ZESPÓŁ PRZEDSIONKOWY U PSÓW I KOTÓW
Ułożenie ciała w przestrzeni czy to podczas wchodzenia po schodach, pływania czy biegania po parku, pomijając włożony w to wysiłek, przychodzi nam niezwykle łatwo i naturalnie. Podobnie jak my, psy i koty również nie wydają się zwracać uwagi na to, jak bardzo skomplikowany jest ten proces. Nawet podczas odpoczynku na wygodnej kanapie nasz mózg musi uporządkować chaos informacyjny dochodzący z trzech różnych układów zmysłów: narządu wzroku, narządu równowagi oraz receptorów czuciowych rozmieszczonych w różnych miejscach ciała.
Narząd przedsionkowy w szczególności jest niezwykle istotny dla zachowania równowagi i prawidłowej postawy ciała. Odbiera on i analizuje informacje dotyczące oddziaływania grawitacji oraz przyspieszenia ciała względem podłoża. Prawidłowe funkcjonowanie układu przedsionkowego jest konieczne do koordynowania faz ruchu, ponieważ kontroluje on mięśnie zaangażowane w utrzymanie równowagi oraz w zależności od pozycji przyjmowanej w przestrzeni dopasowuje odpowiednią pozycję głowy i ruch oczu.
Narząd przedsionkowy składa się z części obwodowej i ośrodkowej. Część obwodową znajdującą się w uchu środkowym i wewnętrznym tworzy błędnik z receptorami czuciowymi oraz nerw przedsionkowo-ślimakowy (nerw czaszkowy VIII). Nerw ten połączony jest z częścią ośrodkową czyli z jądrami przedsionkowymi (skupiskami komórek nerwowych) w rdzeniu przedłużonym. Z tego miejsca wychodzi szereg połączeń do różnych obszarów ośrodkowego układu nerwowego. Szczególne znaczenie ma połączenie z móżdżkiem i rdzeniem kręgowym, co jest istotne dla utrzymania równowagi w trakcie chodu oraz z jądrami nerwów czaszkowych, odpowiedzialnych za poruszanie gałkami ocznymi. Niektóre wypustki komórek nerwowych jąder przedsionkowych osiągają także ośrodek wymiotny.
Uszkodzenia układu przedsionkowego mogą obejmować część obwodową lub ośrodkową.
W obu przypadkach zmiany mogą występować jednostronnie (najczęściej) lub obustronnie i powodują zaburzenia ruchu oraz nieprawidłowe ustawienie głowy, oczu i/lub całego ciała.
Najczęściej spotykane objawy towarzyszące obwodowemu jak i ośrodkowemu zespołowi przedsionkowemu to:
|
|
|---|
Objawy te mogą występować samodzielnie lub w dowolnych konfiguracjach i z różnym nasileniem, w zależności od miejsca uszkodzenia i jego rozległości. Mogą też towarzyszyć im dodatkowe objawy kliniczne.
Skręt głowy
Skośna pozycja głowy jest głównym objawem zespołu przedsionkowego. W większości przypadków skręt głowy jest skierowany na stronę uszkodzenia. Niekiedy związane jest z silnym skręceniem szyi lub nawet jej wygięciem na grzbiet. Czasem jednak zauważalne jest dopiero po dokładnym obserwowaniu.
Oczopląs
Jest to rytmiczny, oscylujący ruch gałek ocznych. Fizjologicznie występuje przy poruszaniu głową. Spontaniczny, czyli nieprawidłowy oczopląs, występujący bez zadziałania bodźców zewnętrznych jest charakterystycznym objawem zespołu przedsionkowego. Może być poziomy, pionowy lub rotacyjny. Typowy oczopląs składa się z dwóch faz ruchu gałek ocznych skierowanych w przeciwnych kierunkach - wolnej i szybkiej. Na podstawie rodzaju i kierunku faz oczopląsu lekarz weterynarii podczas badania neurologicznego powinien określić odpowiednio lokalizację i stronę, po której doszło do uszkodzenia układu przedsionkowego. Oczopląs jest najsilniej wyrażony w początkowym stadium choroby.
