ĆWICZENIA 8: SPOŁECZEŃSTWO OBYWATELSKIE
Tekst 1
Społeczeństwo obywatelskie a demokracja:
Społeczeństwo obywatelskie to obszar ciał pośredniczących pomiędzy obywatelem a państwem. To obszar który zajmują stowarzyszenia polityczne i obywatelskie. Jednym z ważniejszych kontekstów w jakich pojawia się społeczeństwo obywatelskie jest przeciwstawienie go państwu.
Seymour Martin Lipset uważa, że istnieją pewne rodzaje skutków obecności struktur społeczeństwa obywatelskiego:
Legitymizacja rywalizujących ze sobą grup religijnych, ideologicznych i grup konkurujących o władzę. Doprowadza to do powstania systemów demokratycznych, gdyż tylko uznając prawa innych do odróżniania się możemy uzasadnić nasze prawo do posiadania własnego stanowiska.
Zmniejszenie oporu społecznego wobec nieoczekiwanych zmian.
Struktury społeczeństwa obywatelskiego stanowią środowisko, które uczy i przyzwyczaja do innowacyjnych (twórczych) zachowań.
Wyuczenie umiejętności politycznych i zwiększenie faktycznego uczestnictwa obywateli w organizacjach politycznych.
Społeczeństwo obywatelskie a kapitał społeczny:
Kapitał społeczny odnosi się do: 1) sieci stowarzyszeń, powiązań; 2) norm wzajemności; 3) społecznego zaufania. Jest on wprost proporcjonalny do aktywności obywateli w różnego rodzaju stowarzyszeniach.
Kapitał społeczny ułatwia koordynację i współpracę. Jeśli ludzie podejmują współpracę kapitał społeczny kumuluje się. Dodatnie sprzężenia zwrotne prowadzą do równowagi społecznej, dla której typowy jest wysoki stopień współpracy, zaufania, obywatelskiego zaangażowania i wspólnego dobrobytu. Cechy te określają wspólnotę obywatelską. Francis Fukuyama, który twierdzi, że społeczeństwo obywatelskie to sieć instytucji pośredniczących między rodziną a państwem, podkreśla, że kapitał społeczny opiera się raczej na zwyczaju niż na racjonalnej kalkulacji.
Problemy teoretyczne:
Nawet jeśli istnieje zgoda że społeczeństwo obywatelskie to obszar leżący między rodziną a państwem i że obszar ten zajmują dobrowolne stowarzyszenia, to pojawia się pytanie czy wszystkie dobrowolne stowarzyszenia można zaliczyć do społeczeństwa obywatelskiego? Dla Putnama podstawowa jest tu odpowiedź na pytanie czy dane stowarzyszenie generuje i podtrzymuje kapitał społeczny
Granice społeczeństwa obywatelskiego. Dolna granica – rodzina jest włączana w społeczeństwo obywatelskie ale np. według Hegla rodzina to wcześniejsza forma społeczeństwa obywatelskiego, która stanowi warunek jego możliwości. Rodzina nie może być społeczeństwem obywatelskim ponieważ:
Istnieje różnica w rodzaju zaufania względem rodziny, gdzie jest ono spontanicznie wytwarzane, a względem dobrowolnych stowarzyszeń, gdzie zaufanie jest ich podstawą.
Pyzatym według Hegla członkowstwo w dobrowolnym stowarzyszeniu w zasadzie zależy od naszego swobodnego wyboru, z kolei więzy pokrewieństwa od nas nie zależą.
Rodzina ze swej natury jest ekskluzywna: zostać członkiem rodziny w inny sposób niż urodzić się w niej jest praktycznie niemożliwe, z kolei dobrowolne stowarzyszenia są w swej istocie inkluzyjne otwarte na nowych członków.
Natomiast w opozycji do Hegla dla Cohena i Arato społeczeństwo obywatelskie to obszar społecznych interakcji leżący między gospodarką a państwem, składający się przede wszystkim z rodziny, stowarzyszeń, ruchów społecznych.
Kontrowersje wzbudza status dobrowolnego stowarzyszenia jakim jest partia polityczna – dla Tocquevilla było oczywiste, że partie polityczne są podstawową instytucją społeczeństwa obywatelskiego. Z kolei Cohen i Aratho twierdzą, że nie wszystko, co znajduje się na obszarze pomiędzy gospodarką a państwem należy do społeczeństwa obywatelskiego. Należą do niego tylko te normy, role, praktyki i kompetencje które odnoszą się do świadomego stowarzyszania się, samoorganizacji społecznej oraz zorganizowanej komunikacji społecznej. Trzeba ich zdaniem wyróżnić obok społeczeństwa ekonomicznego także społeczeństwo polityczne partii, organizacji politycznej.
