Kultura narodowa i tożsamość narodowa jako wartości w procesie wychowawczym

Tożsamość

Pojęcie tożsamości jest pojęciem dość młodym – spopularyzował je w latach 50-tych XX w. E. Erikson.

Tożsamość człowieka formuje się dzięki jego specyficznej zdolności do kategoryzowania i klasyfikowania siebie lub określania się poprzez opozycję do innych społecznych kategorii.

Tożsamość społeczna jednostki (wg E. Nowickiej) – sposób określania samego siebie przez przynależność do różnych grup społecznych.

Zmiany kształtu tożsamości społecznej

Społeczna tożsamość człowieka ulega pewnym szerszym zmianom – da się zauważyć (wg S. Ossowskiego) przechodzenie od grup o więzi substancjalnej (niezależnej od decyzji i świadomości jednostki – tj. więzi podobieństwa, wspólnego pochodzenia i zamieszkania) do grup połączonych więzami konwencjonalnymi (będących efektem świadomych wyborów – więzi polityczne, kulturowe i psychiczne).

Znaczenie tożsamości społecznej człowieka

W socjologii podkreśla się istotne znaczenie tożsamości społecznej współczesnego człowieka. Pełni ona funkcję integrującą członków danej zbiorowości oraz podtrzymującą system społeczny.

Dlaczego potrzebujemy tożsamości zbiorowej?

Z drugiej strony zagrożeniem dla człowieka jest brak tożsamości zbiorowej, czy jej kryzys, wykorzenienie. Grozi on utratą poczucia własnej wartości. Sprzyja też manipulowaniu jednostką.

Często uważa się, że zakorzenienie w konkretnej zbiorowości chroni przed manipulacją, poprzez utrwalony system wartości grupy i utrwalone wzory zachowań.

Tożsamość narodowa w zmieniającym się świecie

Współczesne procesy globalizacji i wzmożona osmoza kulturowa powodują rozpad tradycyjnych i względnie stałych wzorców utożsamiania i przynależności. Ich miejsce zajmują często identyfikacje przypadkowe i słabo ugruntowane w środowisku zewnętrznym.

Wzmacnia to potrzebę refleksji nad tożsamością narodową.

Dystans do wspólnoty narodowej i jego źródła

Ale też ta refleksja jest w pewnym sensie trudna.

Mówienie dzisiaj o narodzie, ojczyźnie, kulturze narodowej, polskości wielu Polaków drażni.

Socjologowie sygnalizują, że współczesnych Polaków, zwłaszcza młodych, cechuje zatrważająco niska ocena własnego narodu. Można wskazać na co najmniej trzy źródła tego niepokojącego zjawiska. (J. Salij)

Podejrzliwość wobec wszelkich wspólnot

• Podejrzliwość wobec wszelkich wspólnot (narodu, rodziny, wspólnot religijnych), oraz zajmowanie wobec nich postaw rewindykacyjnych i roszczeniowych.

• J. Salij nazywa to błędem indywidualizmu. Polega on na przeciwstawianiu wspólnoty jednostce, a to prowadzi do braku zrozumienia dla dobra wspólnego. Człowiekowi zaczyna się wydawać, że wolno mu nie przejmować się wspólnotą i jej potrzebami.

Lęk przed nacjonalizmem

• Innym źródłem współczesnego dystansowania się ludzi wobec więzi ze wspólnotą i kulturą narodową jest lęk przed nacjonalizmem. Różnego rodzaju nacjonalizmy zalały nowożytną Europę oceanami zacietrzewienia i nienawiści, spowodowały bezmiar krzywd, przelały tak wiele niewinnej krwi, że mentalność współczesna boi się samego nawet pojęcia „naród”.

Przejmowanie nieżyczliwych stereotypów

Współcześni Polacy, chyba jak nigdy przedtem, zaczynają przypisywać sobie wszystkie możliwe słabości i przywary, jakie znajdują się w nieżyczliwych stereotypach funkcjonujących na nasz temat w innych społeczeństwach. Być może jesteśmy pierwszym pokoleniem Polaków, dla którego znacznej części najbardziej nawet niewybredne stereotypy antypolskie są źródłem wiedzy o samych sobie.

