Etapy roli panstwa w procesach gospodarki rynkowej

Protekcjonizm (XVI – XVIII) – wspieranie, ochrona danej dziedziny, slabszych przedsiębiorstw krajowych, formy: celny (bariery celne i zwolnienia), fiskalny (niskie stopy % podatkow i kredytow), administracyjny (koncesje i zwolnienia)

Protekcjonizm - polityka ochrony produkcji i handlu krajowego przed konkurencją zagraniczną, głównie za pomocą ceł nakładanych na przywożone towary oraz koncesji i zakazów.

W stosunku do rynku krajowego głównym narzędziem tej polityki są cła przywozowe i cła eksportowe oraz subsydia. Ochrona produkcji krajowej może również dotyczyć rynków eksportowych, narzędziem ochrony są w tym przypadku premie eksportowe.

Niektóre kraje wykorzystują pozacelne formy protekcjonizmu, takie jak przepisy sanitarno-zdrowotne, przepisy o ochronie środowiska naturalnego w odniesieniu do towarów importowanych na ich terytorium.

Protekcjonizm może także dotyczyć ochrony waluty własnego kraju. Protekcjonizm walutowy (protectionism of the currency) polega na stosowaniu odpowiednich restrykcji, których celem jest sterowanie ruchem kursu rynkowego waluty w kierunku zgodnym z polityką gospodarczą rządu.

Protekcjonizm często prowadził do wojny celnej: pomiędzy Francją i Włochami (1887-1898), pomiędzy Francją i Szwajcarią (1893-1895) oraz pomiędzy Niemcami a Rosją (1893).

Cele

• poprawa terms of trade (przy spełnieniu pewnych warunków co do popytu i podaży) - inna forma korzystnego wpływu protekcjonizmu na gospodarkę, dzieję się wtedy gdy eksporter zagraniczny po wprowadzeniu cła utrzymuje cenę na niezmienionym poziomie, bo spada cena importu netto (bez cła). Samo cło, tylko częściowo wliczone w cenę, również przyczynia się do poprawy terms of trade.

• ochrona przed tanią siłą roboczą i dumpingiem społecznym: ochrona przemysłu (szczególnie branży pracochłonnych przed niskim kosztem zagranicznej siły roboczej (to stanowisko nie bierze pod uwagę tego, że niższy koszt pracy w mniej rozwiniętych krajach wiąże się często z mniejszą produktywnością, co sprawia że koszty wytworzenia jakiegoś produktu nie różnią się zbytnio)

• pomoc w przywróceniu pełnego zatrudnienia - gdy w gospodarce występuje bezrobocie, w modelu keynesistowskim przy spadku skłonności do importu (co osiągnąć można dzięki protekcjonizmowi) wzrasta wskaźnik mnożnika - powoduje to wyższy poziom popytu zagregowanego i zatrudnienia przy niezmiennym poziomie wydatków autonomicznych)

Leseferyzm (XIX do 1929, liberalizm, wolna konkurencja, charakteryzuje się walka konkurencyjna, wycofaniem się panstwa z ingerencji, koncentracja dzialan w gospodarce i zniekszatalceniem funkcji mechanizmu rynkowego co prowadzi do kryzysu)

Leseferyzm (fr. laissez faire - pozwólcie czynić) - sformułowany przez francuskich fizjokratów, ale najpełniej zrealizowany w dziewiętnastowiecznej Wielkiej Brytanii pogląd filozoficzno-ekonomiczny głoszący wolność jednostki, zwłaszcza w wymiarze społeczno-ekonomicznym. Rola państwa miała być ograniczona do roli nocnego stróża, który miał strzec fundamentalnych zasad wolności gospodarowania i prywatnej własności. Rozumowanie leseferystów jest oparte na założeniu, że każdy człowiek kieruje się zasadą korzyści materialnej (homo oeconomicus). Zespół poglądów leseferystów związany był ściśle z oświeceniowymi koncepcjami wolności jednostki oraz ideą prawa naturalnego.

