SOCJOLOGIA POLITYKI – ĆWICZENIA

ĆWICZENIA 1: ENCYKLOPEDIA SOCJOLOGII – POJĘCIE DEMOKRACJI

Demokracja (demos; kratos; władza ludu)

Demokracja ateńska – termin demokracja wszedł w użycie najprawdopodobniej w V w. p. n. e. Pierwsze jego zastosowanie przypisuje się zazwyczaj Herodotowi. Demokracja była systemem rządów ateńskiej polis, miasta – wspólnoty. Był to system dający członkom wspólnoty znaczna wolność. Wolni obywatele polis powoływani byli do sprawowania funkcji publicznych w wyniku losowania lub na podstawie ich wartości indywidualnych. O piastowanych urzędach nie decydowało urodzenie ani przynależność do grupy społecznej. Administracja polis znajdowała się więc w rękach wielu, władza w rekach wszystkich wolnych członków wspólnoty.

Demokracja szlachecka – za początek uważa się najczęściej rok 1454, kiedy to szlachta uzyskała zapewnienie od króla, że nie będzie wydawać nowych praw ani zwoływał pospolitego ruszenia bez odwołania się do sejmików szlacheckich. Umocniły one pozycje szlachty.

Początki demokracji totalnej – lud jako całość miał gwarantować prawa i w całości interesów wspólnoty miały się realizować interesy jednostkowe. Prawa były dla Rousseau manifestacją powszechnej woli ludu, której artykulacja była możliwa. Dla małych komun Rousseau proponował mechanizmy bezpośredniego uczestnictwa we władzy i krytykował demokracje przedstawicielską.

Demokracja socjalna – według Milla demokracja polega na sprawowaniu kontroli władczej przez cały lud lub pewną liczna jego część. W dużym społeczeństwie lud nie może wykonywać bezpośrednio władzy, dlatego system rządów reprezentacyjnych będzie rozwiązaniem idealnym.

Kanon doktryny demokratycznej – komponenty doktryny demokratycznej:

• Koncepcja ludu jako podmiotu suwerenności i pluralizmu politycznego zapewniającego różnorodność manifestacji woli ludu.

• Koncepcja państwa prawnego, zawierająca takie elementy jak:

• Klarowna hierarchia aktów prawnych

• Hierarchiczna struktura aparatu państwowego

• Organy państwa mogą działać tylko w granicach dozwolonych i wyraźnie określonych przez prawo

• Obywatele mogą robić wszystko czego prawo nie zabrania

• Rząd limitowany przez podział władzy

Abraham Lincoln głosił, że demokracja to „rządy ludu, dla ludu i przez lud”. Rządy ludu oznaczać miały w praktyce rządy większości oraz poszanowanie praw mniejszości i poszczególnych jednostek. Rządy dla ludu były najczęściej wyjaśniane poprzez ideę społeczeństwa obywatelskiego, w którym państwo jest podporządkowane interesom społecznym.

Demokracja polityczna; egalitarna i elitarna – podmiotem władzy w demokracji jest lud i od definicji ludu zależy charakter demokracji. Od czasów demokracji ateńskiej zgadzano się, że lud oznaczać może jedynie wolnych obywateli. Konsekwencją tego założenia było odróżnienie demokracji populistycznej, w której głównym źródłem władzy są wszyscy obywatele należący do pewnego wspólnego i zorganizowanego porządku, od demokracji plebejskiej, oddającej władzę nieuprzywilejowanym masom pospólstwa.

Demokracja przedstawicielska – za główny typ rządów demokratycznych uznaje się system reprezentacyjny: prezydencki, parlamentarny lub prezydencko – parlamentarny. Warunkiem jest demokracja wyborcza zakładająca istnienie autonomicznej opinii publicznej, pluralizmu środków masowego przekazu, oraz kontrolę władzy w okresie między wyborami.

Demokracja pozapolityczna: społeczna, socjalistyczna, ludowa – równość wobec prawa i równość praw politycznych to elementy demokracji formalnej. Jednakże równość „formalna” nie daje wszystkim, ubogim i bogatym, równych szans udziału we władzy co skłania do rozważania jako alternatywy demokracji pozapolitycznej.

Demokracja jako ideologia i światopogląd – demokracja wymaga:

• tolerancji,

• uznania dla pluralizmu politycznego, religijnego czy kulturowego,

• gotowości do kompromisu.

• odpowiedzialności obywatelskiej,

• zrozumienia dla wartości wspólnych,

• szacunku dla osobowości i indywidualności innych jednostek.

NOTATKA Z ZAJĘĆ: DEMOKRACJA – POJĘCIE I RZECZYWISTOŚĆ.

Demokracja w czasach starożytnych to epizod, coś krótkotrwałego. Państwo oddziaływało na społeczeństwo. Dziś jest to relacja dwustronna. Nie tylko państwo oddziałuje na społeczeństwo, gdyż to co dzieje się w społeczeństwie wywiera silny wpływ na politykę.

Istnieje obecnie wiele definicji co to jest demokracja. Granica między krajami demokratycznymi a tymi niedemokratycznymi nie jest ostra.

Cechy charakterystyczne (konieczne i wystarczające) w demokracji:

1. wolne i demokratyczne wybory. Wtedy muszą być spełnione następujące warunki;

1. powszechne, otwarte – nie oznacza to tylko że można iść na wybory ale także, że można w tych wyborach kandydować.

2. Równe – każdy ma prawo do jednego głosu; przy urnie wszyscy są równi.

3. Tajne

1. Pluralizm polityczny inaczej wielość konkurencyjna.

2. Wolność, swoboda (obywatelska)

• Słowa, druku, rozpowszechniania.

• Sumienia, wyznania.

• Zrzeszania się, organizacji, demonstracji

Pluralizm polityczny wzmacnia wolne i demokratyczne wybory, a jednocześnie pluralizm ten jest możliwy dzięki wolności obywatelskiej. Te trzy warunki muszą wystąpić jednocześnie aby można było mówić o demokracji. Dodatkowo może też istnieć 4cecha charakterystyczna, a mianowicie niezawisłe sądownictwo.

ĆWICZENIA 2: DEMOKRACJE WSPÓŁCZESNE

Demokracje współczesne niewiele maja wspólnego ze swoimi poprzednikami. Kiedyś demokracja oznaczała demokracje polityczną. Dziś – subpolityczną, a więc społeczną, przemysłową, polityczną.

Właściwości współczesnych demokracji:

1. Upowszechnienie gospodarki rynkowej. Kojarzy się tu rywalizację ze współdziałaniem w warunkach ekonomicznych.

2. Wzrost społecznej roli państwa. Przyczyny tego procesu to: wzrost liczby ludności, nasycenie społeczeństwa nowoczesną techniką, gwałtowna urbanizacja, postęp w dziedzinie środków transportu, polityka kolonialna i globalizacja stosunków międzynarodowych. Wzrost aktywności państwa wynikał też z coraz silniejszej presji społecznej. Różnorodność i konflikt stawały się właściwościami społeczeństw demokratycznych, które to doprowadziły do konieczności większej interwencji państwa.

3. Upowszechnienie podmiotowości politycznej na wszystkich członków społeczeństwa. Chodzi tutaj o powszechność i równość praw politycznych. Jakie były przyczyny upodmiotowienia ogółu?:

• Motywy ekonomiczne – wymogi podwyższania kwalifikacji siły roboczej w następstwie rewolucji przemysłowej.

• Motywy polityczne – powstają ruchy chłopskie i robotnicze na podłożu rewolucji przemysłowej dlatego elita stwierdza, iż bardziej korzystna dla nich będzie legalizacja niż zwalczanie tych ruchów siłą. Drugim motywem politycznym jest zapotrzebowanie na żołnierza- patriotę. Aby zmobilizować wszystkich mężczyzn zdolnych do walki musiało nastąpić upodmiotowienie obywatelskie ogółu.

1. Nowoczesne państwo. W nowoczesnych demokracjach w przeciwieństwie do pierwotnych form następuje oddzielenie sfery politycznej od społecznej. Sfera polityczna się usamodzielnia. Zjawiska sugerujące nowoczesne państwo to:

• Religijna neutralność państwa

• Wytworzenie się suwerenności wewnętrznej i zewnętrznej

• Zmiana struktur panowania – od państwa wieków średnich opartego na osobistych powiązaniach i stosunkach między rządzącymi i rządzonymi, do państwa nowoczesnego funkcjonującego na określonym terytorium.

