mgr Jolanta Sadek

Układ mięśniowy- układ ruchu czynny

Mięśnie (musculi)

Są to narządy, które mają wybitną zdolność kurczenia się, tzn. zmniejszania swej długości.

Mięśnie szkieletowe są odpowiedzialne za utrzymanie prawidłowej postawy ciała i wykonywanie ruchów dowolnych. Tworzą one grupy mięśni współdziałających podczas wykonywania ruchu oraz mięśnie działające przeciwstawnie (antagonistycznie).

Ponieważ skurcz mięśnia ma charakter reakcji egzotermicznej, wytwarzają w naszym organizmie ciepło oraz wspomagają zwrotny dopływ krwi w żyłach w kierunku dosercowym oraz chłonki w naczyniach chłonnych.

Skurcz mięśnia odbywa się pod wpływem bodźców:

• mechanicznych, jak uderzenie,

• elektrycznych,

• chemicznych,

• w wyniku bodźca ze strony odpowiednich komórek nerwowych mózgowia lub rdzenia kręgowego, jak to występuje w naturalnych ruchach ustroju,

Budowa mikroskopowa mięśni szkieletowych

Tkanka mięśniowa poprzecznie prążkowana zbudowana jest z długich cylindrycznych komórek – włókien - miocytów.

Każde włókno zbudowane jest z:

• elementarnej błony komórkowej – sarkolemmy,

• cytoplazmy – sarkoplazmy, wypełniającej wnętrze komórki,
  W sarkoplazmie wystepuje barwnik czerwony - mioglobina. Od jej ilości zależy ciemniejsza lub jaśniejsza barwa komórek

• jąder komórkowych (od kilku do kilkuset) → miocyty szkieletowe to polikariocyty. Jądra leżą obwodowo, przy sarkolemmie,

• sarkosomów (mitochondria),

• retikulum sarkoplazmatycznego SR

• włókienek kurczliwych – miofibryli.

Średnica włókien wynosi od 10 do 100 μm, długość od 1 mm do kilkudziesięciu cm. Włókna są owalne (obłe), na końcach zwężone lub rozdwojone.

Barwa mięśni zależy od zawartości hemoglobiny mięśniowej i przepływu krwi przez naczynia włosowate; w związku z tym rozróżniamy:

• mięśnie jasne o niskiej zawartości mioglobiny i słabym przepływie krwi - działają szybko, lecz szybko się również męczą.

• mięśnie ciemne o wysokiej zawartości mioglobiny i wysokim przepływie krwi - działają wolniej, lecz są bardziej wytrzymałe

U człowieka najciemniejsze mięśnie: serce, przepona, mięśnie gałki ocznej są również najbardziej wytrzymałe. W ustroju człowieka mięśnie jasne i ciemne są różnorodnie powiązane ze sobą.

• Każde włókienko okryte jest blaszką łącznotkankową – śródmięsną.
  W śródmięsnej znajduje się także gęsta sieć naczyń krwionośnych włosowatych, doprowadzających substancje odżywcze do mięśnia, a także nerwy i naczynia limfatyczne.

Główna funkcją środmięsnej, oprócz odżywiania mięśnia, jest łączenie komórek mięśniowych, co pozwala na skoordynowane skurcze i rozkurcze

Niektóre komórki mięśniowe są krótsze niż długość mięśnia - właśnie tkanka łączna przenosi siłę skurczu takich komórek do ścięgien i kości.

• Pęczek kilku lub wielu włókien okryty jest omięsną, rolę przenośnika siły skurczu mięśnia

• Zespół pęczków tworzy mięsień, okryty warstwą łącznotkankową – namięsną.
  Namięsna jest otoczona zwykle z zewnątrz łącznotkankową błoną zwaną powięzią.

Namięsna przy skurczu mięśnia porusza się wraz z mięśniem, natomiast powięź pozostaje nieruchoma.

Tkanka łączna omięsnej i namięsnej łączy również mięsień ze ścięgnami, rozścięgnami, powięziami, okostną, przenosząc siłę skurczu na kości

Budowa makroskopowa mięśni

Masa mięśni szkieletowych osoby średniego wzrostu i średniej masy ciała waha się od 25 do 35 kg. Przy masie ciała 70 kg wynosi ona ok. 38%, (gdy masa kośćca stanowi ok. 14% masy ciała). Przez ćwiczenia, szczególnie uprawianie kulturystyki czy ciężkiej atletyki, masa mięśniowa może znacznie wzrosnąć.

Skład mięśnia

Mięsień składa się przeważnie z dwóch różnych części.

1. Jedną część stanowi kurczliwa masa mięśnia, o żywym zabarwieniu ciemnoczerwonym, zbudowana z włókien mięśniowych poprzecznie prążkowanych - tę część mięśnia nazywamy brzuścem.