Zez
W przebiegu zespołu przedsionkowego częstym objawem jest zez pozycyjny, który można wywołać poprzez uniesienie głowy zwierzęcia do góry aż do pełnego wyprostowania szyi. Gałka oczna po stronie uszkodzenia opada wtedy do dołu, natomiast drugie oko pozostaje w pozycji fizjologicznej.
Zaburzenia równowagi i niezborność (ataksja)
Zaburzenie koordynacji ruchowej pomiędzy głową, tułowiem i kończynami prowadzi do utraty równowagi, w wyniku czego zwierzę przewraca się i ma duże trudności ze wstaniem. W bardzo zaawansowanych przypadkach zwierzę skręca cały tułów w jedną stronę, zaczyna kręcić się wkoło, a nawet turla się przez grzbiet. U zwierząt, które nie mogą już stać występuje tendencja do leżenia tylko na stronie z uszkodzeniem. Charakterystyczna dla tych objawów jest zdolność do częściowej kompensacji zaburzeń dzięki ocenie wzrokowej. Dlatego zasłonięcie oczu zawsze będzie powodowało nasilenie się obserwowanych objawów.
Towarzyszące objawy kliniczne
niedowład lub porażenie nerwu twarzowego (nerwu czaszkowego VII) często współwystępuje z chorobami obwodowej części narządu przedsionkowego. Dochodzi wówczas do niemożności poruszania powieką, wargą lub uchem po uszkodzonej stronie.
również w przypadkach schorzeń obwodowej części narządu przedsionkowego można zaobserwować zespół Hornera (zwężenie źrenicy, opadnięcie powieki i cofnięcie gałki ocznej).
ze względu na anatomiczne połączenia narządu równowagi i słuchu może dojść do jednostronnej głuchoty.
wymioty jako kliniczny objaw zespołu przedsionkowego występują u zwierząt stosunkowo rzadko, jednak mogą pojawić się w nadostrej postaci choroby.
W rzadkich przypadkach możemy zetknąć się z obustronnym i paradoksalnym zespołem przedsionkowym.
Obustronny zespół przedsionkowy
W wyjątkowych sytuacjach zespół przedsionkowy może wystąpić obustronnie, co znacznie utrudnia określenie czy zmiany mają charakter obwodowy czy ośrodkowy. W takich przypadkach występuje symetryczna niezborność, zwierzę przewraca się na obie strony. Brak jest przekrzywienia głowy i oczopląsu. Uwagę zwracają natomiast szerokie, wahadłowe ruchy głowy i szyi z jednej strony na drugą.
Paradoksalny zespół przedsionkowy
Jest to szczególna forma zespołu przedsionkowego, w której część objawów występuje po stronie przeciwnej do miejsca uszkodzenia. Należą do nich przekrzywienie głowy, zez pozycyjny i oczopląs. Natomiast zaburzenia funkcjonowania receptorów czuciowych i nerwów czaszkowych dotyczą strony uszkodzonej. Paradoksalny zespół przedsionkowy zazwyczaj jest skutkiem zmian w móżdżku.
Schorzenia części ośrodkowej mają gorsze rokowanie w porównaniu ze zmianami obwodowymi, więc bardzo ważne jest dokładne zlokalizowanie miejsca uszkodzenia. Podczas badania neurologicznego i klinicznego lekarz weterynarii powinien stwierdzić czy objawy przedsionkowe spowodowane są przez uszkodzenie w części obwodowej (błędnik, nerw) czy ośrodkowej (pień mózgu, móżdżek).
Konieczne może okazać się wykonanie badań dodatkowych. Badanie otoskopowe pozwala na ocenę kanału słuchowego i błony bębenkowej. W uzasadnionych przypadkach przy stanach zapalnych ucha środkowego i wewnętrznego może zajść potrzeba nakłucia błony i pobrania płynu z jamy bębenkowej do badania bakteriologicznego. Pełne badanie krwi może wykazać zaburzenia metaboliczne. Przy podejrzeniu urazu lub procesu obejmującego puszkę bębenkową wskazane jest RTG głowy lub bardziej zaawansowane badanie przy pomocy tomografii komputerowej (CT), którą należałoby także wykorzystać do dokładnej lokalizacji w przypadku zmian wewnątrzczaszkowych.