Poglady liberałów na role panstwa:

- tworzenie i egzekwowanie porzadku prawnego

- reprezentowanie interesow narodu wobec innych panstw

Interwencjonizm (1933 – 1975) (wywodzi się od Keynes’a, interwencjonizm państwowy czyli ingerencja panstawa w funkcjonowaniu gospodarki, nie odpowiada na pytanie jak zwalczyc stagflacje, funkcje: stabilizacja koniunktury, wzrost dobrobytu poprzez „sprawiedliwe” korekty podzialu Dochodu Narodowego, def. Aktywne zmierrzajace do realizacji celow, oddziaływanie rządów na procesy gospodarcze i społeczne regulowane przez mechanizmy rynkowe, cel: przyspieszenie procesu zmian w gospodarce

Przyszly zakres ingerencji panstwa zalezy od:

- sprawności mechanizmow gospodarki rynkowej w stymulowaniu procesow rozwoju ekonomicznego

- stopnia zabezpieczenia socjalnego obywateli

- sytuacja miedzynarodowej (zagrozenie ekologiczne i militarne)

Interwencjonizm – stosunki gospodarczo-polityczne, polegające na bezpośrednich interwencjach państwa w wolny rynek. Niekiedy rozumiane jako teoria ekonomiczna zalecająca takowe podejście.

Interwencjonizm może przybierać różne formy:

• bezpośrednie finansowanie niektórych inwestycji gospodarczych z kasy państwowej, np. budowy autostrad,

• "ratowanie" upadających przedsiębiorstw przez preferencyjne kredyty, oddłużanie i ew. przejmowanie upadłych przedsiębiorstw na własność skarbu państwa,

• bezpośrednie dotacje do nierentownej produkcji lub usług,

• skupowanie przez państwo nadmiaru niektórych towarów i ich późniejsze sprzedawanie w celu utrzymania stałego poziomu cen,

• uczestniczenie przez państwo w grze na rynkach finansowych poprzez posiadanie pakietów akcji wybranych przedsiębiorstw oraz emisję własnych papierów wartościowych (np. obligacji),

• bezpośrednia interwencja państwa w rynek walutowy – polegająca np. na utrzymaniu kursu własnej waluty przez wykupywanie obcych walut na rynku wewnętrznym,

• wprowadzanie monopolu państwowego w niektórych sektorach gospodarki, np. produkcji mocnych alkoholi,

• regulacja rynku poprzez wprowadzanie systemu koncesjonowania niektórych form działalności gospodarczej np. w celu obrony słabszych podmiotów przed silniejszymi,

• płynną regulację podstawowych stóp procentowych, nie wynikających z bezpośredniej podaży pieniądza na rynku lecz przeciwnie zapobiegającej potencjalnym, niekorzystnym zjawiskom na rynku,

• "pompowanie" pieniędzy na rynek poprzez pomoc socjalną (np. zasiłki dla bezrobotnych),

• stosowanie systemu, którego celem jest nie tylko pozyskiwanie środków do budżetu państwa ale także regulacja rynku przez np. różnicowanie stóp podatkowych w różnych sektorach gospodarki, czy ulgi na inwestycje,

• regulacja rynku poprzez nakazowe rozbijanie naturalnych i wymuszonych monopoli zagrażających utrzymywaniu prawdziwej konkurencji,

• kontrole cen niektórych towarów (ale nie wszystkich) np. mleka.

Interwencjonizm w praktyce [edytuj]

Przykłady stosowania interwencjonizmu:

• polityka New Deal w USA w czasie wielkiego kryzysu lat 30.

• polityka narodowosocjalistycznej III Rzeszy Niemieckiej w latach 30. XX wieku

• plan Marshalla w państwach Europy Zachodniej

• kontrolowana przez państwo powojenna odbudowa gospodarek Japonii, Republiki Chińskiej (Tajwanu) i Korei Południowej.

• gospodarka w Unii Europejskiej

• częściowa nacjonalizacja gospodarki w Argentynie w latach 30. i 70.

• częściowa nacjonalizacja gospodarki w Meksyku w latach 60. i 70.

• interwencjonizm państwowy w Brazylii w latach 70.

• interwencjonistyczna polityka rządów kontrolowanych przez Narodowy Kongres Indyjski, w Indiach latach 50. 60. i 70.

Kontrowersje [edytuj]

Wśród ekonomistów do dzisiaj istnieją spory o faktyczne efekty różnych form interwencjonizmu. Zdaniem np. zwolenników monetaryzmu na dłuższą metę szkodliwe jest doprowadzanie do deficytu budżetowego przez bezpośrednie inwestycje, oraz regulacja stóp procentowych nie wynikająca z bieżącej podaży pieniądza. Dopuszczają oni jednak takie formy interwencjonizmu, które nie naruszają bilansu budżetu państwa. Z kolei zwolennicy skrajnego liberalizmu ekonomicznego (np. libertarianie) negują pozytywny wpływ jakichkolwiek form interwencjonizmu łącznie z pomocą socjalną, administracyjnym rozbijaniem monopoli oraz regulowaniem rynku przez system podatkowy.