• Przemiany strukturalne w państwowej administracji – od zaufanych wasali do wykształconych, kompetentnych urzędników przyczyniających się do rozwoju sprawności państwa.

• Utrzymanie stałego wojska zarządzanego w sposób racjonalny.

• Jednocześnie następuje rozwój nowoczesnych społeczeństw. Pojawia się racjonalny system wartości, podkreśla się prymat jednostki ludzkiej, jej naturalnych praw. Zadaniem państwa staje się ochrona naturalnych praw i wolności obywateli.

1. Upowszechnienie systemów demokratyczno – rynkowych. Upodmiotowieni ludzie i narody zyskują szanse wpływania na bieg wydarzeń. To nic innego jak sposób organizowania życia politycznego i ekonomicznego.

Uwarunkowania trwałości demokratycznego systemu:

1. Uwarunkowania społeczne.

• Charakter tradycji kulturowej – trwałość demokratycznego systemu jest lepsza w społeczeństwach o silnych wpływach europejskiej kultury śródziemnomorskiej.

• Charakter dominującej religii – demokracje rynkowe wykształciły się najwcześniej i najpełniej w krajach protestanckich. Natomiast największym zagrożeniem dla demokracji jest fundamentalizm islamski.

• Brak drastycznych zróżnicowań społecznych i konfliktów na tym tle.

1. Uwarunkowania ekonomiczne – wysoki poziom dochodu narodowego i jego wzrost sprzyja funkcjonalności i stabilności demokracji.

2. Klimat międzynarodowy – im liczniejsze są w danym regionie demokracje tym pewniejsze że demokracja w danym państwie ocaleje.

3. Poziom kultury politycznej – demokracje opierają się głównie na dobrowolnym przestrzeganiu właściwych im reguł. Demokracja to z reguły systemy pluralistyczne. Stwarzają możliwość manifestowania wszelkiej odmienności. Sprzyjają pokojowej rywalizacji o zdobycie władzy państwowej i wpływu na decyzje władzy. Warunkiem ładu demokratycznego jest tolerancja dla ludzi odmiennych światopoglądowo, rasowo, klasowo, oraz otwartość na kompromisy.

Walory oraz wady i słabości demokracji rynkowych:

Zalety:

1. Dynamizowanie rozwoju gospodarczego i wzrostu gospodarczego.

2. Wyzwalanie społeczeństw od niedostatków.

3. Upowszechnienie równości i wolności – gwarantowanie praw człowieka i obywatela.

4. Preferowanie kompromisu w przezwyciężaniu sprzeczności – minimalizowanie przemocy w stosunkach wewnątrz i międzypaństwowych.

5. Zdolność elastycznego dostosowywania się do zmiennych warunków dzięki:

• Otwartości na krytykę systemu i jego komponentów, wynikającej z wolności słowa.

• Eliminowaniu przez rynek niesprawnych kierowników aktywności gospodarczej

• Modyfikowaniu instytucji i procedur demokratycznego państwa.

Wady:

1. Demokracja uśrednia – o sprawach istotnych nie decydują ani wybitne jednostki ani usytuowane najniżej. Do władzy dopuszcza się wybitnych, charyzmatycznych przywódców tylko w momentach zagrożenia, a potem natychmiast odsuwa.

2. Demokracja nie uwalnia od nierozsądnych decyzji – bywa tak, że poprzez sprzeczności interesów doraźnych i perspektywicznych oraz partykularnych i całościowych przyjmuje się rozwiązania niekorzystne dla dobra ogółu.

3. Demokracja sprzyja korupcji.

4. System rynkowy na którym opiera się demokracja ma zakodowana nierówność ekonomiczną, a zatem nierówności wpływów politycznych. – prowadzi to do zagrożenia spokoju społecznego przez ruchy rewolucyjne i terrorystyczne.

5. Bezpośrednie związane z gospodarka rynkowa, nie dające się wyeliminować bezrobocie.

6. Rabunkowy stosunek do przyrody- istnieje wyścig w przerabianiu przyrody na towary, co im bardziej jest skuteczne, tym bardziej zagraża równowadze ekologicznej państw i całego globu.

7. Grozi zmajoryzowaniem mniejszości przez większość.

8. Zagrożone są tradycyjne wartości kulturowe na skutek ekspansji przemysłu rozrywkowego, na którym rozkwitła demokracja rynkowa.

NOTATKA Z ZAJEĆ: WŁAŚCIWOŚCI WSPÓŁCZESNYCH DEMOKRACJI.

Wyróżniki demokracji współczesnej:

1. Upowszechnienie gospodarki rynkowej- gospodarka kapitalistyczna może istnieć bez demokracji, ludzie gospodarują wtedy bez władzy politycznej. Z kolei demokracja nie może istnieć bez gospodarki kapitalistycznej. Korelacja ‘demokracja – gospodarka kapitalistyczna’ jest więc niezbędna w przypadku demokracji.

Dwa modele korelacji demokracja – gospodarka kapitalistyczna:

1. Model klasyczny (kraje zachodnie) – najpierw istnieje gospodarka rynkowa następnie uwolnienie ludzi w gospodarce. To uwolnienie powoduje, że ludzie wymuszają demokratyzacje. To pociąga za sobą uwolnienie ludzi w polityce, upodmiotowienie.

2. Model nieklasyczny (demokracje postkomunistyczne, np. Polska, Czechy) – brak demokracji i gospodarki kapitalistycznej. Upada reżim wprowadza się demokracje. Następują wolne wybory, a następnie urynkowienie gospodarki. Następuje więc jednoczesne tworzenie demokracji i gospodarki rynkowej.

Tak więc w związku z powyższym można powiedzieć, że kapitalizm nie potrzebuje demokracji. Demokracja jest natomiast uzależniona od kapitalizmu.

1. Wzrost społecznej roli państwa – wzrost liczby zadań i funkcji, obowiązków państwa. Dziś państwa maja dużo więcej funkcji ale to jednocześnie biurokracja, wyższe nakłady pieniężne, podatki.

Dlaczego doszło do rozrastania państwa, brania na siebie coraz większej liczby funkcji.

• Oddolna presja społeczna

• Problemy rozwojowe jakie przyniosła modernizacja np. bezrobocie.

1. Upowszechnienie podmiotowości politycznej – było możliwe poprzez pojawienie się idei równości ludzi ale dopiero w XVIII w., kiedy zaczyna się ona upowszechniać.

ĆWICZENIA 3: O APATII POLITYCZNEJ POLAKÓW

Apatia polityczna Polaków przejawia się w:

• Niskiej frekwencji wyborczej

• Niechęci do wstępowania do partii politycznych

• Niechęci do działalności publicznej, np. w organizacjach samorządowych

• Mniejszej gotowości do udziału w strajkach

Przyczyny apatii politycznej Polaków:

• Nieodpowiednia socjalizacja polityczna lub jej brak

• Reakcja na strategię odgórnej transformacji w której rolę decydującą odgrywa państwo i jego lity polityczne. „polityka nadal jest robiona nie przez społeczeństwo, ale dla społeczeństwa, w jego domniemanym interesie”. Wiele grup społecznych i środowisk mają poczucie, że istniejące partie nie reprezentują ich interesów, nie interesują się ich problemami.

• Brak psychologicznej świadomości „przełożenia ustrojowego” będący efektem zamazania przez część elit politycznych momentu historycznego i nie wytyczania granicy pomiędzy PRL a III Rzeczpospolitą.

• Ludzi pochłaniają do reszty sprawy dnia codziennego związane z pracą zawodową, życiem rodzinnym.

Apatia polityczna – psychologiczny stan rezerwy, zniechęcenia i obojętności na postawy szerszego społeczeństwa politycznego, przejawia się w braku sądów i opinii politycznych, jak również w niepodejmowaniu żadnej aktywności w sferze publiczno – politycznej.