Państwo totalitarne a społeczeństwo obywatelskie:
W państwie totalitarnym społeczeństwo obywatelskie nie istnieje. Między rodziną a państwem nie ma instytucji mediujących lub są całkowicie kontrolowane przez państwo. Sposoby unicestwienia przez państwo totalitarne społeczeństwa obywatelskiego to: eliminacja organizacji społeczeństwa obywatelskiego, kontrola lub nadzór nad nimi, zakładanie własnych organizacji będących agendami społeczeństwa obywatelskiego.
W Polsce w latach 1956 – 1976 członkowie organizacji byli członkami jedynie w sensie nominalnym: zapisali się, płacili składki i tyle. Nie można tu mówić o wytworzeniu jakiegokolwiek kapitału społecznego. Trudno też mówić o integracji, normach współpracy, lojalności. O narodzinach społeczeństwa obywatelskiego zdolnego do generowania kapitału społecznego można mówić dopiero od lat 1976 – 1980. Z kolei rok 1989 przyniósł system demokratyczny, który zniósł bariery rozwoju społeczeństwa obywatelskiego.
Czynniki wpływające na postawy wobec społeczeństwa obywatelskiego:
Tradycja obywatelskiego zaangażowania – warto prześledzić zaplecze odrodzenia ducha obywatelskiego w drugiej połowie XVIII w. i jego dziedzictwo. W krótszej perspektywie interesujący byłby okres rozbiorów.
Rodzina – jako najważniejsza dla jednostek grupa odniesienia. Badania polskiej rodziny wskazują, że polski familizm może stanowić barierę dla tempa rozwoju i jakości społeczeństwa obywatelskiego. Dzieje się tak, gdyż ze względu na strukturę społeczną współczesna rodzina polska wywodzi się w większości z rodzin chłopskich, które odznaczały się pewną zamkniętością, nadrzędnością własnego interesu gospodarczego, nieufnością i podejrzliwością wobec sąsiadów.
Resentyment – to trwałe nastawienie psychiczne, które rodzi się, gdy określone odruchy uczuciowe ulegają stłumieniu i nie ostają rozładowane. W dziejach struktury społecznej w Polsce wskazać można dwie sytuacje które mogły być przyczyną resentymentu: 1) stosunek między chłopami a szlachtą, kiedy to upokorzenia, szykany, wyzysk ze strony dworu spotykały się ze świadomością bezsilności i podległości po stronie chłopów; 2) zróżnicowanie strukturalne w obrębie stanu szlacheckiego.
Próżnia socjologiczna:
Stowarzyszenia obywatelskie zakładają dobrowolność członkowstwa, motywacje związane z ich celami spontaniczność i autonomiczność działania. Dobrowolność w latach 1956 – 1989 była często wątpliwa, jeśli chodzi o motywacje, to często dominowały nie chęć działania na rzecz celów organizacji ale oportunizm i nadzieje na uboczne korzyści. Organizacje nie były tez niezależne.
Stefan Nowak zauważa, że w okresie realnego socjalizmu w latach 70 dla polaków najważniejsze były: rodzina i więzi rodzinne oraz przyjaciele i więzi przyjacielskie. Potem długo, długo nic, a na samym końcu naród. Ten brak środka określił on mianem próżni socjologicznej. ”Pomiędzy poziomem grup pierwotnych a poziomem narodowej społeczności istnieje – z punktu widzenia identyfikacji ludzi i ich emocjonalnego zaangażowania – próżnia socjologiczna. A więc brak jest w skali masowej identyfikacji ludzi z organizacjami i instytucjami sytuującymi się pomiędzy rodziną a narodem. Dzieje się tak według Nowaka ponieważ ludzie nie posiadają poczucia dostatecznego wpływu na sprawy dziejące się w instytucji w której pracują, lub do której należą. Czują się w nich wyalienowani, postrzegają je jako wrogie.
Stan społeczeństwa obywatelskiego w Polsce:
Zaangażowanie na rzecz lokalnej wspólnoty – co 10 Polak zrobił cos na rzecz swej wspólnoty lokalnej.
Obywatelskie zaangażowanie – 2,7 % dorosłych Polaków uznało za ważne dla własnej tożsamości bycie członkiem towarzystw, stowarzyszeń.
Zaufanie społeczne – ważny składnik kapitału społecznego – ze stwierdzeniem, że można ufać większości ludzi zgadza się 9% Polaków.
Więzi sąsiedzkie – kolejna ważna forma kapitału społecznego – w 1993 r. 73% Polaków spotkało się ze swoimi sąsiadami w celach towarzyskich częściej niż raz w roku.
Polacy najliczniej zorganizowani są w związkach zawodowych. Następnie w stowarzyszeniach działkowców, hodowców itd., duże wydaje się zaangażowanie rodziców w szkołę (1,6 mln Polaków). Czwarte miejsce zajmują organizacje wiejskie (5,5%) na piątym miejscu z kolei znajdują się organizacje, grupy, ruchy przykościelne, ale jest to stosunkowo mało (3,6%)
W partiach politycznych, bez których nie do pomyślenia byłaby demokracja przynależność deklaruje ok. 360 tyś. Polaków, co stanowi 1,3%
Jeśli wyłączymy członkowstwo w związkach zawodowych to gdzieś należy 30 % Polaków, a więc trzech na dziesięciu.