2. Część drugą stanowi łącznotkankowe ścięgno znajdujące się, na jednym lub na obu końcach mięśnia, które łączy przeważnie mięsień z kośćcem i przenosi na niego pracę mięśnia.

3. Część początkową mięśnia nazywamy też głową, część końcową - ogonem.

Mięsień rozpoczyna się nieraz dwiema lub kilku głowami, z których każda może mieć własne ścięgno; mówimy o mięśniu dwugłowym (biceps), trójgłowym (triceps) lub czwororogłowym (quadriceps). Tak zbudowane są np. mięsień dwugłowy i trójgłowy ramienia, czy dwugłowy i czworogłowy uda.

Również część końcowa, czyli ogon mięśnia, może się składać z dwóch, trzech lub nawet większej liczby ścięgien

Zginacze palców np. kończą się czterema ścięgnami dla czterech ostatnich palców.

• Za początek mięśnia uważa się przyczep leżący bliżej tułowia lub bliżej płaszczyzny pośrodkowej ciała albo bardziej ustalony (nieruchomy);

• Końcem - punkt przyczepu mięśnia bardziej oddalony od płaszczyzny pośrodkowej lub bardziej ruchomy.

• Z tych powodów w praktyce rehabilitacyjnej przyczep początkowy mięśnia określa się często mianem przyczepu bliższego, a przyczep końcowy - przyczepem dalszym mięśnia, co znajduje uzasadnienie w czynności większości mięśni.

Ścięgno

• Mięsień jest przytwierdzony do miejsca przyczepu albo bezpośrednio (włókna mięśniowe biegną aż do powierzchni przyczepu i kończą się przytwierdzając do niej), albo za pośrednictwem ścięgna.

• Ścięgna - to twory włókniste, zbudowane z tkanki łącznej włóknistej zbitej, o zabarwieniu białawosrebrzystym i bardzo odporne.

• Sprężystość ich jest nieznaczna; pod wpływem rozciągania wydłużają się one tylko do 4% swej długości.

• Niezależnie od kształtu, grubości czy długości budowa ścięgna pozostaje zawsze ta sama.

• Osłonka łącznotkankowa, która otacza włókna mięśniowe, przerzuca się na ścięgno stanowiące przedłużenie mięśnia aż do jego punktu przyczepu.

• Ścięgno stanowi istotną część mięśnia, łączy go z kośćcem i przenosi jego pracę na kościec.

• Kształt ścięgien: walcowate, spłaszczone.

• Niektóre występują w postaci szerokiej, płaskiej błony zwanej rozcięgnem (aponeurosis). W tej postaci występują np. ścięgna obu mięśni skośnych i mięśnia poprzecznego brzucha.

• Na ogół kształt ścięgna jest dostosowany w pewnym stopniu do kształtu mięśnia.

• Długość ścięgna znajduje się w określonym stosunku do długości części kurczliwej mięśnia i do rozległości ruchu w danym stawie.

• Grubość ścięgna w stosunku do przekroju poprzecznego mięśnia jest zmienna i waha się w szerokich granicach.

Kształt brzuśca

• Pod względem kształtu brzuśca wyróżnia się mięśnie krótkie, długie i płaskie (szerokie).

• Czwartą grupę stanowią mięśnie mieszane, których nie da się zaliczyć do żadnej z powyższych grup zasadniczych.

Przykładem może być mięsień prosty brzucha, który jest równocześnie mięśniem długim i szerokim.

Do grupy mieszanej możemy również zaliczyć mięśnie okrężne, które tworzą pierścienie mięśniowe dokoła otworów ciała - zwieracze, np. mięsień okrężny oka czy zwieracz odbytu.

• Stopień zróżnicowania mięśniówki na ściśle odgraniczone jednostki mięśniowe jest różny. Mięśnie kończyn są najlepiej odgraniczone jedne od drugich, już znacznie mniej mięśnie tułowia, wśród nich mięśnie grzbietu są najmniej zróżnicowane.

Stosunek brzuśca mięśnia do ścięgna – wyróżnia się mieśnie:

• płaskie - kierunek włókien ścięgna stanowi prostolinijne przedłużenie kierunku włókien mięśniowych. np. w szerokich mięśniach brzucha, w mięśniach międzyżebrowych.

• wrzecionowate - kierunek włókien ścięgna jest przedłużeniem kierunku włókien mięśniowych. Długie, lecz stosunkowo nieliczne włókna takiego mięśnia mogą wykonywać ruch rozległy, lecz nie bardzo silny, (stopień skracania się mięśnia jest zależny od długości jego włókien, a siła mięśnia - od liczby włókien).