O charakterze zaangażowania politycznego ludzi decyduje przede wszystkim:

• System wartości

• Postawa poznawcza jednostki (wiedza i przeświadczenia dotyczące systemu politycznego)

• Poczucie wewnętrznej kontroli (przekonanie, że rezultaty ich działań zależą głównie od nich samych

Korelaty:

Apatia polityczna	Zaangażowanie polityczne
Status społeczno - zawodowy
Niepracujące kobiety, bezrobotni, robotnicy, pracownicy fizyczno-umysłowi (dzieje się tak ze względu na poczucie braku wpływu na rzeczywistość)	Inteligencja, pracownicy umysłowi (dzieje się tak ze względu na lęk o przyszłość, o utratę pracy i pauperyzacją)
Wiek
Ludzie młodzi przed 30 rokiem życia	Najczęściej osoby powyżej 60 roku życia (dzieje się tak ze względu na nawyk z PRL - u – „spełnianie obywatelskiego obowiązku”
Wykształcenie
średnie	Wyższe

Charakterystyka psychologiczno – świadomościowych cech nieuczestniczących w wyborach:

• Otwarci przeciwnicy reform opowiadający się za powrotem do socjalistycznego porządku PRL

• Silnie rozczarowani reformami, wycofujący dla nich swoje poparcie

• Krytyczny stosunek do polityków

• Kłopoty z dokonywaniem ocen i formułowaniem sądów na temat nowej polskiej rzeczywistości

• Dezorientacja gdy chodzi o scenę polityczna i jej aktorów

Charakterystyka psychologiczno – świadomościowych cech uczestniczących w wyborach:

• Aprobata dla działań prezydenta, premiera

• Pozytywny stosunek do partii politycznych

• Poparcie dla transformacji systemu

Hipotezy na temat absencji wyborczej w postkomunistycznej Polsce:

1. Hipoteza odreagowania PRL: absencja wyborcza jako reakcja na przymusową polityzację w czasach PRL. – udział w wyborach nie był traktowany jako „obywatelski obowiązek” lecz jako narzucony, przymusowy obowiązek wobec komunistycznego państwa, czemu towarzyszyła świadomość, że jego spełnienie i tak nie będzie miało żadnego realnego wpływu na kształt życia publicznego. Absencja wyborcza jest więc tu przejawem zmęczenia polityką.

2. Hipoteza apolityczności: absencja wyborcza jako wyraz świadomego indyferentyzmu (zobojętnienia, braku zainteresowania) politycznego, ucieczki od polityki. – apatia polityczna bywa wyrazem głęboko przemyślanego intelektualnego wyboru i postawy życiowej całkowicie podporządkowanej realizacji innych wartości. Bywa też postawą typu pokoleniowego charakterystyczną dla części młodzieży. Udział w polityce jest odrzucany, bo byłby to udział w nieakceptowanym świecie dorosłych

3. Hipoteza kontestacji(kwestionowania czegoś, poddawania w wątpliwość): absencja wyborcza jako motywowana politycznie kontestacja status quo (obecnego stanu rzeczy). – absencja jest tu świadomym, motywowanym politycznie wyborem , będąca wyrazem rozczarowani. To sprzeciw wobec odejścia od socjalistycznego porządku PRL. Rozczarowanie procesem postkapitalistycznych przemian, które w opinii niezadowolonych nie przyniosły spodziewanych efektów.

4. Hipoteza anomii: absencja wyborcza jako reakcja na stan anomii społecznej. – anomia społeczna ma miejsce w okresie radykalnych zmian społecznych. Patrząc z perspektywy jednostki doświadcza ona nagłej zmiany roli społecznej i statusu, co odnosić się może do takich sytuacja jak utrata pracy, gwałtowna pauperyzacja.

5. Hipoteza marginalizacji społecznej: absencja wyborcza jako element „zredukowanej egzystencji społecznej” – niski status, bark wykształcenia i ubóstwo powodują, że cała uwaga i energia życiowa koncentruje się na kwestiach doraźnych, na zdobywaniu elementarnych środków egzystencji, co redukuje aktywność w innych sferach życia. Jednostki myślą w kategoriach „tu i teraz” a nie w kategoriach bardziej odległych perspektywistycznych celów.

NOTATKA Z ZAJĘĆ: APATIA POLITYCZNA W POLSCE.

1. Co to jest apatia?

Apatia = stan zobojętnienia + zniechęcenia bark aktywności, działalności.

Apatia nie posuwa się tak daleko jak zauważa autorka ponieważ apatia polityczna nie musi oznaczać braku sądów.

1. Przejawy, wskaźniki apatii:

• Absencja wyborcza

• Brak aktywności w organizacjach politycznych, społecznych (obywatelskich)

• Brak zainteresowania polityka w sensie społecznym

Należy zauważyć, że aktywność obumiera już na poziomie mikro. W rzeczywistości ludzie nie głosują z trzech powodów: 1) ze złości – bojkotują wybory; 2) z niewiedzy, nieznajomości polityków, partii i tego co one reprezentują; 3) z obojętności.

1. Wyjaśnienia apatii politycznej:

1. Hipoteza apolityczności – ludzie są zainteresowani inną sferą życia niż polityka. SA to ludzie indyferentni, obojętni wobec polityki. Skupiają się tu przede wszystkim ludzie młodzi buntujący się przeciwko światu dorosłych oraz artyści, sportowcy.

2. Hipoteza kontestacji (sprzeciwiania się) – ludzie interesują się polityką, tym co się w niej dzieje, ale są nastawieni na nią anty. Są niezadowoleni, sfrustrowani. Są to często aktywiści, których polityka zawiodła, wycofują się więc z niej całkowicie. Ludziom towarzyszy tu więc silna negatywna emocja względem polityki.

3. Hipoteza anomii – apatia występuje w przypadku szybkich i gwałtownych zmian. Następuje wówczas dezorientacja, ludzie gubią się w polityce. Rzeczywistość pluralistyczna emituje dużo sygnałów w związku z czym ludzie przestają wiedzieć co jest słuszne, kto ma rację a kto nie. Jest to stan zagubienia poznawczego. Sytuują się tu najczęściej kobiety i ludzie ze słabym wykształceniem.

4. Hipoteza odreagowania PRL – traci już moc poznawczą

5. Hipoteza marginalizacji

Hipotezy te nie są alternatywne ale uzupełniają się.

ĆWICZENIA 4 – POLSKA MŁODZIEŻ POZA POLITYKĄ I DEMOKRACJĄ

Badania przeprowadzone Ne grupie młodych ludzi z różnych typów szkół w roku 1995. 2/3 badanych nie interesuje się polityką. Młodzież rzadko o niej rozmawia, poziom wiedzy obywatelskiej młodzieży jest niski, młodzież nie ceni sobie demokracji jako swoistej metainstytucji.

Na postawy wobec demokracji składa się:

• Zainteresowanie tą sferą oraz pewna wiedza o demokratycznej polityce – poziom wiedzy można uznać za zerowy. Tylko ¼ udzieliła większość odpowiedzi poprawnych. Wyniki testu zależały od wykształcenia ojca, typu szkoły i płci (licealiści i chłopcy wypadają lepiej). Dobry wynik testu jest silnie skorelowany z zainteresowaniem polityką.

• Rozumienie i docenianie demokratycznych instytucji, docenianie stowarzyszania się obywateli, w tym partii politycznych, obstawanie przy prawach mniejszości i prawach jednostki. – Na pytanie o własne preferencje wyborcze nie potrafi odpowiedzieć 43%, a 38% stwierdza że nie ma partii, która by im się podobała. Bierze się to z braku zainteresowania polityką, niskim poziomem wiedzy politycznej i przekonaniem, że polityka to „brudna sprawa”. 60% ufa mniej niż połowie wskazanych instytucji, tylko 1/5 uważa, że demokracja ma przewagę nad innymi formami rządów.

• Gotowość do demokratycznego działania, a przynajmniej do udziału w demokratycznych procedurach i gotowość do ewentualnej obrony demokracji. – dla 47% badanych demonstracje uliczne mają sens, większość jednak woli spokojniejsze formy działania, tak więc broniąc demokracji badani najczęściej byliby skłonni podpisywać listy (63%). Jest to skorelowane z przekonaniem, że demokracja ma przewagę nad innymi formami rządów. Pójście do wyborów deklaruje z kolei 55% badanych, co jest skorelowane z rodziną i szkolnym środowiskiem.

• Negatywna ocena przeszłości i docenianie obecnego ustroju (w przypadku krajów postkomunistycznych). – 1/3 badanych sądzi, że Polska dobrze wyszła na załamaniu się ustroju komunistycznego, jednak większość nie potrafi dokonać oceny.