Pod koniec XX w. bardzo popularna wśród teoretyków ekonomii i politologów stała się teoria strategicznej polityki handlowej. Oparta na modelach formalnych i umocowana w teorii gier wyjaśnia interwencjonistyczne działania państwa z punktu widzenia ich wpływu na dobrobyt kraju.

Aktualnie praktycznie wszystkie państwa świata stosują różne formy interwencjonizmu, na mniejszą lub większą skalę, łącznie z krajami uważanymi za najbardziej "liberalne" takimi jak USA, Malezja czy Chile.

Znani teoretycy interwencjonizmu [edytuj]

John Maynard Keynes twierdził, że w okresie dekoniunktury państwo może łagodzić jej skutki społeczne i ekonomiczne przez bezpośrednie "pompowanie" pieniędzy podatników w gospodarkę. W okresie dekoniunktury zachodziło jego zdaniem zjawisko samonapędzającego się "zwijania" gospodarki, polegającego na jednoczesnym spadku produkcji wynikającego ze zmniejszania się podaży na rynku i automatycznym ubożeniem społeczeństwa powodującego dalsze zmniejszanie podaży. Aby zlikwidować to niekorzystne zjawisko należało zdaniem Keynesa wpompować w tym okresie sztucznie (wbrew autonomicznym tendencjom graczy rynkowych) pieniądze do gospodarki oraz tworzyć miejsca pracy (np. roboty publiczne) finansowane przez państwo, zaś w okresie koniunktury "przykręcać finansową śrubę", poprzez ograniczanie podaży pieniądza. Krytykę teorii Keynesa zawarł Ludwig von Mises w książce "Interwencjonizm", jak również w swoim największym dziele, "Ludzkie Działanie". Jego uczeń, Fryderyk von Hayek, również przez wiele lat toczył spory z Keynesem podczas pracy w London School of Economics. W Polsce wydana nakładem Fijorr Publishing książka "Jak zrujnować gospodarkę, czyli Keynes wiecznie żywy" prezentuje właśnie tę krytykę ze strony ekonomistów szkoły austriackiej.

Neoliberalizm gospodarczy (ograniczenie interwencjonizmu) – od lat 1980

Neoliberalizm (ang. neoliberalism) - nurt w historii myśli ekonomicznej poddający krytyce dominujące od czasu wielkiego kryzysu teorie keynesowskie, postulujący powrót do zasad wolnego rynku i ograniczonej do minimum ingerencji państwa w gospodarkę^[1].

Szkoła chicagowska [edytuj]

 Osobny artykuł: Szkoła chicagowska (ekonomia).

Do głównych krytyków teorii Keynesa zalicza się grupę ekonomistów związanych w latach 60. z Uniwersytetem w Chicago. Szczególną rolę w tworzeniu nowych teorii odegrali m.in. Milton Friedman, Frank Knight i George Stigler, ale także pochodzący z Austrii Friedrich Hayek. Bronili oni zasad wolnego rynku oraz krytykowali interwencjonizm państwowy. Wskazywali na potrzebę ograniczenia sektora publicznego, konieczność zwiększenia swobody działalności gospodarczej oraz ograniczenia roli związków zawodowych, które swymi postulatami płacowymi wpływały na powiększanie się skali bezrobocia^[1]. Zespół powyższych poglądów zyskał na znaczeniu w latach 70. w sytuacji wzrostu cen i spadku zatrudnienia. Istotnym momentem dla kształtujących się środowisk neoliberalnych było przyznanie Friedmanowi Nagrody Nobla w dziedzinie makroekonomii w 1976 roku^[2].

Monetaryzm [edytuj]

 Osobne artykuły: Monetaryzm, Ilościowa teoria pieniądza.

W swoich koncepcjach Milton Friedman postulował zwiększenie zakresu stosowania mechanizmów rynkowych. Według jego opinii polityka gospodarcza powinna skupić się na kontroli podaży pieniądza i walce z inflacją. Postulowany kierunek myślenia określa się mianem monetaryzmu. Zakłada on restrykcyjną politykę pieniężną, relatywnie wysoki poziom stóp procentowych oraz likwidację deficytu budżetowego. Teorie Friedmana były rozwijane m.in. przez Roberta Lucasa i z czasem wywarły duży wpływ na politykę ekonomiczną prowadzoną przez Stany Zjednoczone^[2].