Istnieje ryzyko, że ustalenie, która część narządu przedsionkowego jest chorobowo zmieniona, będzie bardzo trudne, a wręcz niemożliwe.
Może się tak zdarzyć gdy:
nagłe wystąpienie zespołu przedsionkowego sprowokuje w pierwszych godzinach trwania tak silną niezborność ruchową, że chore zwierzę nie będzie w stanie utrzymać pozycji stojącej i będzie nadmiernie pobudzone. W takiej sytuacji szybkie i miarodajne badanie neurologiczne jest bardzo utrudnione, a interpretacja wyników zazwyczaj niemożliwa. Powtórne badanie, wykonane kilka godzin lub dni później, może pomóc w neuroanatomicznym scharakteryzowaniu procesu.
niektóre z rozwijających się powoli śródczaszkowych lub zewnątrzczaszkowych procesów chorobowych spowodują stopniowe pojawianie się łagodnie nasilonego zespołu przedsionkowego bez charakterystycznych cech dla lokalizacji ośrodkowej. W takim przypadku może dojść do fałszywego rozpoznania obwodowej postaci zespołu przedsionkowego. Dopiero po długim czasie ogólnego pogłębiania się objawów jasne staje się faktyczne umiejscowienie zmian.
proces dotykający części obwodowej rozwinie się w chorobę części ośrodkowej np. zapalenie ucha wewnętrznego, które może doprowadzić do zapalenia opon mózgowych.
Choroby obwodowej części narządu przedsionkowego
zapalenie ucha środkowego i wewnętrznego - najczęstsza przyczyna obwodowego zespołu przedsionkowego u psów i kotów, do którego zazwyczaj dochodzi na skutek rozszerzenia się zakażenia z zewnętrznego kanału słuchowego, z gardła i obszaru trąbki słuchowej, drogą hematogenną (przez krew) oraz w wyniku perforacji błony bębenkowej przez ciało obce (np. kłos trawy).
idiopatyczny zespół przedsionkowy u psów i kotów - równie częsta przyczyna objawów przedsionkowych o nieustalonej etiologii. Występuje zwykle u starszych psów i kotów. Nie stwierdza się tu żadnych patologicznych zmian w układzie przedsionkowym, w kanałach słuchowych i błonie bębenkowej, ani w wynikach badań dodatkowych. Najczęściej ustępuje samoistnie po 2-4 tygodniach. Rozpoznanie stawia się po wyeliminowaniu innych przyczyn.
wrodzony zespół przedsionkowy - występuje u wielu ras psów (m.in. beagle, cocker spaniel, owczarek niemiecki, doberman) i kotów (birmańskie, syjamskie). Objawy choroby mogą być wyraźne od urodzenia do 4 miesiąca życia. Rokowanie jest ostrożne, chociaż proces nie ma z reguły charakteru postępującego i wskutek działania mechanizmów kompensacyjnych w wieku 2-3 miesięcy możemy zaobserwować polepszenie. Zwierzęta dotknięte zespołem nie powinny być włączane do hodowli.
neuropatia związana z niedoborem hormonów tarczycy - występująca najczęściej u dorosłych psów niedoczynność tarczycy może spowodować objawy przedsionkowe. Często brak jest innych symptomów dysfunkcji tego narządu. Konieczne jest badanie laboratoryjne polegające na oznaczeniu stężeń odpowiednich hormonów we krwi.
polipy i nowotwory - zmiany rozrostowe o różnym charakterze mogą pojawić się w części nosowo-gardłowej, w uchu zewnętrznym i środkowym. Zwykle leczeniem z wyboru jest usunięcie chirurgiczne.
uraz - stłuczenia oraz złamania kości skroniowej i kości jamy bębenkowej mogą wywołać zespół przedsionkowy. Leczenie i rokowanie uzależnione jest od rodzaju i stopnia uszkodzenia.
działanie ototoksyczne - do uszkodzenia funkcji słuchowych i przedsionkowych może dochodzić na skutek podawania różnych substancji m.in. antybiotyków ototoksycznych np. z grupy aminoglikozydów.