Społeczne instytucje i organizacje wpływające na postawy młodzieży względem demokracji:

• Rodzina(głównie wykształcenie rodziców) – rodzina czy rodzice wpływają na postawy dzieci wobec demokracji, a do pewnego stopnia przekazują mu swoje nastawienia.

• Szkoła (typ szkoły) – licea a w drugiej kolejności technika wpływają na postawy młodych prodemokratycznie, niestety wpływ ten jest słaby i obejmuje tylko niektóre postawy wobec demokracji.

• Środowisko rówieśnicze – wpływy rówieśników są słabsze niż w przypadku rodziny ale liczniejsze i demokratyczne.

• Kościół (praktyki religijne) – kościół i wiara oddziałują bardzo słabo i niekonsekwentnie.

• Media(czytelnictwo i oglądalność) – oddziałują na postawy młodych wobec demokracji pozytywnie, ale wpływy są nieliczne.

Za najpierwszego nauczyciela demokracji należy zatem uznać indywidualną wiedzę obywatelską badanego.

NOTATKA Z ZAJĘĆ: MŁODZIEŻ POLSKA 95.

Badania przeprowadzone Ne uczniach klas III w 1995 r.

Podział badań:

1. Część opisowa (jakie jest wyposażenie obywatelskie, polityczne młodych) – autorka pyta tu o:

1. Zainteresowanie i wiedze o polityce – POLSKA MŁODZIEŻ POZA POLITYKĄ! DLACZEGO?

• Zainteresowanie polityką prawie zerowe, nie interesuje się nią ¾ badanych.

• Młodzież ma krytyczny stosunek do polityki, 80% akcentuje, że polityka to brudna sprawa.

• Jeśli chodzi o wiedzę z tego zakresu to test wiedzy zaliczyło 25%.

Pokazuje to że młodzież jest poza polityką.

1. Rozumienie i docenianie demokracji – POLSKA MŁODZIEŻ POZA DEMOKRACJĄ! DLACZEGO?

• 43% badanych nie potrafi wskazać na swe preferencje wyborcze.

• 38% nie potrafi wskazać odpowiedniej partii.

• Pytając o docenianie demokracji autorka pyta o zaufanie instytucjom. 60% ufa mniej niż połowie

• Ważne było pytanie czy polityka ma przewagę nad innymi formami rządów i tak: 22% badanych odpowiada ‘tak’, 21% ‘nie’ i aż 43% nie ma zdania!

1. Gotowość do własnej aktywności

• Autorka pyta co badany zrobiłby gdyby demokracja była zagrożona. 63% podpisałoby tylko list, 23% badanych nie zrobiła by nic. Demokracja miałaby więc obrońców wśród 16% młodzieży.

1. Stosunek do przeszłości, do czasów PRL

Cechy te są samo wzmacniającym się syndromem postaw prodemokratycznych: jeśli badany jest zainteresowany polityką ma więcej wiedzy na ten temat i na odwrót. Powoduje to, że badany częściej ceni demokrację i jest gotów podjąć się jej obrony. Ten syndrom prodemokratyczny objął tylko 25 – 33% badanych.

1. Część poznawcza (jak wyposażenie obywatelskie, polityczne powstaje) – autorka pyta tu od czego zależą postawy wobec demokracji:

1. Rodzina

2. Szkoła – nikt demokracji w szkole nie uczy i nie chce uczyć.

3. Rówieśnicy

4. Media – umocniły w nas przekonanie, że polityka to chaos. Mogą więc media odpychać nas od polityki. Ich wpływ jest szalenie ambiwalentny.

5. Kościół – korelacja jest tu słaba. Wpływ kościoła jest właściwie zerowy, rezygnuje on z formowania postaw politycznych. Wobec demokracji kościół jest neutralny.

Niekiedy mówi się także o wpływie własnych doświadczeń, własnych lektur czy bezpośrednio poznanych autorytetów.

ĆWICZENIA 5: KULTURA POLITYCZNA – KOMPONENTY I TYPOLOGIE.

Pojęcie i komponenty kultury politycznej:

Kultura polityczna to całokształt orientacji politycznych obywateli. Wąskie podejście w centrum uwagi stawia sferę subiektywną polityki i jej zewnętrzne manifestacje w postaci zachowań konkretnych i werbalnych. Tak więc przedmiotem zainteresowań jest tutaj uwarunkowany różnymi czynnikami stosunek do polityki, a więc: sposób odnoszenia się do instytucji politycznych, mechanizmów życia politycznego, decyzji politycznych oraz wydarzeń w sferze polityki. Kultura polityczna powstaje pod wpływem stosunków ekonomicznych.

Komponenty kultury politycznej G. A. Almonda:

1. Orientacje (postawy) poznawcze – głównie wiedza o polityce. WIEDZA lub POZNANIE

2. Orientacje afektywne (emocjonalne) – głównie uczucia żywione wobec systemu politycznego i rozmaitych podmiotów polityki. UCZUCIA

3. Orientacje oceniające, wartościujące – opinie o obiektach polityki. OCENY

Orientacje te przebiegają na 4 różnych poziomach:

1. Poziom systemu jako całości

2. Poziom obiektów inicjujących (instytucji politycznych, partii, elit politycznych, przywódców, grup nacisku)

3. Poziom obiektów wynikowych (decyzji politycznych, wykonawców, wydarzeń politycznych)

4. Poziom jednostek – jednostka jest tu postrzegana przez pryzmat własnej osoby.

Można przedstawić to w formie tabeli:

	System jako całość	obiekty inicjujące	Obiekty wynikowe	Jednostka
Wiedza	na temat swego narodu, systemu politycznego, jego historii	O instytucjach politycznych, o przywódcach	O mechanizmach polityki i procesach podejmowania decyzji politycznych	Postrzeganie własnego położenia
Uczucia	Jaki jest stosunek emocjonalny ludzi do tych zagadnień	Jakie żywią uczucia wobec tych obiektów	Jakie maja odczucia wobec ważnych wydarzeń politycznych	Emocje towarzyszące kontaktom z systemem
Oceny	Jak ludzie oceniają stan obecny	Jak oceniają te obiekty	Jak postrzegają ważne wydarzenia polityczne	Ocena własnej sytuacji

W. Markiewicz, B. Gołębiowski, J. Garlicki i ich komponenty kultury politycznej:

1. Wiedza o polityce

2. Wartości uznawane i pożądane odnoszące się do polityki

3. Oceny funkcjonowania instytucji politycznych i oceny wydarzeń politycznych

4. Zachowania w sferze polityki.

Na tej podstawie można stworzyć definicję projektująco – regulującą:

Kultura polityczna – zmienny w czasie, wytworzony głównie pod wpływem tradycji historycznej oraz struktury instytucji politycznych i zasad funkcjonowania danego systemu – całokształt orientacji społeczeństwa, grupy społecznej, jednostki wobec polityki. Jest to sfera subiektywna polityki, obejmuje bowiem wewnętrzne przekonania, znajdująca wyraz w zachowaniach konkretnych i werbalnych. Składają się na nią:

1. komponent poznawczy (kognitywny) – Zainteresowanie polityką, wiedza o niej, znajomość faktów politycznych. Kształtowanie tego wymiaru odbywa się poprzez:

• doświadczenia w środowisku pracy

• doświadczenia w obcowaniu z instytucjami systemu politycznego

• przyswajanie wiedzy naukowej

• mass media

Komponent poznawczy jest to składnik sfery subiektywnej.

1. komponent aksjologiczny – Wartości uznawane i pożądane dotyczące systemu politycznego i mechanizmów funkcjonowania jego instytucji. Kształtowanie tego wymiaru jest możliwe dzięki:

• tradycji historycznej

• systemowi religijnemu

• doktrynie politycznej

• programowi ruchów politycznych

• mass mediom

• rodzinie (celowa grupa przenosząca pewne wzory)

komponent aksjologiczny tkwi w sferze subiektywnej

1. komponent ocenny (ocenno – afektywny) – ocena zjawisk politycznych i sądy wartościujące na temat instytucji politycznych. Wymiar ten jest determinowany

• wiedzą

• ukształtowanym systemem wartości

• jakimś wydarzeniem politycznym

• działaniem instytucji politycznej

1. komponent behawioralny – uznawane wzory zachowań w sferze polityki i wypróbowane typy działań politycznych. Zachowania polityczne powstają przy bezpośrednim zetknięciu z instytucjami politycznymi.