Rozwój teorii neoliberalnych [edytuj]

W latach 70. XX wieku Robert Lucas i Thomas Sargent propagowali teorię racjonalnych oczekiwań. Rozwijała ona koncepcje monetarystów oraz kwestionowała sens prowadzenia aktywnej polityki gospodarczej, poza działaniami rządu i banku centralnego w zakresie polityki fiskalnej (ograniczanie wydatków) i monetarnej (kontrola rozmiaru emisji pieniądza). Teoria ta zakłada również, że prowadzona przez państwo polityka makroekonomiczna, mająca sprzyjać redukcji bezrobocia, w rzeczywistości prowadzi jedynie do podniesienia poziomu inflacji, zaś zachowania gospodarcze ludzi zmieniają się wraz ze zmianami polityki gospodarczej^[2].

Lata 70. przyniosły także ukształtowanie się ekonomii podaży. Przeciwstawia się ona keynesowskim modelom propopytowym, zakładając jednocześnie możliwość prowadzenia aktywnej polityki gospodarczej przez państwo, ale jedynie na pewnych, ograniczonych polach i przy zmianie jej zasadniczych kierunków. Ekonomia podaży za główną barierę wzrostu uznaje ograniczenia po stronie podażowej - postuluje zatem nakłanianie przedsiębiorców do zwiększenia produkcji i inwestycji poprzez stosowanie zachęt, głównie w postaci niskich podatków. Za istotne uznaje też gromadzenie oszczędności i powiększanie kapitału oraz ułatwianie dostępu do nich ludziom przedsiębiorczym. Zwolennicy koncepcji propodażowej, podobnie jak monetaryści, poddawali krytyce model welfare state z jego rozbudowaną sferą wydatków socjalnych oraz ingerowanie państwa w wolny rynek. Ważnym ośrodkiem popularyzacji powyższych poglądów stał się dziennik The Wall Street Journal^[3].

Realizacja założeń neoliberalnych [edytuj]

 Osobne artykuły: Reaganomika, Thatcheryzm, Chicago Boys, Chilijski cud.

W wyniku wyborów w 1980 roku prezydentem Stanów Zjednoczonych został Ronald Reagan z Partii Republikańskiej. W czasie jego obu kadencji duże wpływy w administracji zyskali zwolennicy monetaryzmu oraz ekonomii podaży. Sam prezydent był zdeklarowanym zwolennikiem ograniczenia roli państwa w gospodarce. W jego opinii siłę państwa należało rozwijać raczej na polu polityki zagranicznej i obronnej, szczególnie w realiach trwającej zimnej wojny. Nowa administracja poczyniła kroki w kierunku prywatyzacji, decentralizacji zarządzania oraz obniżania inflacji^[3]. Już w 1981 wprowadzono nowe przepisy podatkowe, w tym obniżkę podatku od zysku z kapitału z 70% do 50%, a przedsiębiorcom stworzono możliwość zastosowania podwyższonych odpisów amortyzacyjnych, co pozwoliło im na obniżenie podstawy opodatkowania. Uznano także, że państwo w sprawy gospodarcze interweniować będzie jedynie w wypadku, gdy zawodzi mechanizm rynkowy. Nowe założenia polityki ekonomicznej USA zyskały miano reaganomiki^[4]. Do osiągnięć ówczesnej polityki zalicza się m.in. zahamowanie tempa inflacji; nie udało się natomiast zredukować deficytu, jednak w dużej mierze stało się tak za sprawę rosnących wydatków na cele militarne.

Zbliżone założenia przyjął gabinet Margaret Thatcher, po zwycięstwie wyborczym brytyjskiej Partii Konserwatywnej. W Wielkiej Brytanii ograniczono wówczas rolę związków zawodowych, sprywatyzowano znaczną część sektora publicznego, obniżono inflację, spłaszczono progresję podatkową, podatki ograniczono, a sens rozbudowanej polityki socjalnej został zakwestionowany^[5].