Negatywny obraz własnej grupy

Dość specyficznym dla Polaków ostatnich dwudziestu lat wydaje się skrajnie krytyczny stosunek do własnego społeczeństwa i jego instytucji. Ta postawa widoczna jest w pewnych charakterystycznych zwrotach językowych podkreślających bardzo negatywną kondycję zbiorowości.

„w tym chorym kraju”

„to takie typowo polskie” (w odniesieniu do różnych zjawisk negatywnych) W dużej mierze ta postawa została ugruntowana przez dominujące nurty dyskursu publicznego w naszym kraju.

Przeciętny Polak jest przekonany, że jego parlament jest najgłupszy, najbardziej kłótliwy, egoistyczny i skonfliktowany na świecie (co obiektywnie nie ma nic wspólnego z prawdą).

Przeceniamy także podziały społeczne w Polsce, sądząc, że tylko my Polacy jesteśmy tak bardzo skłóceni. (znacznie bardziej spolaryzowani politycznie i kulturowo są tymczasem np. Włosi, Hiszpanie etc.)

Wielu Polaków uważa głupotę (co by nie znaczyło to pojęcie w wymiarze publicznym) za jakąś cechę narodową Polaków. Wynika to z dość natrętnej socjalizacji prowadzonej przez różne środowiska opiniotwórcze.

W sensie pedagogicznym takie zjawisko polegające na pomniejszaniu wartości grupy jest bardzo niebezpieczne zarówno dla jednostki jak i zbiorowości. Najkrócej mówiąc skutkuje kompleksami i brakiem poczucia własnej wartości.

Kultura narodowa

Kultura narodowa (A. Kłoskowska) – stanowi szeroki i złożony układ sposobów działania, norm, wartości i symboli, wierzeń i dzieł symbolicznych, który przez jakąś zbiorowość społeczną uważany jest za własny, jej w szczególności przysługujący, wyrosły z jej tradycji i historycznych doświadczeń oraz obowiązujący w jej obrębie.

Składniki kultury narodowej

Jakie elementy kultury narodowej konstytuują tożsamość narodową Polaków?

L. Dyczewski wymienia tzw. wartości centralne dla kultury polskiej i wytwory kulturowe.

Wartości centralne to takie, co do których panuje powszechny konsensus i które są podstawą organizacji systemu społecznego oraz tożsamości kulturowej.

Wartości centralne

L. Dyczewski wymienia 14 wartości centralnych kultury polskiej, wśród nich min.:

• 1) rodzina, rodzinność, dom,

• 2) wewnętrzna wolność, osobista godność, honor, indywidualizm,

• 3) zdolność przebaczania, brak mściwości i okrucieństwa,

• 4) umiłowanie wolności, patriotyzm

• i inne…..

Wytwory kulturowe charakterystyczne dla centrum kultury polskiej

Wg L. Dyczewskiego są to:

1. Język polski ze wszystkimi swoimi dialektami

2. Godło – orzeł biały w koronie, flaga biało-czerwona

3. Wydarzenia: chrzest polski, bitwa pod Grunwaldem, unia polsko-litewska, walka o trwanie i substancję narodową podczas zaborów i okupacji hitlerowskiej i sowieckiej, bezprzemocowa walka z systemem komunistycznym po II wojnie światowej – Solidarność

4. Miejsca kultu religijnego i pamięci narodowej – Jasna Góra, Ostra Brama, Wawel, Zamek Królewski, Cmentarz Orląt

5. Epopeje narodowe Mickiewicza i Sienkiewicza

6. Twórczość najbardziej znaczących artystów – Matejki, Chopina, Wyspiańskiego

7. Najbardziej znane postacie i bohaterowie narodowi – Kościuszko, Piłsudski, Kolbe, Jana Paweł II

8. Obrzędy i zwyczaje tzw. Roku polskiego – Boże Narodzenia, Wielkanoc, Święto Zmarłych

Koncepcje narodu w socjologii

Czy jest naród? Co konstytuuje wspólnoty narodowe? J. Turowski wymienia trzy zasadnicze koncepcje narodu w znaczące w okresie dawniejszym bądź współczesnym: naturalistyczną, politologiczna i kulturową.