• półpierzaste - włókna mięśniowe po krótkim przebiegu
  dochodzą z jednej strony do ścięgna,

• pierzaste - łączą się ze ścięgnem obustronnie.

• dwubrzuścowe - w swej części środkowej zawierają ścięgno pośrednie, które dzieli mięsień na dwie części, czyli na dwa brzuśce

• smugowate - mogą być przedzielone całkowicie lub częściowo przez krótkie ścięgienka, smugi ścięgniste

1 2 3 4 5 6 7 8

Narządy pomocnicze mięśni

1. Powięzie

Powięziami nazywamy błony zbudowane z tkanki łącznej włóknistej, które otaczają poszczególne mięśnie, grupy mięśni lub wreszcie całą mięśniówkę ciała.

Powięź silnie i ściśle, jak bandażem, otacza miękką, bogatą w wodę tkankę mięśnia. W razie przerwania powięzi masa mięśniowa wypływa z powięzi

Podczas skurczu mięsień ślizga się w swej cewie powięziowej. W ruchach mięśni, powięź więc udziału nie bierze. W miejscach, w których kilka powięzi styka się, ograniczają one przestrzenie, przez które przechodzą trzewia lub naczynia i nerwv.

Miejsca te mają praktycznie szczególne znaczenie, ponieważ są one przeważnie drogami szerzenia się procesów ropnych, jak np. okolica szyi, pachwiny czy jamy pachowej.

Odróżniamy:

• powięzie poszczególnych mięśni.

• powięzie grup mięśniowych

• powięź powierzchowną ciała.

Zaznaczyć należy, że są mięśnie, które nie mają własnej powięzi, jak np. mięśnie twarzy.

Powiezie mogą łączyć się ze ścianami żył lub naczyń chłonnych; wtedy są one urządzeniami ssącymi, pomagając przepływowi krwi w żyłach czy limfy w naczyniach chłonnych.

1. Kaletki maziowe

Kaletki maziowe są bardzo różnej wielkości; kształtu pęcherzykowatego, o cienkiej ścianie, znajdują się między narządami, np. między kością a skórą, między kością a mięśniem lub ścięgnem, między torebką stawową a ścięgnem mięśnia, a więc wszędzie tam, gdzie przy ruchach poszczególnych części należy zmniejszyć tarcie do minimum i ułatwić ślizganie się narządów względem siebie.

1. Pochewki ścięgien

Pochewki ścięgien należą do tego samego typu narządów pomocniczych mięśni, co kaletki maziowe. Są to kaletki obejmujące ścięgna mięśni. Występują więc w postaci cewy, w której przebiega ścięgno.

1. Bloczki mięśni są to urządzenia, dokoła których owijają się ścięgna mięśni, zmieniając przeważnie kierunek przebiegu i pociągania mięśnia.

2. Trzeszczki są to kostki włączone w ścięgna mięśni w pobliżu ich przyczepu.

Działanie trzeszczek jest podobne do działania bloczków.

Zależnie od wielkości trzeszczki kierunek ścięgna zostaje zmieniony w większym lub mniejszym stopniu; ścięgno nie biegnie wtedy w kierunku kości, lecz skośnie, lub nawet poprzecznie do jej długiej osi.

Największą trzeszczką jest rzepka.

1. Troczki są silnymi, krótkimi pasmami ścięgnistymi, utrzymującymi ścięgna mięśni blisko kości.

Naczynia mięśni

• Mięśnie poprzecznie prążkowane, jako narządy bardzo czynne, są silnie unaczynione.

• Ilość krwi dochodząca do mięśnia jest tym większa, im intensywniej mięsień pracuje.

• Intensywne czerwone zabarwienie zdrowego mięśnia zależy nie tylko od barwnika zawartego w jego włóknach, hemoglobiny mięśnia, ale również od stopnia jego ukrwienia.

• Zwykle do mięśnia wstępuje kilka gałązek tętniczych i każdej z nich towarzyszą zwykle dwie żyły.

• Tętnice wstępujące w obręb mięśnia rozgałęziają się w omięsnej na cieńsze, następnie na delikatne sieci.

• Sieć naczyń włosowatych przechodzi w żyły, które przebiegają obok tętnic.
  Żyły mięśni, nawet bardzo drobne, wyposażone są w zastawki.

• Ścięgna mięśni w przeciwieństwie do brzuśca są bardzo słabo unaczynione, szczególnie w głębi.

• Naczynia chłonne mięśni biegną obok naczyń krwionośnych – stwierdzono je zarówno w brzuścu, jak i w ścięgnie, gdzie biegną w warstwach powierzchownych i głębokich.