Argumenty za i przeciw ekonomicznej roli panstwa:

+ konieczność zabezpieczenia systemu gospodarczego od strony instytucjonalno – prawnej

+ niedoskonałości rynku i w konsekwencji prowadzi to do konkurencji a to z kolegi do monopolizacji, ograniczenia czynnikow produkcji i niedoskonalej informacji

+ wystepowanie negatywnych efektow zewnętrznych

+ istnienie dobr publicznych i uslug (palace, lase, drogi, rzeki)

+ istnienie dobr korzystnych (książki, prasa) i niekorzystnych (alko, narkotyki)

+ ochrona osob chorych, upośledzonych, starszych

+ dążenie do spójności ekonomicznej

- znieksztalcona informacja z centrum

- zmniejszona elastycznosc systemu gospodarczego

- wysokie koszty interwencjonizmu

- osłabianie bodźców działania

- hamowanie oddolnej inicjatywy, wolności jednostki pod względem materialnym jak i osobistej, slowa

- ustala się minimalne ceny na produkty rolne, płace

- dokonuje zmian własnościowych,

Ustroj etatystyczny – cechuje się wieksza ilością zakazow

Istota transformacji systemowej:

1. so to zmiany ewolucyjne i musza następować etapami.

2. Obecna transformacja systemowa jest wielka 1-szaforma, choc proby podejmowano wczesniej (lata 60 te i 70 te)

3. Jej powodzenie wymaga zmian w 3 dziedzinach:

• materialnej (struktura gospodarki)

• instytucjonalnej (zakres i sposób dzialania)

• mentalnej (rozwoj przedsiębiorczości)

Transformacja ustrojowa:

- demokracja polityczna

- wolność slowa

- wolność zrzeszania się

- działalność związków

- zmiana postwa i zachowan ludzkich

- zmiana norm prawnych i tworzenie się społeczeństwa obywatelskiego

Transformacja gospodarcza:

- rynkowane warunki funkcjonowania podmiotow

- instrumenty polityki transformacji

Gospodarka Polski u progu tranformacji:

- malejaca efektywność wykorzystywanych zasobow

- wadliwa struktura przemyslu

- nierownowaga gospodarcza (niedobor dobr konsumpcyjnychi inwest)

Cechy współczesnej gospodarki Polski:

1. Etap wczesnokapitalistyczny:

- kapital kupiecki

- pazerne bogacenie się

- brak wizji rozwojowej

Metody przejscia gospodarki rynkowej.

Wariant umiarkowany – stopniowe przemiany strukturalne i instytucjonalne, ochorna poziomy zycia społeczeństwa i pobudzanie wzrostu gospodarczego. Koneiczne zmiany cen w polaczeniu z niezbedna restryktywna polityka dochodowa prowadza do inflacji i spadku plac.

Wariant brutalny – szybka zmiana struktury produkcji, likwidacja nieefektywnych przed., prywatyzacja pozostałych, ostra zmiana poziomu cen – wprowadzenie konkurencji i otwarcie gospodarki na zagranice, ceny zagranicznych produktow oparte na cenach walut, początkowy spadek produkcji zostanie w przyszłości zrekompensowany z nadwyżką w nowym systemie gospodarczym

Wariant wstrzasowy – stabilizacja gospodarki i przekształcenie jej w kierunku rynkowym, w Polsce odbywal się taki wariant

Uwagi do programy Balcerowicza:

- nie korygowano programu w odpowiednim czasie

- zminimalizowano interwencjonizm państwowy i zrezygnowano z polityki makroekonomicznej gloczac haslo, ze brak polityki gospodarczej jest najlepsza polityka

- dyskryminowana podatkami sektor państwowy w sytuacji gdy wytwarzal znaczna wielkość dochodu narodowego

- prywatyzacja sekotra państwowego

- nadmierna polityka fiskalna

- dopuszczono do nieograniczonego importu

- pominieto w działaniach rzadu polityke socjalna

Transformacja a prywatyzacja:

Tempo prywatyzacji zalezy od przyjecia jednego z 2 pogladow:

- przyspieszona prywatyzacja zwiększy efektywność ekonomiczna gospodarki i jej stabilizacje, przedsiębiorczość i innowacyjność

- prywatyzacja nie spowoduje pozadanych zmian w gospodarce, potrzebny jest nowy system zarzadzania

Zakres prywatyzacji zalezy od przyjecia jednego z 2 pogladow:

- gospodarka opiera się tylko na własności prywatnej

- gospodarka opiera się na roznych formach własności

Wady prywatyzacji w Polsce

- niedosyt informacji

- nieufność

- brak wsparcia przez samorządy pracownicze i społeczeństwo (opory, protesty, strajki)

Przedsiebiorczosc:

- jest elementem narodowego systemy wartości i tradycji, jest wiec wartością kulturowa, cechujaca ludzi i społeczności ludzkie

- nie zalezy od stosunkow wlasnosciowych