Średniowieczne noże i pochwy z Londynu

Jane Cowgill i Nick Griffiths

Ponad 300 noży oraz 100 skórzanych pochew zostało ostatnio odkrytych na wykopaliskach w Londynie, które mogą być datowane z pewną precyzją. Muzeum Londyńskie wydało niedawno publikacje z katalogiem, opisem oraz ilustracjami tych znalezisk, które datowane są na okres między połową XII wieku, a połową XV wieku.

Noże były istotną częścią codziennych przyborów podczas okresu średniowiecza (1150-1500). Były one noszone przez wszystkich mężczyzn i kobiety wraz z kluczami, mieszkami oraz innymi niezbędnymi rzeczami przy pasie. Dla ochrony ostrza (oraz noszącego) noże były najczęściej noszone w skórzanych pochwach.

W ciągu ostatnich 15 lat prac wykopaliskowych w Londynie znaleziono jakieś 300 noży i 120 pochew. Najwięcej zostało odnalezionych na terenach przybrzeżnych nad Tamizą i mogą być bardzo dobrze datowane z powodu osadu. Między XII, a połową XV stulecia duża ilość miejskich śmieci była wyrzucana do Tamizy. Śmieci te mogą być datowane podobnie z dużą ilość monet, żetonów oraz znaczników znalezionych w nich, a daty są popierane innymi przedmiotami, na przykład ceramiką oraz symbolami pielgrzymów.

Nadbrzeżne śmietniska są stanowiskami o wysokiej wilgotności, dzięki czemu zachowały się nie tylko elementy wykonane z surowców organicznych, lecz również wyroby z innych surowców, szczególnie przedmioty metalowe są zazwyczaj niezmiernie dobrze zachowane. Śmietniska składają się ze zwykłych śmieci miejskich i nie wydaje się by coś miało na nie wpływ, więc zbiór ten może bezpiecznie być uważany za to co używano w Londynie w tamtym czasie.

Odkuwka noża wykonana z żelaza jest wykonana fachowa, została osiągnięte połączenie elastyczności i siły. Analiza metalurgiczna noży ujawniły, że ostrza były kute głównie z żelaza z dodatkiem twardszego żelaza by krawędź była ostra. Taka kombinacja jest niezbędna, gdyż kute żelazo łatwo ulegało stępieniu by być odpowiednia do cięcia, a twardsze żelazu (miękka stal) jest zbyt sztywna i łamliwa by nadać elastyczność niezbędną nożowi.

Wczesne XII wieczne noże reprezentują koniec stylu "Saskiego" o dość szerokich ostrzach z kątem wzdłuż grzbietu, czasami dekorowane zespolonym wzorem (Fig. 1,1). Później w XII wieku zostały zastąpione przez bardziej trójkątne ostrza z większym zasięgiem techniki zdobienia. Najbardziej atrakcyjne były ostrza dekorowane po obu stronach wyszukanymi zwojami srebrnego drutu (Fig. 1,14) oraz te ze pojedynczymi miedzianymi dyskami wstawionymi wzdłuż klingi (Fig. 1,11). Od połowy XIV wieku zwiększa się ilość form, odkąd noże specjalistyczne, takie jak noże stołowe wydają się coraz bardziej powszechne. Rozwój ten zbiegł się z wprowadzeniem łusek trzpienia rękojeści, nazywane tak, gdyż składają się z dwóch płyt przykutych do obu stron żelaznego trzpienia (Fig. 1,6). Poprzednio rękojeść robiona była z litego elementu nadzianego na bardziej spiczasty trzpień. Rozwój dał możliwość wyprodukowania bardziej misternej rękojeści i dawał większe możliwość zdobnicze. Ozdobne zmontowanie metalu stało się również bardziej powszechne przy rękojeści.

W trakcie trwania XIV stulecia stemple płatnerskie stały się coraz bardziej powszechne (Fig. 1,8 oraz Fig. 5,28). Znaki te są konsekwentnie wybijane na jednej stronie ostrza, przez współczesną kulturę nazywaną "stroną znaku". Wykorzystano ogromną różnorodność symboli: liczne są łatwe do interpretacji popularne motywy takie jak korona z fleur-de-lys. Niektóre zawierają nieżelazną inkrustacje. Użycie stempli płatnerskich przez kowali oraz nożowników świadczy od dużej samoświadomości z pośród innych rzemieślników, spowodowały wzrost organizacji cechowych, które uregulowały ich handel.

Noże były wielozadaniowymi narzędziami łączącymi role scyzoryków z rolą noży stołowych. Nie było tak do połowy XIV wieku, by noże były bardziej specjalistyczne, a noże kuchenne rozpoczęły pojawienie się specjalizacji. Oczekiwano, że goście przyniosą własne noże do stołu, czyste oraz w dobrym stanie. Piętnastowieczna etykieta upominała młodzież przed dłubaniem między zębami oraz czyszczenia paznokci nożem przy stole; dźganie sąsiada w palec gdy brał jedzenie ze wspólnego talerza ( nie wykorzystywano widelców) również było niedozwolone.

Pochwy

Duża ilość pochew była głównie wykonywana z pojedynczego kawałka skóry zszytego razem przy użyciu lnianej nici. Kilkanaście miały okładziny wykonane ze skóry lub drewna, a kilka miało dodatkową wewnętrzną powłokę (Fig. 2,17). Otwory do zawieszenia były prawdopodobnie wycinane przez właściciela by zaspokoić jego indywidualne potrzeby. Skórzane rzemienie lub oploty oraz metalowe kółka mocowały pochwę do gorsetu lub pasu. Rzemienie, które przetrwały wydają się mieć zawiłe węzły i często są zawiązane do szczytu (Fig. 2,15).

Pochwy zdobione były przy użyciu czterech podstawowych technik, mianowicie rycie (Fig. 2,16) wyciskanie (Fig. 3,20), nacinanie (Fig. 3,21) oraz wytłaczanie. Autorzy zakładają, że większość pochew były malowane w jasnych kolorach, lecz ślady farby ( czerwony barwnik) zachował się tylko na dwóch egzemplarzach (Fig. 3,21). Dekoracja została znaleziona na wszystkich zewnętrznych powierzchniach, możliwe iż biegły poziomo lub pionowo. Wzór wahał się od żywych scen fantastycznych stworzeń i zwierząt z pogonią do bardziej spokojnych przedstawień wzorów z kropek czy fleur-de-lys. Motywy heraldyczne były często używane do dekoracji szerokiej gamy przedmiotów i pochwy nie były tutaj wyjątkiem.

Noże przedstawiały techniki kowalskie oraz umiejętności, które trzeba była zastosować do ich produkcji, a dzięki pochwach można poznać zmiany w popularyzacji motywów dekoracyjnych. Studia nad tymi obiektami wspierają nasze zrozumienie, o tym jak średniowiecznie rzemiosło było zorganizowane i jak przenosiło zmiany zwyczajów w życiu codziennym.

Maciej Wiak