2/3 Polaków pozostaje poza sferą obywatelskiego zaangażowania co plasuje Polską na samym końcu wśród krajów rozwiniętych.
W dobrowolne stowarzyszenia angażują się nieco częściej: mężczyźni, ludzie w wieku 25 – 54, ludzie aktywni zawodowo, z wyższym wykształceniem.
Najwyższym poziomem zaangażowania obywatelskiego odznaczają się: Dolny Śląsk, region północno – zachodni i Wielkopolska, natomiast najmniejsze zaangażowanie to: Górny Śląsk i Małopolska
Tekst 2:
Blokady społeczeństwa obywatelskiego:
Egzogenne – dotyczą relacji społeczeństwo obywatelskie – państwo.
Endogenne – są wytworem samoorganizującego się społeczeństwa.
W wymiarze obiektywnym państwo wycofuje się z zobowiązań wobec społeczeństwa, natomiast na poziomie świadomości poszczególnych jednostek państwo nadal występuje w roli podstawowego dystrybutora wszelkiego typu dóbr. Skutkiem tego jest blokada poszukiwań nowych zasad koordynacji wewnątrz społeczeństwa obywatelskiego.
Organizowanie się na bazie więzi negatywnej.
Organizowanie się społeczeństwa obywatelskiego według modelu wspólnot pierwotnych – ten sposób organizowania się ma charakter ekskluzywny. Sposób stowarzyszania zakładający, że jednostka przynależy do wspólnoty duszom i ciałem wiąże się z postrzeganiem innych grup jako wrogich, z którymi nie można współdziałać.
Myślenie o wspólnocie narodowej kosztem myślenia o stowarzyszeniach, różnego rodzaju dobrowolnych agregacjach.
Podstawowe ograniczenia dla formowania się społeczeństwa obywatelskiego są wynikiem instytucjonalnych i strukturalnych słabości tak państwa jak i samoorganizującego się społeczeństwa.
Przejawy słabego państwa:
Kontynuacja zastanych struktur centralnej administracji państwowej.
Przetrwanie starych form prawa.
Lawinowe tworzenie nowych przepisów prawnych wyższej rangi, powodujące chaos i nieprzejrzystość regulacji prawnych niższego rzędu.
Zbytnie rozczłonkowanie systemu partyjnego.
Dyktowanie stowarzyszeniom właściwych formuł działania.
NOTATKA Z ZAJĘĆ: SPOŁECZEŃSTWO OBYWATELSKIE
Pożytki z istnienia społeczeństwa obywatelskiego według Lipseta:
Akceptacja demokracji, poparcie – dzięki społeczeństwu obywatelskiemu pojawiają się pewne legitymizacje, które wpływają na postawy ludzi. Można bronić swych poglądów i interesów nie naruszając przy tym praw innych do odrębnego zdania. Ludzie uczą się więc jak realizować zbiorowe cele bez naruszania Raw innych. Jest to odpowiednik funkcji edukacyjnej u Lipińskiego. Im wyższy jest poziom społeczeństwa obywatelskiego tym wyższy jest pluralizm postaw, demokracja.
Innowacyjność, dynamika – im mniejsza obywatelskość, tym mniejsza innowacyjność. Silne społeczeństwo obywatelskie samo oddolnie wytwarza innowacyjność, nowe prawa, wpływa na państwo w tych sferach. Mamy tu do czynienia z dynamizmem, stąd sugestia, że społeczeństwo obywatelskie może być amortyzatorem zmian, ponieważ w sposób elastyczny reaguje na te zmiany.
Wytworzenie zaufania, kapitał społeczny – kapitał społeczny według niektórych to kapitał zaufania. Zaufanie to wpływa na oddolną, dobrowolną współpracę. Współpraca ta z kolei powoduje: 1) wzrost gospodarczy, 2) tworzenie nowych rozwiązań, 3) rozwiązywanie problemów. Można powiedzieć, że mamy tu do czynienia z samo wzmacniającym się syndromem lub inaczej błędnym kołem – współpraca jest możliwa dzięki zaufaniu, a ufamy dzięki współpracy. Można to przedstawić graficznie:
ZAUFANIE WSPÓŁPRACA
Wzrost gospodarczy Nowe rozwiązania Rozwiązywanie problemów
Poziom zaufania i współpracy to czynnik społecznego dobrobytu. Tam gdzie wyższy poziom zaufania i współpracy, tam wyższy poziom obywatelskości, a to z kolei wpływa na wyższy poziom dobrobytu.
Współpraca z innymi podnosi kapitał społeczny. Rośnie wówczas dobrostan, gdyż ludzie spotykając się, współpracując ze sobą mogą wprowadzać ulepszenia, innowacje, naprawiać.