Komponenty te są kształtowane w ramach socjalizacji politycznej jednostek i grup społecznych.

Typy i modele kultury politycznej:

Typologia kultury politycznej G. A. Almonda:

Rodzaje kultury politycznej ze względu na: 1)poziom świadomości i wiedzy dotyczącej systemu politycznego, jego instytucji oraz zjawisk politycznych; 2)podejmowanie działań w sferze polityki, a przynajmniej w sprawach publicznych. Można to nazwać aspektem pragmatycznym. Wyróżniamy tu kultury polityczne:

1. zaściankowa (parafialna) – niska wiedza dotycząca systemu politycznego lub jej brak, brak zainteresowania uczestnictwem w działalności politycznej (typowy rodzaj dla wspólnot pierwotnych w Europie średniowieczne, a obecnie dla afrykańskich społeczności plemiennych)

2. zaściankowa i podporządkowania (parafialno – poddańcza) – powstaje gdy mniejsze społeczności plemienne, rozdrobnione księstwa czy hrabstwa łączą się w większą całość.

3. podporządkowania (poddańcza) – świadomość wpływu systemu politycznego na życie obywateli, bierne podporządkowanie decyzjom władz, brak motywacji do aktywnego uczestnictwa w działalności politycznej. (typowy rodzaj dla systemów monocentrycznych, totalitarnych).

4. Podporządkowania i uczestnictwa (poddańczo – uczestnicząca) – znajomość mechanizmów polityki, zainteresowanie aktywnym udziałem w działalności politycznej, a równoczesne przekonanie, że kanały wpływu na decyzje polityczne są dla danej grupy czy jednostki zablokowane.

5. uczestnictwa (uczestnicząca) – względnie wysoka świadomość mechanizmów politycznych, skłonność obywateli do aktywnego udziału w polityce (charakterystyczny dla rozwiniętych systemów demokratycznych.

Typologia kultury politycznej ze względu na akceptowane wartości polityczne (kształtowane w procesie socjalizacji):

1. konserwatywna

2. liberalna

3. chrześcijańsko – demokratyczna

4. socjaldemokratyczna

5. populistyczna

typologia kultury politycznej T. Filipiaka:

1. mieszczańska kultura polityczna – w kapitalizmie, akceptacja podstawowych praw i wolności obywatelskich przy równoczesnym zróżnicowaniu ekonomicznym społeczeństwa. Preferowana jest tu wolna gra sił politycznych.

1. Liberalno – postępowa

2. Autokratyczno - postępowa

1. totalitarna i autorytarna- schyłek XIX w., kraje faszystowskie i militarystyczne, radykalnie ograniczone swobody i prawa, działalność ogranicza się do przymusowego udziału w oficjalnych uroczystościach.

2. kultura polityczna w społeczeństwie obywatelskim – akceptacja pluralizmu politycznego, przekonanie o wartościach wolnej gry sił politycznych.

Kultura obywatelska:

Kultura obywatelska – realnie występujący model kultury politycznej we współczesnym społeczeństwie, charakteryzujący się aktywnością obywateli, ich świadomym uczestnictwie w życiu politycznym.

NOTATKA Z ZAJĘĆ: KULTURA POLITYCZNA

G. A. Almond i jego współpracownicy np. Verbo czy Easton, prowadzili badania porównawcze na następujących państwach: Niemcy, Włochy, wielka Brytania, Meksyk, Ameryka.

Rodzaje kultury politycznej:

1. zaściankowa (parafialna)

• „analfabetyzm” polityczny

• System polityczny nie jest obecny w świadomości ludzi

• Brak wiedzy i zainteresowania systemem politycznym i mechanizmami tego systemu

• Zawężenie horyzontów – ludzie koncentrują się jedynie na najbliższym otoczeniu

• Społeczeństwa plemienne, oraz każdy przypadek ludzi odizolowanych emocjonalnie od polityki

1. podporządkowania (poddańcza)

• brak aktywności politycznej

• świadomość wpływu systemu politycznego, na życie jednostek

• ludzie mają wiedzę na temat systemu

• uczucia żywione wobec systemu są funkcją tego, czy system ten podoba im się czy też nie

• ludzie czekają biernie na to co da im rząd. Kulturę tą cechuje więc bierne czekanie na efekty

• ludzie nie mają motywacji do udziału w polityce, do angażowania się.

1. uczestnictwa (uczestnicząca)

• świadomość

• wiedza

• uczestnictwo

• motywacja

dla celów praktycznych wyróżnić można jeszcze specyficzny przypadek tej kombinacji jakim jest:

1. kultura obywatelska

• aktywność związana z polityką jest normalna dla ludzi

Kultura polityczna nie działa w próżni, istnieje ona w relacji do systemu politycznego. System polityczny jako całość jest systemem zamkniętym. W jego skład wchodzą obiekty podejmujące decyzje. Ten system polityczny nie działa w próżni lecz w otoczeniu społecznym, którego elementem jest właśnie kultura polityczna.

System polityczny ma pewne wyjścia z systemu na których ukazują się wyniki podejmowanych decyzji, ale ma także wejścia, czyli inicjowanie polityki, dzięki którym otoczenie społeczne może na ten system oddziaływać, wywierać presję. Są to np. wybory, organizacje społeczne, które oddziałują na politykę.

Można to przedstawić graficznie:

MODEL POLITYKI JAKO SYSTEMU

OTOCZENIE SPOŁECZNE SYSTEM POLITYCZNY JAKO CAŁOŚĆ

PREZYDENT

PARLAMENT

RZĄD

WEJŚCIE WYJŚCIE Z

SYSTEMU (EFEKTY)

Różnice pomiędzy poszczególnymi typami kultury politycznej:

	System jako całość	Obiekty inicjujące (wejścia do systemu)	Obiekty wynikowe (wyjścia z systemu a więc efekty)	Jednostka (postrzeganie siebie, swoich możliwości wpływu na system polityczny
Zaściankowa	0	0 (brak motywacji uczestnictwa)	0	0
Podporządkowania	1	0 (brak motywacji uczestnictwa)	1(interesują ich tylko efekty a nie obiekty inicjujące)	0
Uczestnictwa	1	1	1	1

Kultura polityczna – zmienny w czasie, wytworzony głównie pod wpływem tradycji historycznej oraz struktury instytucji politycznych i zasad funkcjonowania danego systemu – całokształt orientacji społeczeństwa, grupy społecznej, jednostki wobec polityki. Jest to sfera subiektywna polityki, obejmuje bowiem wewnętrzne przekonania, znajdująca wyraz w zachowaniach konkretnych i werbalnych. Składają się na nią:

1. komponent poznawczy (kognitywny) – Zainteresowanie polityką, wiedza o niej, znajomość faktów politycznych. Kształtowanie tego wymiaru odbywa się poprzez:

• doświadczenia w środowisku pracy

• doświadczenia w obcowaniu z instytucjami systemu politycznego

• przyswajanie wiedzy naukowej

• mass media

Komponent poznawczy jest to składnik sfery subiektywnej.

1. komponent aksjologiczny – Wartości uznawane i pożądane dotyczące systemu politycznego i mechanizmów funkcjonowania jego instytucji. Kształtowanie tego wymiaru jest możliwe dzięki:

• tradycji historycznej

• systemowi religijnemu

• doktrynie politycznej

• programowi ruchów politycznych

• mass mediom

• rodzinie (celowa grupa przenosząca pewne wzory)

komponent aksjologiczny tkwi w sferze subiektywnej

1. komponent ocenny (ocenno – afektywny) – ocena zjawisk politycznych i sądy wartościujące na temat instytucji politycznych. Wymiar ten jest determinowany

• wiedzą

• ukształtowanym systemem wartości

• jakimś wydarzeniem politycznym

• działaniem instytucji politycznej

1. komponent behawioralny – uznawane wzory zachowań w sferze polityki i wypróbowane typy działań politycznych. Zachowania polityczne powstają przy bezpośrednim zetknięciu z instytucjami politycznymi.

