka produktu bardziej zwiększa całkowite przychody niż koszty całkowite, co oznacza, że wzrasta zysk przedsiębiorstwa. Kiedy koszt krańcowy jest większy od utargu krańcowego, każda następna jednostka produktu zmniejsza sumę zysków.
Dopóki utarg krańcowy przewyższa koszt krańcowy, dopóty należy zwiększać produkcję. W momencie gdy utarg krańcowy spadnie poniżej kosztu krańcowego, produkcja powinna przestać wzrastać.
Koszt krańcowy jest wysoki, gdy produkcja jest mała lub bardzo duża.
Czym wytłumaczyć fakt, iż koszty krańcowe są początkowo wysokie, następnie spadają, po czym ponownie rosną? Wynika to głównie z charakteru technologii przy różnej skali produkcji. Przy niewielkich rozmiarach produkcji przedsiębiorstwo wykorzystuje proste metody wytwarzania. Przy większej skali produkcji opłacalne staje się zastosowanie bardziej skomplikowanych, nowoczesnych maszyn, które umożliwiają obniżenie kosztów wytwarzania dodatkowych jednostek. Przy dalszym wzroście produkcji pojawiają się trudności z zarządzaniem dużym przedsiębiorstwem. Kolejne przyrosty produkcji stają się coraz droższe i koszty krańcowe zwiększają się.
Utarg krańcowy = zmiana utargu całkowitego ze sprzedaży dodatkowej jednostki = (dodatkowy przychód uzyskany ze sprzedaży ostatniej jednostki) - (przychód utracony wskutek sprzedaży dotychczasowej produkcji po niższej cenie).
Utarg krańcowy spada wraz ze wzrostem produkcji. Utarg krańcowy jest niższy od ceny ostatniej sprzedanej jednostki, ponieważ obniżka ceny zmniejsza przychody uzyskane ze sprzedaży dotychczasowych jednostek.
Koszty a wielkość podaży