Jeśli w społeczeństwie obywatelskim nie wytworzy się kapitał społeczny, wówczas jest ono zależne od państwa. Państwo przejmując zajęcia społeczeństwa obywatelskiego jest nieefektywne i kosztowne. Społeczeństwo obywatelskie jest bardziej efektywne i mniej kosztowne gdyż działają w nim pasjonaci zorganizowani dobrowolnie.
Czy społeczeństwo Polskie jest społeczeństwem obywatelskim?
W większości organizacji uczestniczymy tylko biernie, np. w PZW ludzie płacą jedynie składki, nie ma się tu do czynienia z obywatelskością czynną.
Większość Polaków należący do jakiś stowarzyszeń należy tylko do 1. W społeczeństwach zachodnich w przeciwieństwie do Polski stowarzyszenia to sieci a nie wyspy obywatelskości. Stowarzyszenia w Polsce są zajęte sobą często traktując inne jako wrogów, rywali w dostępie do dotacji.
Blokady społeczeństwa obywatelskiego:
Egzogenne (relacje między państwem a społeczeństwem obywatelskim - dziedzictwo przeszłości)
Bariery prawne – biurokratyczne – prawo utrudnia działanie stowarzyszeń społeczeństwa obywatelskiego. Mieści się tu relikt przeszłości jakim jest centralizm. Państwo nie chce przekazywać pewnych praw społeczeństwu obywatelskiemu, wiąże się to z monopolizacją.
Bariery finansowe – związane z bariera prawną. Państwo bardzo niechętnie wspiera stowarzyszenia . pyzatym jeśli państwo je finansuje zanika zasada niezależności stowarzyszeń.
Bariery polityczne – państwo traktuje społeczeństwo obywatelskie jako wroga, coś niechcianego.
Endogenne (wewnątrz społeczeństwa obywatelskiego)
ĆWICZENIA 9: ELITY A ROZWÓJ DEMOKRACJI.
Aby mówić o systemie rządów demokratycznych muszą być spełnione następujące warunki:
Wolne i otwarte wybory
Autentyczna rywalizacja polityczna
Ochrona swobód obywatelskich
Wolność zrzeszania się, informacji i komunikowania w celu nieskrępowanej rywalizacji pomiędzy przywódcami.
Istotą systemów demokratycznych jest nieskrępowane ujawnianie konfliktów, dlatego utrzymanie stabilności tego systemu rządów jest sprawą niezwykle trudną. Brak równowagi pomiędzy konfliktem a consensusem przejawia się na trzy sposoby: 1) ograniczenie demokracji poprzez uszczuplenie praw politycznych i obywatelskich, manipulacje wyborcze; 2) eskalacja przemocy; 3) masowe rebelie lub próby zamachu stanu.
Typologia systemów demokratycznych:
Demokracja skonsolidowana – system rządów spełniający wszystkie proceduralne kryteria demokracji; ponadto wszystkie znaczące politycznie grupy akceptują istniejące instytucje polityczne i demokratyczne reguły gry. Jest to typ idealny. (Europa Zachodnia, Ameryka Północna, Japonia, Australia i Nowa Zelandia)
Demokracja nieskonsolidowana – występują instytucje proceduralnej demokracji oraz masowe w nich uczestnictwo, ale brak jest rzeczywistego konsensusu elit odnośnie demokratycznego porządku w polityce, a poszczególne frakcje elity nie mają do siebie zaufania i wystarczających wzajemnych kontaktów. Jest to zazwyczaj efekt nagłego załamania się reżimu autorytarnego. (Austria między dwiema wojnami, Grecja)
Demokracja ograniczona – elity podzielają demokratyczny konsensus i są strukturalnie zintegrowane, ale ze względu na restrykcje wyborcze „oddolne” uczestnictwo polityczne ograniczone jest do grup lepiej usytuowanych. (Wielka Brytania i Szwecja w XIX w.).
Pseudodemokracja – odbywają się wybory, przywódcy twierdzą, że są one demokratyczne lecz nie występują żadne cechy demokracji skonsolidowanej. (Afryka, Bliski Wschód, Azja)
Brakiem konsolidacji są: działalność partii antysystemowych, posiadających znaczące zaplecze wyborcze jak również rebelie przeciwko systemowi władzy, które przy pomocy środków nadzwyczajnych zmierzają do radykalnych zmian politycznych.
Elita – zbiór jednostek, które dzięki swej strategicznej pozycji w kluczowych organizacjach społecznych są w stanie kształtowac procesy decyzyjne regularnie i substancjalnie.
Regularnie tzn.: punkt widzenia i przewidywanie działania osób należących do elity są postrzegane przez inne wpływowe osoby jako istotne parametry określające treść ewentualnych decyzji zmian w strukturze władzy.
Substancjalnie tzn.: bez poparcia lub sprzeciwu elit rezultaty procesów politycznych istotnych z punktu widzenia ich interesów byłyby inne.