Mechanika mięśni

• Odróżniamy mięśnie jednostawowe (leżą w głębi), dwustawowe i wielostawowe (bardziej powierzchownie).

• Mięśnie wielostawowe mogą działać w ten sam sposób na wszystkie stawy, nad którymi przebiegają, lub też różnie; np. mięsień dwustawowy może zginać jeden staw i prostować drugi.

• Mięsień tak jak taśma gumowa jest rozpięty nad stawem i jego działanie zależy od położenia mięśnia w stosunku do osi stawu.

• W zasadzie mięśnie położone do przodu od osi stawu działają jako zginacze, położone do tyłu od niej - jako prostowniki, położone bocznie jako przywodziciele lub odwodziciele; mięśnie przebiegające skośnie lub poprzecznie do osi są mięśniami obrotowymi (nawracacze i odwracacze).

• Większość mięśni jednak tak jest położona w stosunku do stawów, że działają one w paru kierunkach. Stanowi to pewne biologiczne zabezpieczenie ruchu stawu.

• Mięsień może jednak wywoływać ruchy w stawie, nad którym nie przebiega - wtedy działa na odległość.
  Czynność mięśnia wyraża się w działaniu na oba punkty przyczepu; zbliża on lub oddala od siebie obie części kośćca, które łączy, gdy żadna z nich nie jest ustalona.
  Np. mięsień ramienny zbliża do siebie ramię i przedramię w stawie łokciowym. Przedramię zgina się, ramię cofa się ku tyłowi; zostaje wykonany ruch w stawie ramiennym.
  Czyli: mięsień, który przebiega tylko nad jednym stawem (mięsień jednostawowy), może wykonywać ruch w stawie sąsiednim w kierunku przeciwnym do ruchu w stawie, nad którym przebiega.

Nazwy mięśni:

- od miejsca przyczepu: np. mięsień mostkowo-obojczykowo-sutkowy (mos), kruczo-ramienny

- położenia: np. mięsień naramienny, piszczelowy

- kierunku przebiegu włókien: mięsień skośny zewnętrzny, prosty

- ogólnej postaci: mięsień półścięgnisty

- czynności: mięsień prostownik palców, zginacz, odwodziciel

- ilości głów: mięsień dwugłowy ramienia

Topografia mięśni:

Mięśnie grzbietu:

- kolcowo - ramienne

- kolcowo - żebrowe

- prostownik grzbietu

Mięśnie klatki piersiowe:

- powierzchowne

- głębokie

- przepona

Mięśnie brzucha:

- boczne i przednie

- tylne

Mięsnie szyi.

Mięśnie głowy

- mięśnie wyrazowe (przynajmniej jeden przyczep skórny)

- mięsnie żwaczowe

Mięsnie kończyny górnej i mięśnie kończyny dolnej

Ważniejsze mięśnie szkieletowe człowieka

Miejsce występowania	Nazwa mięśnia	Funkcja
głowa	mięśnie żwacze	poruszają żuchwą
	mięśnie mimiczne, np.: mięsień okrężny oka mięsień okrężny ust	zaciska powieki zaciska wargi
szyja	mięsień mostkowo-obojczykowo-sutkowy	pochyla głowę
klatka piersiowa	mięśnie międzyżebrowe	poruszają klatką piersiową przy wdechu i wydechu
	przepona	obniża dno klatki piersiowej umożliwiając wdech
brzuch	mięsień prosty brzucha	zgina tułów
	mięśnie skośne brzucha	zginają i obracają tułów
grzbiet	mięsień czworoboczny	zbliża łopatki do kręgosłupa i cofa barki
	mięsień prostownik grzbietu	utrzymuje pionową postawę ciała
	mięsień najszerszy grzbietu	opuszcza ramię i kieruje je do tyłu
kończyna górna	mięsień naramienny	odwodzi ramię
	mięsień dwugłowy ramienia (biceps)	zgina przedramię w stawie łokciowym
	mięsień trójgłowy ramienia (triceps)	prostuje przedramię w stawie łokciowym
kończyna dolna	mięśnie pośladkowe	prostują i odwodzą udo w stawie biodrowym
	mięsień krawiecki	zgina staw kolanowy
	mięsień czworogłowy uda	prostuje udo w stawie kolanowym i zgina w stawie biodrowym
	mięsień dwugłowy uda	prostuje staw biodrowy i zgina podudzie
	mięsień brzuchaty łydki	zgina kolano

Piśmiennictwo:

1. Bochenek A.: Anatomia człowieka tom I, PZWL 2004

2. Marecki B.: Anatomia funkcjonalna, 2004

3. Sokołowska-Pituchowa J.: Anatomia człowieka, PZWL 2008