Koncepcja naturalistyczna – naród jest traktowany jako grupa genetyczna, uwarunkowana biogennie

Koncepcja politologiczna – naród jest wspólnotą polityczną

Koncepcja kulturowa – naród jako społeczność, która w toku rozwoju historycznego tworzy własną kulturę (język, obyczaje, sztuka, nauka, działalność gospodarcza, tradycje etc.)

Socjologiczna definicja narodu

• Naród (wg J. Turowskiego) – powstała w toku rozwoju historycznego wspólnota ludzi, którzy obiektywnie i w swej świadomości uznają dany język za swój język ojczysty, uznają określone terytorium za swoją ziemię ojczystą, są przekonani o wspólnocie swego pochodzenia, tworzą własna kulturę i posiadają lub dążą do posiadania uznawanej za swoją organizacji politycznej (państwa).

Kategoria narodu we współczesnej refleksji socjologicznej

Do lat 80-tych XX wieku wielu naukowców sądziło, że kategorie narodu, etniczności będą stopniowo traciły na znaczeniu w ponowoczesnym społeczeństwie. Tymczasem kilka ostatnie dekady zmieniły to przekonanie.

W Europie po upadku Związku Radzieckiego, następnie po rozpadzie Jugosławii etniczne i narodowe identyfikacje przybrały na sile.

Tożsamość narodowa zaznacza się silnie w wielu regionach świata, ale najlepiej widać ten proces w Europie Środowej i Wschodniej (Ukraina, rozpad Czechosłowacji.

W Polsce już wydarzenia związane z powstaniem Solidarności w 1980 r. bardzo silnie wykazały niezwykłą istotność identyfikacji narodowej

Kolejnym bardzo silnym symptomem renesansu kategorii narodu i więzi narodowych były śmierć Jana Pawła II, a szczególnie katastrofa smoleńska.

Pedagogika wstydu w polskiej refleksji

• Jednocześnie wielu autorów zwraca uwagę na dominację w głównym nurcie przestrzeni publicznej po 1990 r. takiej wizji historii Polski, w której akcentuje się wyłącznie negatywne karty polskich dziejów.

• Polskość jest więc przedstawiana wyłącznie w kontekście krytycznym – jeśli traktować to jako celową socjotechnikę – to jej skutkiem ma być wstyd Polaków za własną historię.

• Tę narrację historyczną na temat dziejów określa się mianem Pedagogiki wstydu

Tożsamość, a opozycja swoi – obcy

Następstwem kształtowania się tożsamości poprzez samokategoryzacje i porównania jest podkreślanie przez jednostkę dostrzeżonych podobieństw miedzy sobą a członkami własnej grupy i uwypuklenie odmienności wobec członków grup zewnętrznych.

Proces formowania tożsamości na poziomie grupy oznacza nie tylko formułowanie ideałów, lecz również kontr ideałów formułujemy nie tylko wzory, które należy naśladować, lecz również modele, które stanowią negatywny punkt odniesienia.

Dlatego w procesie budowania tożsamości społecznej grupy obce pełnią istotną rolę.

Stereotypy

Ważną rolę w procesach poznawczych pełnią wreszcie w tym miejscu stereotypy.

Stereotyp to pewien rodzaj obrazu, który poprzedza użycie rozumu, jest formą percepcji i narzuca określony charakter danym naszych zmysłów, zanim jeszcze dojdą one do intelektu.

Tak sens pojęcia stereotypu oddał jego twórca – Walter Lippmann.

Współcześnie rolę definicji stereotypu nieco lepiej może oddać zdanie H. Kubiaka:

Stereotypy – to utrwalone w wiadomości społecznej wyobrażenia (symboliczne reprezentacje) o rzeczywistości: gorące emocjonalnie skrótowe przedstawienia rzeczywistej złożoności świata.

Oczywiście (wbrew stereotypowi na temat stereotypów) mogą być stereotypy negatywne i pozytywne, a nie tylko negatywne.

Stereotyp – uprzedzenie – dyskryminacja

Błędem jest (dokonywane często „z rozpędu”, poprzez uproszczenie) utożsamianie stereotypu z uprzedzeniem lub dyskryminacją.