Typy elit:
Badania nad elitami mają dwa podstawowe wymiary: 1) stopień strukturalnej integracji (oznacza on istnienie względnie intensywnych formalnych i nieformalnych powiązań komunikacyjnych i wzajemnych oddziaływań pomiędzy różnymi frakcjami elity); 2) zakres porozumienia dotyczący wartości politycznych (oznacza on względne porozumienie elit dotyczące reguł i kodów zachowań politycznych oraz prawomocności istniejących instytucji politycznych).
| Elita sfragmentaryzowana | Elita zintegrowana normatywnie | Elita zintegrowana ideologicznie |
|---|---|---|
| Minimalny stopień strukturalnej integracji | Relatywnie wysoki stopień strukturalnej integracji | Silny stopień strukturalnej integracji |
| Niewielki zakres normatywnego consensusu | Relatywnie wysoki stopień normatywnego consensusu, który przejawia się w „konkurencji” – frakcje elity konkurują o poparcie mas | Silny consensus |
| Brak zgody dotyczącej reguł gry politycznej | ||
| Nie ufające sobie wzajemnie frakcje elity definiują proces polityczny jako „wojnę” | Sieć powiązań komunikacyjnych i interakcyjnych obejmuje wszystkie lub prawie wszystkie frakcje. Żadna z nich nie dominuje w skutek czego większość ugrupowań politycznych posiada możliwość wpływu na podejmowanie rządowych decyzji | Powiązania komunikacyjne i wzajemne oddziaływania wiążą wszystkie podgrupy elity, ale są scentralizowane i kontrolowane przez dominującą frakcję. |
| Niestabilność systemu politycznego | Stabilność systemu politycznego mającego charakter demokratyczny | System stabilny |
Porozumienie elit:
Porozumienie elit polega na nagłej, świadomej zmianie wzajemnych relacji pomiędzy zwalczającymi się frakcjami na drodze wynegocjowanego kompromisu, który obejmuje kwestie najbardziej sporne. Porozumieniu elit sprzyja: 1) poprzedzający porozumienie konflikt, w wyniku którego wszystkie frakcje ponoszą wysokie straty; 2) kryzys polityczny, który grozi wybuchem przemocy na dużą skalę.
Zbliżenie elit – kiedy ścierające się frakcje sfragmentaryzowanej elity dochodzą do wniosku, że formułując szeroką koalicję wyborczą mogą zmobilizować znaczną większość elektoratu, wygrać kolejne wybory i poprzez dominujący wpływ na politykę rządu zabezpieczyć swe interesy.
Cechy charakterystyczne porozumienia elit:
Czas – osiągnięcie porozumienia musi nastąpić szybko
Bezpośrednie zazwyczaj tajne negocjacje przywódców wiodących frakcji
Spisanie formalnego dokumentu który przekazuje treść wzajemnych ustępstw i gwarancji do wiadomości publicznej.
Wiodąca rola doświadczonych liderów.
Porozumienie elit i demokratyczna integracja:
Z historycznego punktu widzenia ukształtowanie się stabilnych ograniczonych demokracji było bezpośrednim rezultatem porozumienia elit. Pomiędzy aktem ukształtowania się demokracji zintegrowanej a porozumieniem elit pośredniczyć mogą dwie ważne zmienne: 1) masowa mobilizacja i 2) żądania uczestnictwa politycznego.
Demokratyczna konsolidacja i normatywna integracja elity w dużym stopniu przyczyniają się do stabilizacji porządku demokratycznego.
NOTATKA Z ZAJĘĆ: ELITY POLITYCZNE.
O charakterze elity decyduje typ demokracji. Wyróżnia się 4 typy demokracji:
Demokracja skonsolidowana – wszystkie znaczące siły stoją na gruncie demokracji; panuje tu konsensus normatywny – wszystkie elity zgodziły się co do respektowania reguł demokracji. Jest to pewien regulamin jak sprawować i wymieniać rządy. Ważna jest także integracja strukturalna, a więc stosunki panujące wewnątrz elit – czy elity komunikują się ze sobą, współpracują czy jedynie się zwalczają?
Demokracja nieskonsolidowana – jej objawem jest istnienie elit, które nie akceptują demokracji. Przykładem są Niemcy 1919 – 1933, w których działają frakcje zainteresowane obaleniem demokracji. Istnieje wrogość i brak konsensusu co do reguł demokracji
Demokracja ograniczona – ograniczone prawo wyborcze, do końca XX w. istnieje ten typ demokracji. Swobody i prawa ograniczone są tylko do części społeczeństwa. Elity rekrutowane są tu z części społeczeństwa, która owe prawa posiada.
Pseudo – demokracja – demokratyczne wybory się odbywają, ale są to tylko wybory. Tak naprawdę istnieje tylko jedna partia panująca. Decyzje, władza jest więc monopolizowana przez jedną partię. Demokracja jest tu tylko fasą. Często prawa zapisane w konstytucji nie są przestrzegane. W rzeczywistości mamy tu do czynienia z dyktaturami partyjnymi. Obóz władzy wygrywa zawsze aż do przewrotu.
