Kazimierz Ożóg „Wyrazy modne i nadużywane w polszczyźnie lat osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych XX wieku”

We współczesnym świecie możemy zaobserwować ciągle pogłębiające się zjawisko tzw. mody językowej (zamiennie używa się takich określeń jak: moda w języku, maniera językowa, snobizm językowy, natręty językowe, elementy modne w języku).

„Słowniki języka polskiego” pod red. W. Doroszewskiego i M. Szymczaka definiują modę nie tylko jako „styl ubierania się charakterystyczny dla danej epoki, określonego terytorium, zespołu norm dotyczących zewnętrznego wyglądu człowieka, panujących i lansowanych przez pewien czas”, ale także podają drugie znaczenie : „moda – zwyczaj, obyczaj przejściowy, zmienny, przeciwstawiający się dotychczasowej tradycji w danej dziedzinie”. „Słownik języka polskiego” pod red. B. Dunaja definiuje modę jako : „charakterystyczny dla danej epoki i środowiska zespół cech obejmujących strój, zachowanie, zainteresowania, światopogląd, zwyczaj, pęd”. Język jest zatem pierwszorzędną formą bycia człowieka. Podlega on modzie. Słynne zdanie z Ewangelii św. Jana „Twoja mowa cię zdradza” możemy odnieść do sposobu mówienia danej osoby, który odzwierciedla sprawność językową nadawcy, ekspresję słowną oraz to do jakiej grupy dana osoba przynależy i jakim stylem ta grupa się posługuje.

Modę językową Kazimierz Ożóg rozumie jako styl mówienia danej grupy społecznej (a więc jest ona ściśle związana z grupą). Charakteryzuje się on częstym użyciem pewnych form językowych, ciągłym ich powtarzaniem i wyraźnym odróżnieniem się od form używanych wcześniej. W modzie językowej można wyodrębnić trzy etapy: wnikanie do języka danego wyrazu, zyskanie ogromnej popularności i w końcu wygaśnięcie/całkowity zanik tego wyrazu lub też zwyczajne jego używanie i wpisanie się na stałe do języka.

Moda językowa dotyczy różnych poziomów języka (występuje w zakresie wymowy, form gramatycznych, słowotwórstwa, słownictwa, frazeologii i składni) i (jak każda inna) związana jest z czasem, np. w latach 90. modne były wyrazy: hit i oszołom (teraz mniej popularne) lub też wyraz, który istniał wcześniej nabrał nowego znaczenia i nacechowania stylistycznego np. temat (który omówię później). Różna też długość trwania danej mody, np. wyraz spoko rozpowszechniony na początku lat 90. nadal jest modny i nadużywany, ale wyraz oszołom modny w latach 1990-1994 dzisiaj zanika.

Zasięg mody językowej bywa różny. Może ona obejmować grupy bardzo liczne (tzw. wielkie grupy) np. użytkownicy wyrazu spoko, czy super to wiele milionów Polaków lub też obejmuje mniejsze grupy: środowisko zawodowe, rodzinne, szkolne, np. nadużywany u biznesmanów wyraz temat.

Główne mechanizmy sprzyjające modzie na poziomie grupy to:

-identyfikacja z grupą (członek grupy używa wyrazów charakterystycznych dla danego środowiska, aby poczuć przynależność grupową)

-wzmacnianie więzi w grupie (używanie modnych wyrazów daje poczucie, że jest się razem i mówi się jednakowym językiem)

-prestiż w grupie (członek grupy, który ulega modzie językowej czuje się lepszy od tych, którzy modzie tej nie ulegli. Tak też postrzegany jest przez członków grupy).

Wyróżniki tego zjawiska na poziomie językowym to:

-duża frekwencja modnego elementu językowego, powtarzanego w wielu sytuacjach komunikacyjnych, np. do końca lat 80. rzadkie używanie wyrazu sorry w kontekście przeprosin w wyniku mody nagle znacznie wzrosło. Dziś wyraz ten zaczyna wypierać już zwrot przepraszam.

-częste nacechowanie emocjonalne wyrażeń, które stają się modne ze względu na ekspresywność, a także oryginalność lub aktualność formy, np.: wyrazy takie jak czaderski, down, wow!, luzacki są pozytywnie lub negatywnie nacechowane emocjonalnie, wyrażają żart, humor, czasem nonszalancję (bezceremonialny, niedbały sposób bycia; lekceważący stosunek do otoczenia) lub są formą zabawy słownej.

-zmiany w semantyce (znaczeniu) modnego wyrazu (zwykle rozszerzenie się jego znaczenia), np. wyraz temat (główny wątek/myśl) obecnie używany w znaczeniu „problem, kwestia, coś do załatwienia” w połączeniach tj: temat do załatwienia, temat wczasów lub wyraz hit używany już nie jako „szlagier, przebój muzyczny”, ale jako „coś najlepszego, coś co ma powodzenie” w połączeniach tj: hit wiosennych zasiewów, hit lata. Kolejny przykład to wyraz przyjazny w znaczeniu „nieszkodzący człowiekowi, przyrodzie”, np.: coś przyjaznego dla twoich oczu, przyjazny dla środowiska.

Moda sprawia, że dany wyraz występuje masowo w danych kontekstach. Na skutek nadużywania danego wyrazu jego znaczenie wyciera się i banalizuje. Pojawiają się nowe połączenia, które mają za zadanie przywrócić mu dawne znaczenie np.: absolutna nowość, supernowość, ostatnia nowość.