Czym się różni komponent afektywny od oceniającego? Komponent oceniający to oceny, np. czy jest Pan zadowolony?, komponent afektywny z kolei to emocje, np. co zrobiłby Pan gdyby coś zagrażało demokracji?. W komponencie afektywnym pytamy więc o zaufanie, więź, sympatię.

ĆWICZENIA 6 – KULTURA POLITYCZNA A JAKOŚĆ DEMOKRACJI.

Kultura obywatelka jest pojęciem szerszym niż kultura polityczna ponieważ obok aktywności politycznych w zakres tego pojęcia wchodzą również aktywności pozapolityczne takie jak: działalność charytatywna, oświatowa, promująca pewne syte życia.

Kultura obywatelska wyznaczona poprzez:

• dominujące postawy wobec innych uczestników życia publicznego (zaufanie, tolerancja)

• poziom kompetencji w sprawach publicznych , obecność myślenia w kategoriach dobra wspólnego.

Rodzaje kultury obywatelskiej:

Wysoka	Niska
Poziom zaufania do innych jest wysoki	Zaufanie do innych jest znikome
Tolerancja dla odmiennych poglądów jest wysoka	Tolerancja dla odmiennych racji jest niezbyt wysoka
Dążenie do interesów wspólnoty jako całości	Przeważa dążenie do realizacji partykularnych interesów. Niska kultura obywatelska prowadzi do tzw. amoralnego familizmu a więc do maksymalizowania korzyści dla siebie i swojej rodziny kosztem otoczenia społecznego.
Wiedza o mechanizmach politycznych jest znaczna	Wiedza o mechanizmach funkcjonowania spraw publicznych jest marginalna
Reguły gry są respektowane	Formalne reguły gry są naruszane nagminnie
Składają się na nią: społeczny zasób zaufania, norm i powiązań	Składają się na nią: partykularyzm, wzajemny brak zaufania w społeczeństwie, eksploatacja innych, ucieczka w prywatność
Nasyca demokrację wartościami obywatelskimi przyczyniając się do poprawy jej jakości. Z kolei demokracja wysokiej jakości utrwala wysoki poziom kultury obywatelskiej. - sprzężenie zwrotne.	Psuje demokrację bo pozbawia ja podstawowych wartości obywatelskich. Z kolei „pusta” demokracja negatywnie wpływa na poziom kultury obywatelskiej – sprzężenie zwrotne.

„Demokracja wywiera silny pozytywny efekt na rozwój postaw charakterystycznych dla kultury obywatelskiej, zaś postawy te nie wywierają przyczynowego wpływu na demokrację” (Muller i Seligson)

Liczba lat trwania demokracji umacnia postawy charakterystyczne dla wyższej kultury obywatelskiej.

Poziom kultury obywatelskiej pozytywnie wpływa nie tyle na demokrację co na demokratyzację. Im wyższa jest kultura obywatelska tym silniejsza jest presja społeczna na dalszą demokratyzację systemu.

Kultura polityczna – sposób bycia w życiu politycznym określonej wspólnoty. Jest to „całokształt indywidualnych postaw i orientacji politycznych uczestników danego systemu”. To co nazywamy kulturą polityczną jest pośrednikiem między jednostką a instytucjami politycznymi oraz między tym co nieformalne a tym co zinstytucjonalizowane.

Każdy system polityczny wytwarza „legitymizujące symbole”: 1)materialne np. flaga; 2)ideologiczne np. ideologie narodowe, procedury wyłaniania władzy. Im więcej obywateli akceptuje owe symbole tym stabilniejsze są podstawy systemu politycznego.

Orientacje wobec tych symboli:

1. poznawcze – określają poziom znajomości poszczególnych symboli oraz zakres kompetencji obywatelskich w tym wymiarze.

2. Afektywne – odnoszą się do stopnia emocjonalnego przywiązania do poszczególnych symboli

3. ewaluacyjne – wyznaczają wagę jaką poszczególni obywatele przywiązują do tych symboli.

Formowanie kultury politycznej:

Jest to proces długotrwały powstały poprzez:

• tradycję życia politycznego określonej wspólnoty, która wynika bezpośrednio z realnej historii politycznej, lub

• zmitologizowane przekazy międzygeneracyjne

• stereotypy

Kultura polityczna nadaje formę relacją zachodzącym w sferze polityki. Służy także jako instrument wstępnego definiowania indywidualnego lub zespołowego partnera interakcji. Im niższa kultura polityczna tym większe prawdopodobieństwo definiowania ”innego” w kategoriach o negatywnym zabarwieniu emocjonalnym. Zwiększa się wówczas prawdopodobieństwo stosowania agresji.

Przemoc często stwarza agresję. Stosowanie przemocy może być prawomocne społecznie. Brak agresji w polityce jest nienaturalny.

Agresja spełnia 2 funkcje:

1. ekspresyjna - wyrażanie swojego stosunku do otoczenia lub do „innego”

2. pragmatyczna – sposób osiągania zamierzonego celu

W Polsce w okresie transformacji obiektem agresji byli politycy czy partie polityczne w całości. Ostatnio można zauważyć agresję odnoszącą się do władzy bezpodmiotowej, a więc raczej do władzy reguł czy instytucji, niż konkretnych ludzi czy ściśle określonych ugrupowań politycznych.

„Można oczekiwać, negatywnych skutków dla demokracji, jeśli wysokiemu zaufaniu i intensywności relacji wewnątrz grup towarzyszy niskie zaufanie i słaba intensywność relacji pomiędzy grupami” (Paxton)

Rozumienie alienacji politycznej:

1. na styku władza – obywatel: „alienacja polityczna to poczucie wyobcowania jednostki wobec polityki i rządu (…) poczucie braku identyfikacji” (Lane). Rozumienie to utożsamiane jest z wycofaniem się z polityki, zniechęcenie się polityką na skutek źle ocenianego funkcjonowania machiny rządowej.

2. na styku obywatel – system społeczny: „alienacja polityczna to wyobcowanie z systemu politycznego. Innymi słowy jest to brak identyfikacji z owym systemem” (Schwartz). W rozumieniu tym chodzi o wyobcowanie z sytemu społeczno – politycznego, czyli traktowanie tego systemu jako obcego.

NOTATKA Z ZAJĘĆ: KULTURA POLITYCZNA A DEMOKRACJA.

Kryterium mówiące o tym, co jest wysoką a co niską kulturą polityczną, co je odróżnia:

Kryterium oceny kultury politycznej stanowi obywatelska kultura polityczna

Obywatelska kultura polityczna kultura polityczna

Obywatelska kultura polityczna to oprócz kultury politycznej, zorientowanej wokół tego co polityczne, obejmuje także:

• aktywność niepolityczna w życiu publicznym, np. działalność charytatywna.

• Postawy wobec innych uczestników życia społecznego, które mają swą publiczna manifestację. Do postaw tych zaliczamy:

• Zaufanie – wynika z niego kooperacja z innymi. Jeśli w społeczeństwie istnieje zaufanie między jego członkami to koszty działalności gospodarczej są niższe, jest to więc czynnik wzrostu gospodarczego. Zaufanie sprzyja tworzeniu więzi, dzięki której ludzie się porozumiewają.

• Tolerancja – wynika z niej 1) ograniczenie agresji, konfliktu; 2) rozumienie, to swego rodzaju otwartość. Poszerza się nasza wiedza, otwieramy się na nowe zjawiska. 3) większe tempo rozwoju, innowacji, oznacza wolność, swobodę dla czegoś nowego a to dynamizuje życie społeczne, stąd szybszy rozwój. Konserwatyzm w tym wypadku oznacza zacofanie.

• Orientacja na dobro wspólne – to umiejętność przejawiania altruizmu, człowiek potrafi poświęcić swą energię, swój czas aby szerszej społeczności było lepiej, zależy to od tego, czy człowiek identyfikuje się z daną społecznością czy też nie. Jeśli identyfikacja taka występuje ludzie potrafią współdziałać.

Z orientacją na dobro wspólne wiąże się pojęcie amoralnego familizmu. Występuje on gdy powyższe elementy zostają zredukowane do mniejszych społeczności familijnych – rodzin, klanu, plemienia. Na zewnątrz jest wrogie społeczeństwo. Przedstawiciel amoralnego familizmu jest przekonany, że każdy postępuje tak jak i on, dążąc do własnych korzyści kosztem innych. W Polsce amoralny familizm przejawia się w postaci nepotyzmu, a więc obsadzanie stanowisk przez rodzinę.