Konsolidacja demokracji to inaczej jej dojrzałoś. Konsolidacja powinna promieniować do elit na resztę społeczeństwa. Tam gdzie mamy wrogość i walkę elit tam mamy do czynienia z demokracją nieskonsolidowaną. Polska znajduje się gdzieś pomiędzy demokracją nieskonsolidowaną a skonsolidowaną.
ELITY POLITYCZNE:
KTO? Zbiór jednostek
CO robią? Możliwość kształtowania, wpływu (regularnego i substancjonalnego) na procesy decyzyjne.
DLACZEGO? Strategiczna pozycja głównego decydenta w największych i najbogatszych organizacjach różnego typu.
Zwykły człowiek ma tylko regularny wpływ, poza tym pośredni. Elity z kolei mają wpływ bezpośredni i substancjonalny. Zachowania ludzi w elitach stanowią czynnik decyzyjny podejmowania działań przez ludzi, wpływu na ich decyzje.
Są pewne kręgi, które wpływają na decyzje i są też kręgi, które ich nie mają. Siła wpływu jest zależna od pozycji zajmowanych w rzeczywistych strukturach.
ĆWICZENIA 10: BADANIA SONDAŻOWE A SYSTEM DEMOKRATYCZNY.
1 tekst: (badania sondażowe a system demokratyczny – niepokoje socjologów)
Cechy społeczeństwa liberalno – demokratycznego istotne z punktu widzenia badań opinii publicznej:
System przedstawicielski
Nieograniczony rozrost demokracji, a więc możliwość jej istnienia również w bardzo dużych wspólnotach
Ograniczenia partycypacyjne – pewne formy bezpośredniego uczestnictwa ze względu na rozmiary wspólnot demokratycznych występują w mniejszym zakresie
Znaczne zróżnicowanie postaw w różnych sprawach ważnych dla życia politycznego
Konflikt jako konieczny aspekt życia politycznego
Poliarchia rozumiana jako zespół instytucji niezbędnych w państwie demokratycznym ,taki jak wybór przedstawicieli, wolne, uczciwe wybory, powszechne prawo wyborcze czynne i bierne, wolność słowa, dostęp do informacji, swoboda zrzeszeń.
Pluralizm społeczny i organizacyjny
Roszczenie uprawnień osobistych.
W systemie w którym naturalnym zjawiskiem jest różnorodność i konflikt , demokratyczne działania wymagają społecznego konsensusu. Wyróżnia się trzy jego poziomy:
Konsensus podstawowy – to warunek ułatwiający demokrację. Powstaje, gdy w jakimś społeczeństwie istnieje pełna zgodność w kwestii systemu politycznego i kwestii z nim związanych.
Konsensus co do systemu rządów – warunek konieczny funkcjonowania demokracji, stwarza reguły gry a szczególnie tą, która określa jak mają być rozwiązywane konflikty (rządy większości)
Konsensus dotyczący prowadzonej polityki i rządów – sprowadza się do przyjęcia zasady że w demokracji rządzenie odbywa się poprzez dyskusję, a co za tym idzie charakterystyczne dla demokracji są niezgoda, różnica zdań, opozycja.
Osiąganiu konsensusu sprzyja drożność kanałów społecznego komunikowania czemu sprzyja opinia publiczna. G. Sartorim rozróżnia opinię na: 1) publiczną w tym sensie że jest rozpowszechniana wśród ludzi i 2) opinię w pewnym stopniu przez samych ludzi uformowaną. Względnej autonomii opinii publicznej służy: A) system edukacyjny i B) istnienie środków masowego przekazu.
Status badań sondażowych w systemie liberalno – demokratycznym:
Celem badań sondażowych jest rejestrowanie stanów świadomości i opinii społeczeństwa na temat bieżących wydarzeń. Sondaż jest więc narzędziem diagnostyczno – prognostycznym. Wymaga się aby badania były przeprowadzane systematycznie. Krytykowanie podczas sondażu nie budzi obaw gdyż jest traktowane jako zadanie należące do roli obywatela w demokracji. Instytuty badania opinii cieszą się dużym autorytetem jako instytucje w pełni niezależne, neutralne politycznie. Sondażyści nie komentują, nie dokonują interpretacji wyników własnych badań. Tę rolę pełnią socjologowie akademiccy, dziennikarze lub politycy. Sondażysta i socjolog to dwie wyraźnie wyodrębnione role zawodowe.
Status badań sondażowych w Polsce:
Socjalizm:
W Polsce istnieją opinie prywatne wyrażane tylko w gronie najbliższych i często różniące się od nich opinie publiczne. U niektórych wywiad wywołuje lęk, poczucie zagrożenia, obawę przez represjami ze strony państwa. Nie pozostaje to bez wpływu na wyniki sondażu. Wyniki przez wiele lat nie są znane szerszej społeczności.