Uprzedzenie to nieuzasadniona negatywna postawa wobec grupy i jej członków.

Dyskryminacja to nieuzasadnione negatywne zachowanie wobec członków danej grupy – np. polegające na odmawianiu im jakichś uprawnień.

Przyglądając się tożsamości narodowej Polaków warto posłużyć się naszymi stereotypami na temat obcych – naszych sąsiadów (wg badań CBOS)

Stereotyp Czecha i Słowaka

Stereotypy Czechów i Słowaków są do siebie bardzo podobne, mają ubogą treść, są mało wyraziste. W percepcji potocznej oba narody postrzegane są jako jedna kategoria „czechosłowaków”

Zarówno Czechów jak i Słowaków postrzegamy jako ludzi wesołych, towarzyskich, lubiących się bawić, otwartych i wyrozumiałych, ale jednocześnie jako bojaźliwych i tchórzliwych.

W wyobrażeniach na temat Czechów i Słowaków zdecydowanie dominują cechy wartościowane dodatnio, co świadczy o względnie pozytywnym stereotypie obu tych narodów.

Stereotyp Litwina, Białorusina i Ukraińca

W przeciwieństwie do południowych sąsiadów stereotypy Litwinów, Białorusinów i Ukraińców są wyraziste, bogate pod względem treści i zdecydowanie negatywne.

W potocznej percepcji przedstawiciele tych trzech narodowości postrzegani są

jako ludzie biedni, zacofani, niewykształceni, leniwi, niegospodarni i bierni.

Są więc zaprzeczeniem homo economicus.

Są także zaprzeczeniem ludzi dobrze wychowanych ponieważ są niekulturalni, niechlujni, brudni i nadużywający alkoholu.

Ponadto cechuje ich nacjonalizm. Zwłaszcza u Ukraińców nacjonalizm jest bardzo wyrazisty, ponieważ towarzyszą mu takie cechy jak mściwość i nietolerancja.

Stereotyp Rosjanina

Stereotyp Rosjanina jest bogaty, ma szeroki profil oraz wyrazisty charakter. Dominują w nim cechy negatywne. Podobnie jak inni wschodni sąsiedzi postrzegani są jako zaprzeczenie homo economicus.

Są niegospodarni, zacofani, bałaganiarscy, nieuczciwi, nadużywający alhoholu.

Postrzegamy ich również jako ludzi aroganckich, butnych, mających militarystyczne i zaborcze skłonności. Jasną stroną ich charakteru jest to, że lubią się bawić, są gościnni i weseli.

Obraz Rosjan ma dwa konteksty:

1. Obraz prymitywnego Sowieta, który dąży do ograniczenia naszej suwerenności

Obraz człowieka o otwartej duszy słowiańskiej ukształtowany pod wpływem kultury literackiej i filmowej.

Od połowy lat 90. obraz Rosjanina kształtowany jest za sprawą bezpośrednich kontaktów z handlarzami i nielegalnymi pracownikami z terenów byłej ZSRR (określani są oni potocznie jako „Ruskie”). Kojarzą się głównie z przestępczością i bałaganem. Pojawiła się nowa zbitka pojęciowa: „ruska mafia”.

Stereotyp Niemca

W przeciwieństwie do wschodnich sąsiadów Niemcy postrzegani są jako „homo economicus”: są wzorowymi gospodarzami, są bogaci, oszczędni, pracowici, dobrze zorganizowani, dokładni, dbający o porządek.

Z drugiej strony przypisywane są im negatywne cechy: zarozumiałość, wyniosłość,

arogancja, a w wymiarze społecznym także nacjonalizm i militaryzm.

W ostatniej dekadzie obraz Niemca ewoluuje w kierunku bardziej pozytywnym. Coraz więcej Polaków postrzega Niemców jako ludzi miłych, kulturalnych i mądrych.

Tradycyjny obraz Niemca wartościowany był zawsze dodatnio jedynie w wymiarze cech sprawnościowych i kompetencyjnych, natomiast w wymiarze cech osobowościowo-moralnych wartościowany był jednoznacznie negatywnie.

Obecnie w tym drugim wymiarze (cechy osobowościowo-moralne) obraz ten jest już bardziej zróżnicowany i ambiwalentny.