Istnieje silny związek pomiędzy obywatelską kulturą polityczną a stabilną demokracją. Istnieje pewna symbioza.

Obywatelska kultura polityczna stabilna demokracja

Im dłużej istnieje demokracja tym wyższa kultura polityczna. (Wnuk – Lipiński) tak więc demokracja uczy, wpaja obywatelską kulturę polityczną.

Muszą istnieć pewne cechy aby demokracja mogła trwać. Tak więc jakiś potencjał obywatelskości musi być aby zaistniała demokracja (Inglehart, Almond) Najpierw istniała obywatelska kultura polityczna wśród elit i to umożliwiło wprowadzenie instytucji demokratycznych. Powstanie tych instytucji z kolei spowodowało przenoszenie tej kultury na szersze społeczeństwo.

ĆWICZENIA 7: SPOŁECZEŃSTWO OBYWATELSKIE.

Sposoby rozumienia społeczeństwa obywatelskiego wynikają z:

• Sposobu definiowania relacji między jednostką a zbiorowością

• Przekonania o roli i prawach obywatela w życiu publicznym.

• Wyrażanej roli państwa i jego relacji z rozmaitymi grupami społecznymi, zorganizowanymi i działającymi w domenie publicznej.

Najprostsza definicja: społeczeństwo obywatelskie to ogół niepaństwowych instytucji, organizacji i stowarzyszeń cywilnych działających w sferze publicznej. Są to struktury względnie autonomiczne wobec państwa, powstające oddolnie i charakteryzujące się na ogół dobrowolnym uczestnictwem swoich członków.

Inne podejścia:

• Społeczeństwo obywatelskie (Walzer) – szczególny rodzaj przestrzeni społecznej wypełnionej nieprzymusowym stowarzyszaniem się ludzi oraz Siecia powiązań między nimi.

• Społeczeństwo obywatelskie (Bobbio) – ogół aktywności społecznych w przestrzeni publicznej nie kontrolowanej przez państwo.

• Społeczeństwo obywatelskie (Schmitter) – zespół lub system samoorganizujących się grup pośrednich, które:

• Są niezależne zarówno od władz publicznych jak i firm czy gospodarstw domowych

• Są zdolne do podejmowania działań zbiorowych w celu obrony lub promocji własnych interesów lub wartości

• Nie dążą do zastąpienia instytucji państwowych i prywatnych ale też nie starają się przejąć odpowiedzialności za całą sferę publiczną.

• Działają w ramach uprzednio ustalonych ‘cywilnych’ reguł nakazujących wzajemny szacunek.

• Społeczeństw obywatelskie (Szacki) – to tzw. trzeci sektor gdzie podmioty są prywatne, cele natomiast publiczne. (w przeciwieństwie do sektora 1 – rynku: podmioty i cele prywatne; sektora 2 – rządu: podmioty i cele są publiczne)

Warunki brzegowe wyłonienia się społeczeństwa obywatelskiego( wpływają one na kształt społeczeństwa obywatelskiego oraz na to czy pojawia się przestrzeń dla jego funkcjonowania):

1. Istnienie przestrzeni publicznej, pozwalającej na swobodną instytucjonalizację sił społecznych – przestrzeń publiczna w całości kontrolowana przez niedemokratyczne państwo uniemożliwia tworzenie autonomicznych instytucji i organizacji, które są przecież wyrazem społeczeństwa obywatelskiego.

2. Istnienie komunikacji społecznej nie kontrolowanej przez państwo – służy ona do definiowania i uzgadniania interesów grupowych, wspólnych wartości celów działania różnych grup społecznych co w konsekwencji umożliwia ich instytucjonalizacje.

3. Istnienie rynku, na którym dokonywane są transakcje wymiany dóbr i usług, wraz z ochroną prywatnej własności – autonomiczne wobec państwa rynki umożliwiają niezależne od państwa ekonomiczne podstawy działania struktur społeczeństwa obywatelskiego.

Relacja społeczeństwa obywatelskiego z państwem i jego aparatem:

1. Społeczeństwo obywatelskie jako przeciwstawienie państwa – Europa środkowa i wschodnia. Ujawnia się w oddolnym procesie demokratyzacji. Antagonistyczne relacje między społeczeństwem a państwem mają charakter trwały.

2. Społeczeństwo obywatelskie jako uzupełnienie państwa – perspektywy republikańskie. Akcentuje się pożytki dla realizacji dobra wspólnego, płynące z organizowania się społeczeństwa obywatelskiego do dziedzin życia zbiorowego, w których państwo jest mniej kompetentne lub efektywne.

3. Państwo jako uzupełnienie społeczeństwa obywatelskiego – perspektywy liberalne. Formułowany w oparciu o zasadę „minimalnego państwa” oraz pomocniczości państwa, które jest potrzebne tylko w tych sferach gdzie społeczeństwo obywatelskie okazuje się mniej kompetentne lub mniej efektywne.

Funkcje społeczeństwa obywatelskiego (Walzer):

• Mediacyjna – polega na mediacji pomiędzy poziomem państwa a żywiołem gospodarstw domowych. W jej obrębie wyróżnia się funkcje szczegółowe jakimi są:

• Artykulacyjna – polega na agregowaniu rozproszonych na poziomie mikrostrukturalnym, wartości, celów, interesów, potrzeb, w większe całości i reprezentowanie je wobec państwa i opinii publicznej.

• Integracyjna – skupianie wobec celów, interesów, itd. Zwolenników, mobilizowanie poparcia dla starań określonej organizacji.

• Edukacyjna – polega na: 1) wykształceniu wśród członków postaw obywatelskich, zinternalizowaniu demokratycznych reguł gry i 2) poprzez upublicznianie swych celów uwrażliwianiu opinii publicznej.

• usługowa (samopomocowa) Za S. Nałęczem – to świadczenie oddolnie organizowanych usług społecznych.

Usytuowanie społeczeństwa obywatelskiego w przestrzeni społecznej:

Poziom makro – sfera publiczna (publiczne instytucje państwa obywatelskiego)

Poziom mezzo – sfera publiczna (prywatne instytucje społeczeństwa obywatelskiego)

Poziom mikro – sfera prywatna (mikrostruktury społeczne: gospodarstwa domowe, małe grupy nieformalne)

Etapy tworzenia społeczeństwa obywatelskiego w Polsce:

Społeczeństwo obywatelskie w Polsce powstawało w opozycji do państwa i wpłynęło na ukształtowanie przebiegu demokratyzacji, a wraz z nią budzenia się właściwego społeczeństwa obywatelskiego. Grupy dysydenckie składające się głównie z inteligencji i intelektualistów wypowiedziały cywilne posłuszeństwo reżimowi komunistycznemu. Przeszkodom w budowaniu społeczeństw obywatelskiego w Polsce były działania represyjne a w tym stan wojenny jak również kontrolowanie przez państwo wszystkich sfer życia. Etapy tworzenia społeczeństwa obywatelskiego w Polsce przedstawiają się następująco:

1. Moralny sprzeciw wobec systemu – ograniczony do wąskich elit. 1968 rebelia inteligencji i studentów, 1970 rebelia robotników Wybrzeża. Kolejna rebelia robotników w 1976 doprowadziła do powstania jawnych grup dysydenckich.

2. Pierwsza wizyta Jana Pawła II w Polsce w 1979 r. – wizyta ta naruszyła dwa filary systemu komunistycznego: 1) izolację społeczną (rozpad podziału na „my” – najbliższe otoczenie i „oni” – cała reszta wrogiego społeczeństwa); 2) kontrole komunistycznego państwa nad dyskursem publicznym.

3. Stworzenie Solidarności 1980 – rozpoczęła się tu początkowa faza przejścia do demokracji, w tej fazie pojawia się protospołeczeństwo obywatelskie.

4. Wprowadzenie stanu wojennego 13. 12. 1981 – następuje zmiana ewolucji w koncepcjach społeczeństwa obywatelskiego – od modelu etycznego do społeczeństwa paralelnego.

5. Okrągły stół 1989 – spotkali się przy nim reprezentanci władzy komunistycznej i opozycji demokratycznej. Zakończył się okres „apolitycznej polityki” (polityka której nie redukuje się do zdobycia władzy nad innymi ale jest ona traktowana jako sensowny sposób poszukiwania i osiągania celów).