Demokracja:
Nowo tworzone ośrodki badań powstają jako instytucje politycznie niezależne. Role socjologa jako komentatora i sondażysty jako dostarczyciela danych są rozdzielone. Jedynym ośrodkiem prowadzącym systematyczne badania i wyniki udostępniającym szerszej publiczności jest CBOS. Głównym kanałem przez który docierają informacje są mass media. Wynikami badań według CBOS- u zainteresowanych jest ponad 65% społeczeństwa, a 67% ufa wynikom. Obawy przed udzieleniem odpowiedzi w wywiadzie sondażowym występują u 20 %.
Sposoby wykorzystania badań sondażowych przyczyną niepokoju socjologów w Polsce:
Kreacyjna rola sondaży – nowe partie chcą wiedzieć na jakie poparcie mogą liczyć. Wchodząc na taką listę partia taka inicjuje się, gdyż publikowane wyniki sondaży ugruntowują ich obecność na scenie politycznej i w społecznej świadomości. Sondażyści nie zawsze dysponują obiektywnymi kryteriami pozwalającymi konstruować listy partii. Kryterium podstawowym jest udział partii w poprzednich wyborach. Wobec nowej partii stosowane są kryteria uznaniowe. Do roli scenarzysty jako bezstronnego dostarczyciela danych dochodzi zatem rola kreatora obrazu sceny politycznej. To zleceniodawca decyduje o tym jakie tematy poruszają sondażyści.
Fetyszyzacja sondaży – sondaże mają dostarczyć informacji a nie być źródłem prawa. Ostatnio jednak można zaobserwować tendencje do przypisywania im pewnej roli w tym zakresie. Mamy tu do czynienia z zabiegiem zastępowania prawa stanowionego głosem większości. Występuje tu także deprecjonowanie, ci przedstawiciele partii których aktualne notowania w sondażach są niekorzystne, podważają niekiedy ich wyniki.
Granice odpowiedzialności socjologów za kształt wiedzy sondażowej – do przeciętnego odbiorcy docierają często odmienne wyniki badań w tej samej kwestii. Jest to wynikiem:
Ułomności samej metody, która obciążona jest błędem trudnym do oszacowania. Błędy te wynikają np. z sugestywności pytań, efektu ankieterskiego
Dynamiki opinii, które mogą być ulotne, ulegać zmianą pod wpływem różnych wydarzeń.
Odmiennych stylów badawczych - różnorodne metody doboru próby, różne sposoby zadawania pytań na ten sam temat.
Selektywny sposób badania niektórych zjawisk
Obecnie w odbiorze społecznym badania opinii publicznej są traktowane jako w wysokim stopniu przydatne dla naukowców, następnie polityków, a dopiero na końcu przeciętnych obywateli.
Czy sondaże mogą badać wszystko? – istnieją jednostki i grupy, które z powodów światopoglądowych nie dopuszczają dyskusji wokół niektórych problemów (np. aborcja czy eutanazja).
2 tekst (Funkcje badań opinii publicznej w ustroju demokratycznym. Przypadek Rzeczpospolitej Polskiej)
W czasach PRL władza wykorzystywała sondaże w celach propagandowych – za ich pomocą budowała obraz popierającej ją „większości”. Obecnie badania opinii publicznej spełniają kilka funkcji:
Funkcje poznawcze – na podstawie badań opinii publicznej zarówno politycy jak i obywatele tworzą sobie obrazy społeczeństwa w którym żyją. Politycy dowiadują się z badań co społeczeństwo myśli na temat poszczególnych kwestii.
Dzięki badaniom opinii publicznej społeczeństwo wie, że nie jest monolitem, dostrzega swe zróżnicowanie wewnętrzne. Utrzymuje się ono w przekonaniu o swej zasadniczej różnorodności.
Badania sondażowe kształtują w społeczeństwie przekonanie, że opinia publiczna i postawy społeczne podlegają bezustannej zmianie.
Systematycznie podawane wyniki reprezentatywnych badań opinii budują uogólnione przekonanie, że w społeczeństwie dominują poglądy nie skrajne, lecz umiarkowane. W odpowiedziach przeważają „raczej tak” i „raczej nie” niż „tak” i „nie”.
Regularne ogłaszanie wyników badań opinii, a także prowadzona przez media edukacja przyczyniły się do oswojenia ogółu społeczeństwa z metodą i procedurą naukową.
Funkcje perswazyjne – perswazja to celowe urabianie przekonań i ocen za pomocą słów, obrazów i innych symboli. Publikując wyniki sondaży informuje się opinie o niej samej, ale również wpływa się na nią. Za pomocą sondażu politycy chcą wpłynąć na umocnienie lub zmianę postaw w społeczeństwie. Perswazja przy użyciu danych sondażowych zakłada wiarę, że wysoka popularność partii niezależnie od tego jaki ma ona program i jakich ma przywódców, przysparza jej dodatkowych głosów. Wyniki sondaży publikowane przez dłuższy czas współtworzą w umysłach ludzi mapy poznawcze – listy partii, wyobrażenia o ich sile, ich szansach i popularności. Perswazja może być zaplanowana ale wcale nie musi. Przykłady perswazji w gazetach:
Żadna gazeta nie może omawiać wszystkich wyników wszystkich sondaży, podobnie jak nie może podawać wszystkich informacji – musi je wybierać. W tej sytuacji może preferować wyniki zgodne z jej obrazem świata. Spośród wielu sondaży wybiera dla siebie wygodne.