Choroby ośrodkowej części narządu przedsionkowego
choroby rdzenia przedłużonego i móżdżku - właściwie każdy przypadek zapalenia opon mózgowo-rdzeniowych i mózgu może spowodować uszkodzenie centralnych struktur układu przedsionkowego. Może tak się zdarzyć w przebiegu chorób zakaźnych np. w trakcie nosówki psów, zakaźnego zapalenia otrzewnej u kotów (FIP), toksoplazmozie i innych infekcjach bakteryjnych i grzybiczych. Istnieje też szereg chorób na tle zapalnym, których przyczyna, nie związana z zakażeniem, jest nieznana lub łączona z procesami autoimmunologicznymi np. ziarniniakowe zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych i mózgu.
Wśród chorób móżdżku najczęściej występują stany przewlekłego zwyrodnienia, wady rozwojowe oraz zapalenia.
Diagnostyka tych chorób niestety zwykle jest dosyć skomplikowana i opiera się na badaniach laboratoryjnych (badanie płynu mózgowo-rdzeniowego) i badaniach obrazowych (np. tomografia komputerowa).
uraz - uszkodzenie rdzenia przedłużonego i móżdżku prowadzi do upośledzenia funkcji układu przedsionkowego. Stłuczenie pnia mózgu i krwawienie w przedniej części rdzenia przedłużonego może spowodować śmierć wskutek uszkodzenia ważnych dróg przewodzących, odpowiedzialnych za oddychanie i pracę serca.
choroby naczyń mózgowych - zawały, niedokrwienie i spontaniczne krwawienie u psów i kotów zdarzają się raczej rzadko. Wyniki badań obrazowych i analiza płynu mózgowo-rdzeniowego zwykle są prawidłowe. Jeśli nie doszło do uszkodzenia ważnych dla życia struktur powolną poprawę można zaobserwować w ciągu 6 - 8 tygodni.
nowotwory - zwykle występują u dorosłych i starych psów i kotów, ale mogą pojawić się u zwierząt w każdym wieku. Nie ma też predylekcji rasowych. Nowotwory najlepiej zobrazować metodą rezonansu magnetycznego, ale konieczne jest histologiczne badanie bioptatów lub tkanek usuniętych chirurgicznie, by potwierdzić diagnozę. Złe rokowanie i trudności diagnostyczne w tych przypadkach często są przyczyną eutanazji.
zatrucie metronidazolem - objawy mogą wystąpić wcześnie lub w późniejszym okresie terapii metronidazolem, zarówno przy wysokich jak i przy niskich dawkach. Należy przerwać podawanie leku i w razie wystąpienia napadów drgawkowych wdrożyć odpowiednie leczenie. Objawy zatrucia zwykle zmniejszają się w okresie 24 do 72 godzin po przerwaniu podawania metronidazolu i najczęściej ustępują w ciągu tygodnia.
niedobór tiaminy (witaminy B1) - występuje u kotów karmionych wyłącznie rybami oraz rzadziej u psów karmionych tylko mięsem. Pożywienie np. świeże ryby zawierające tiaminazę - enzym rozkładający tiaminę - może doprowadzić do niedoboru tej witaminy i ze względu na spełniane przez nią funkcje do objawów neurologicznych. W przypadku podejrzenia niedoboru suplementuje się witaminę B1 w odpowiednich dawkach. Poprawa jest widoczna w ciągu kliku, kilkunastu dni.
Zespół przedsionkowy może występować u psów i kotów w wielu formach i z różnym nasileniem. Może też być spowodowany przez wiele czynników. Najważniejszą kwestią, choć często czasochłonną i kosztowną jest lokalizacja procesu. Jednak znalezienie przyczyny wywołującej objawy znacznie zwiększa szanse na skuteczne leczenie.