6. Po 1989 – 3 procesy mające istotny wpływ na kształt polskiego społeczeństwa obywatelskiego: 1) pluralizacja Solidarności; 2) częściowa demobilizacja członków Solidarności; 3) zapoczątkowanie procesu instytucjonalizacji rozmaitych sił społecznych i inicjatyw obywatelskich na poziomie pośrednim.

Perspektywa liberalna i republikańska społeczeństwa obywatelskiego:

PERSPEKTYWA LIBERALNA	PERSPEKTYWA REPUBLIKAŃSKA (KOMUNITARNA)
ODMIENNOŚĆ ZAŁOŻEŃ ONTOLOGICZNYCH
Społeczeństwo – połączenie moralnie autonomicznych jednostek	Społeczeństwo – wspólnota moralna zmierzająca do wspólnego dobra, której ontologiczny status jest pierwotny w stosunku do poszczególnych członków. Wspólne dobro nie jest prosta sumą celów i dążeń członków wspólnoty.
Jednostki – jest autonomiczna, wolna spełniająca trzy warunki: 1) każda ma własną koncepcję dobrego życia, 2) na tym gruncie może zgłaszać roszczenia pod adresem instytucji i dążyć do realizacji tego dobra oraz 3) jest zdolna do brania odpowiedzialności za własne cele i dążenia	Jednostka – „produkt relacji ze wspólnotą
Funkcja społeczeństwa – zapewnienie równości jednostek wobec prawa przez zgodny z regułami proces demokratycznego podejmowania decyzji w sferze publicznej.
ODMIENNOŚĆ ZAŁOŻEŃ EPISTEMOLOGICZNYCH
Prawa jednostki mają charakter uniwersalny i są niezbywalne. Prawomocne jest odwoływanie się do owych praw bez względu na kontekst kulturowy.	Roszczenia do uniwersalności praw są nieuprawnione.
POGLĄDY NA TEMAT SPOŁECZEŃSTWA OBYWATELSKIEGO
Obywatele tworzą społeczeństwo obywatelskie, ale aby było to możliwe jednostki muszą: 1) być wyposażeni w odpowiedni kapitał społeczny pozwalający jednostką działać; 2) minimum kultury cywilnej która pozwala dostrzec nie tylko swój interes ale także Wartości dobra wspólnego.	Społeczeństwo obywatelskie „stwarza” obywateli

Społeczeństwo obywatelskie a wspólnota narodowa:

Według Szackiego społeczeństwo obywatelskie i wspólnota narodowa to dwie różne wspólnoty wyobrażeniowe. Pierwsza z nich przywodzi na myśl to co wspólne wszystkim społeczeństwom cywilizowanym, z kolei wspólnota narodowa to to, co tworzy jedyną w swoim rodzaju tożsamość każdego społeczeństwa. Społeczeństwo obywatelskie funkcjonuje w ramach państwa narodowego.

Społeczeństwo obywatelskie a społeczeństwo polityczne:

W skład społeczeństwa politycznego wchodzą zarówno ci, którzy ubiegają się o pozycję w strukturze władzy, jak i ci, którzy udzielają im swojego poparcia. Społeczeństwo obywatelskie obejmuje organizacje nie dążące do udziału w strukturach władzy oraz ludzi w apolitycznych rolach obywatelskich. Jedna z funkcji takiego społeczeństwa jest wpływ na politykę.

Wspólnota a stowarzyszenie:

Stowarzyszenie charakteryzuje się relacjami formalnymi, rzeczowymi, bezosobowymi opartymi na więziach interesu, umowy i korzyści oraz na własności prywatnej. Procedury tych relacji przyjmują postać pisanego prawa.

Wspólnota z kolei opiera się na relacjach zwyczajowych i osobowych wynikających z więzów pokrewieństwa, braterstwa lub sąsiedztwa. Kontrola społeczna regulowana jest tu przez tradycję i obyczaj.

Społeczeństwo obywatelskie nie jest ani wspólnota ani stowarzyszeniem. Jest ono całością, na którą składają się zarówno wspólnoty jak i stowarzyszenia.

NOTATKA Z ZAJĘĆ: SPOŁECZEŃSTWO OBYWATELSKIE

Różnice pomiędzy kultura polityczną a społeczeństwem obywatelskim:

KULTURA POLITYCZNA	SPOŁECZEŃSTWO OBYWATELSKIE
Ma rodowód empiryczny	Ma rodowód teoretyczny (filozoficzny) – nie można precyzyjnie określić terminu pojęcia społeczeństwo obywatelskie. W termin ten wkładano różne definicje.
Obywatelskość to fenomen jednostkowych zachowań czy przekonań. Jest tu podejście indywidualistyczne. Bada się więc czy jednostka jest obywatelska.	Podejście ponadjednostkowe. Obywatelskość jest tu cechą społeczeństwa a nie jednostki. Istnieje tu świadomość wspólnotowości. Zwraca się tu uwagę na związki pomiędzy jednostkami a nie na same jednostki.
Podejście to dominuje do końca lat 70 i mówi, że badając kulturę polityczna należy zapoznać się z jednostkami.	Istnieje od końca lat 70. Wtedy to mówi się o kolejnym odkryciu społeczeństwa obywatelskiego. Było to wynikiem wydarzeń w 1980 roku – pojawienia się niezależnej, oddolnej samoorganizacji – Solidarności. Przyniosło to upadek reżimowi komunistycznemu.

Społeczeństwo obywatelskie:

To samoorganizacja 1) oddolna (dobrowolna) i 2) niezależna. To działalność mająca charakter zinstytucjonalizowany. Instytucjonalizacja ta zapewnia pełną całość. Społeczeństwo to jest III sektorem. Aby opisywać społeczeństwo obywatelskie należy więc zbadać siłę III sektora. Jest to jego operacyjna definicja.

Sektory:

I rynek: podmioty i cele prywatne (niekiedy podmioty są publiczne)

II rząd: podmioty i cele publiczne

III społeczeństwo obywatelskie: podmioty prywatne (cywilne), cele publiczne

IV korupcja: podmioty publiczne, cele prywatne.

Warunki brzegowe istnienia społeczeństwa obywatelskiego:

1. Przestrzeń publiczna – społeczeństwa obywatelskiego nie można opisywać w oderwaniu od państwa, konstytuuje się ono w jego ramach. W granicach państwa powstają wspólne cele.

2. Wolna komunikacja – musi istnieć bowiem możliwość wymiany racji, przekonań, wierzeń, interesów.

3. Rynek – na rynku jesteśmy niezależni od państwa, stajemy się tu jednostkami samodzielnymi, myślimy o sobie. Rynek pomaga zawiązać więź między jednostkami. Dzięki gospodarce rynkowej ludzie są niezależni, działają bez pomocy i ingerencji państwa. W systemach nierynkowych wszyscy ludzie są uzależnienie od państwa, bo daje im ono pracę. Obok podmiotowego nastawienia ludzi rynek uczy samodzielności ekonomicznej. III sektor musi bazować na ludziach niezależnych finansowo. Wolny rynek stwarza podstawy rozwinięcia się społeczeństwa w obywatelskie. Rynek jest źródłem finansowania stowarzyszeń obywatelskich. Na zachodzie pieniądze czerpią organizacje od fundatorów.

Funkcje społeczeństwa obywatelskiego:

1. Mediacyjna – odsłania role III sektora jako pośrednika pomiędzy jednostka a makrostrukturami.

1. Artykulacyjna – artykulacja potrzeb, interesów jednostkowych wobec instytucji państwa. Nagłaśnianie problemu, uświadamianie go instytucjom i państwu. Jest to: 1)reprezentacja i 2)lobbing. Dlaczego nie wystarczą media? Odp:

2. Integracyjna – bez integracji społeczeństwo jest zatomizowaną masą, wówczas państwo jest potężne, a jednostki bezradne. Akcentuje się tu, że społeczeństwo obywatelskie podnosi integracje społeczną. Nie ma więc „kaszki” lecz ludzie łatwo się mobilizujący. Jest to wytwarzanie więzi i zaufania społecznego.

3. Edukacyjna

1. Usługowa

Jakie są przeszkody wytwarzania społeczeństwa obywatelskiego i co te przeszkody niszczy?