Gazety za pomocą środków graficznych lub językowych podkreślają korzystne dla siebie wyniki sondaży i odwracają uwagę czytelnika od wyników niekorzystnych. Niektóre gazety podają wielką czcionką wyniki badań wyborczych zgodnych z ich życzeniami.
Wyniki sondażu są przekazywane wraz z informacjami zmniejszającymi ich uwagę. Nie dostrzega się błędu statystycznego jeżeli wyniki są odpowiedni
W gazetach pojawiają się często omówienia profesorów akademickich. Interpretują oni wyniki spełniając tym samym jawną funkcje ale mają również funkcję ukrytą, którą jest uwiarygodnienie informacji sondażowych, czasem wzmocnienie, a czasem osłabienie ich wymowy.
Problemem jest manipulacja polityczna przy wykorzystaniu sondaży. Jeżeli politycy za pomocą sondaży rozpoznają potrzeby społeczeństwa i dostosowują do nich swoje programy wyborcze, a potem gdy wygrają wybory porzucają to, oznacza to, że badania opinii publicznej, wynalezione na potrzeby demokracji, stają się narzędziem manipulacji.
Funkcje praktyczne: sondaże narzędziem demokratycznej polityki – politycy za pomocą sondaży rozpoznają nastroje społeczne, planują i śledzą kampanię wyborczą. Jeśli politycy traktują wyniki sondaży jako sygnały niezadowolenia i za ich pomocą reagują na problemy z wyprzedzeniem, to można powiedzieć że badania opinii publicznej pomagają rozbrajać protesty. Sondaże służą nie tylko do śledzenia opinii lecz także do szukania sposobów do przekonywania jej co do inicjatyw politycznych, do ustalania kierunków modyfikacji programów i wynajdowania sposobów zdobywania poparcia politycznego.
NOTATKA Z ĆWICZEN: SONDAŻE.
Sondaże nie tylko rejestrują i podaja wyniki ale także co najważniejsze kształtują działania w klasie politycznej i wpływają na obywateli. Początkowo sądzono że istnieje opinia publiczna, a sondaż miał służyć w badaniu jej opinii. Miał on odzwierciedlać to co w opinii publicznej. Jednak obecnie kształtują one opinię społeczną. Jest to swego rodzaju obieg zamknięty:
Opinia publiczna sondaż
Sondaż nie jest więc narzędziem neutralnym. Wiemy, że wpływ sondaży na polityków i obywateli istnieje, nie można jednak zbadać siły tego wpływu.
Pierwsze reprezentatywne sondaże to wiek XX. Wcześniej do czasów rozwoju demokracji nikogo nie obchodzi co myślą chłopi. Władza jest nastawiona na monolog, nie interesuje jej co myślą poddani. Ważne są jednak nastroje dlatego dla władzy istotne jest pytanie czy wśród ludu panują dobre czy złe nastroje. Władza dysponowała więc pewnymi urzędnikami w terenie. Był to swego rodzaju system wczesnego ostrzegania, barometr.
Nie jest ważne co ludzie chcą lecz jakie są ich nastroje, ukazanie czy zagrażają władzy czy nie. Funkcje zbierania informacji o nastrojach pełniły też tajne służby. Jednak zarówno tajne służby jak i urzędnicy to narzędzia nieskuteczne.
Gdy lud zaczyna tworzyć elektorat nie tylko rozpoznanie nastrojów było istotne ale także przekonań i opinii.
Sondaż jest ograniczony, nie pokazuje on żadnej prawdy, mówi nam tylko jak respondent zareagował na pytanie w danym momencie. Stąd socjolog powie, że nie można nadać sondażom statusu prawdy czy ktoś jest za czy przeciw.
Czy władza powinna kierować się wynikami sondaży?? Populiści twierdzą, że tak (vox populi – vox dei; głos ludu – glosem Boga) z kolei elitaryści mówią że nie, gdyż 1) lud może się mylić; 2) lud i jego opinie są zmienne. To elity powinny decydować, rozstrzygać bo lud tak na prawdę się nie zna.
POPULIZM TAK ELITYZM NIE
Dlaczego sondaże się mylą, a co za tym idzie wierzyć im czy nie?
Zmienność respondentów, zmienność w czasie – 25% Polaków decyduje się np. pójść na wybory dopiero w ich dniu. Sondaże więc nie są w stanie uchwycić tych zmian.
Respondenci kłamią, często ukrywane są np. sympatie do partii skrajnych.
Regułą jest że sondaże działają na rzecz silnych.