-wyrażenia modne, często określają „duże natężenie danej cechy, maksimum czegoś”. Dzisiejszy rozwój reklamy i techniki sprawia, że pojawiają się one coraz częściej, np.: ultra (ultrachłonny), mega (mega promocja, megahit), totalny (totalna wyprzedaż), ekstra (ekstramoc). Wyrazy te coraz częściej przechodzą do polszczyzny potocznej.

Moda językowa a kultura:

Moda językowa zawsze zależna jest od tendencji kulturowych, panujących w społeczeństwie. Polska weszła w obręb kultury konsumpcyjnej świata zachodniego (zdobycie dóbr, którymi później ludzie mogliby pokazać określony status społeczny i wzbudzić zazdrość u innych). Mamy do czynienia z modami kulturowymi (takimi jak na Zachodzie), czyli narzucanymi przez środki masowego przekazu.

Walery Pisarek mówi, że na dzisiejszy wzorzec kultury składają się 4 główne elementy: 1) angielskość (ściślej amerykańskość), 2) medialność, 3) wulgarność, 4) biznesowość.

Zjawisko przejmowania kultury Zachodu związane jest z przeszłością (dawne frustracje Polaków związane z oddzieleniem Polski od Zachodu poprzez „żelazną kurtynę”). Współcześnie istnieje pogląd, że to co „zachodnie jest lepsze od polskiego”. Polska dąży także do uczestnictwa w strukturze europejskiej.

W języku polskim istnieje wiele zapożyczeń, które niejednokrotnie wyparły dawne nazwy polskie, np.: market, fan, full, drink, bar.

- nadużywanie elementu –euro, np. eurobank, eurobezpieczeństwo.

- moda na obce nazwy firm, przedsiębiorstw, sklepów i instytucji, np. Intercom, Extra Shop, Autoservice (prestiż firmy)

- wyrazy z cząstką –ex, która jest skrótem od wyrazu export. W końcowym etapie PRL-u takie nazwy były symbolem dobrobytu, np. „Pewex, Budimex. Dziś moda ta jest ciągle obecna : Elitex, Contex.

- fascynacja postępem cywilizacyjnym i rozwojem techniki, co pociąga za sobą używanie takich wyrazów jak: nowoczesny, nowa generacja, nowość

- występowanie złożeń z auto- i tele-, np. telekomunikacja, autokomis.

Z drugiej strony Polacy wrażliwi są na naturę, ekologię i zdrowie (świadczy to o tym, jak bardzo przez postęp cywilizacyjny oddaliliśmy się od natury) . Modne są połączenia z –bio i ­–eko, np. ekologiczny, biodegradalny, biojogurt, ekolinia.

Powszechna jest też moda na luz i swobodny styl życia, którą wzmacniają media, prezentując zachowania megagwiazd. Wmawia się odbiorcy, że jest absolutnie wolny i powinien przekraczać tzw. tabu. Moda ta przejawia się też w języku poprzez niestaranność w mówieniu, wulgarność i prymitywizm językowy. Można tutaj przywołać wypowiedź Liroya (znanego piosenkarza), który po wręczeniu nagrody „Fryderyka” w 1997 roku podziękował następująco : „Dla innych to wielki obciach, ale mnie to wali”.

Moda ta jest promowana także przez media, modne są wyrażenia typu: okey, thank you, sorry lub powszechne zwracanie się do drugiej osoby przez ty. Często zauważane są elementy potoczne w wypowiedziach oficjalnych : w reklamach, tytułach prasowych, czy słynnych wypowiedziach polityków.

Analiza modnego wyrazu spoko:

Leksem spoko występuje w pracy A. Bogusławskiego i J. Wawrzyńczaka „Polszczyzna jaką znamy. Nowa sonda słownikowa” jako wyraz nieodmienny i potoczny. Wyraz spoko mówi, że „w wiadomej sytuacji nie należy ulegać emocjom”.

„Słownik współczesnego języka polskiego” pod red. B. Dunaja mówi, że wyrazem spoko „mówiący nakłania kogoś do zachowania spokoju, niedenerwowania się czymś” lub wyraz ten mówi nam, że „nie mamy się czym przejmować, wszystko jest w porządku, wszystko załatwione”.

Pod koniec lat 90. XX wieku był to jeden z najbardziej modnych wyrazów w języku polskim. Używają go nie tylko ludzie młodzi, ale też i starsi. Wyraz ten w ostatnich czasach rozszerzył swoje znaczenie. Pierwotnie była to skrócona forma wyrazu spokojnie. Dziś obserwujemy, że to modne słowo, może być używane nawet w 100 różnych kontekstach!

Przykłady kontekstów, w jakich używany jest wyraz spoko:

-w porządku, dziękuję

-nie ma sprawy

-nic nie szkodzi

-nie ma o czym mówić

-nic się nie stało

-to żaden kłopot

-dobrze, dobra

-nie ma się czym przejmować

-świetnie, nieźle, super

-tak, oczywiście, naturalnie (jako potwierdzenie informacji, podtrzymanie kontaktu)

-jesteś świetny, kapitalny (wyraz podziwu, uznania)

-występowanie jako określenie rzeczownika: spoko facet, spoko film, spoko mecz

-może występować także jako element gry słownej: spoko majonez

-zaczyna funkcjonować jako nazwa własna: Lody spoko, Jogurt Spoko

Wyrazy modne odzwierciedlają burzliwą epokę przemian w Polsce, zachodzącą w ciągu ostatnich dwudziestu lat. W wyrażeniach modnych możemy zaobserwować nie tylko fascynacje społeczeństwa, ale też jego obsesje i frustracje. Jest to badanie relacji na poziomie język a kultura. Badaniem mody językowej zajmuje się nie tylko językoznawstwo, ale też psychologia społeczna.