Jako twórcę badań zjawisk społecznych uważa się Auguste’a Comte’a – francuskiego myśliciela, żyjącego w latach 1798 - 1857, którego wkład do nauki można ująć w trzech zasadniczych tezach:
Nadania nowej nauce stosunkowo szybko zaakceptowanej
nazwy,
Określenia przedmiotu badań socjologii,
Zaoferowania powstającej nauce specyficznych metod badawczych:
a) obserwacja,
b) eksperyment,
c) metoda porównawcza,
d) analiza historyczna.
Auguste Comte zaproponował nowe podejście do badania społeczeństwa, by badać przede wszystkim fakty i szukać między nimi związków, zależności i praw nimi rządzących. Było to odmienne od dotychczasowego podejścia normatywnego (oceniającego, wartościującego). W ten sposób Comte oddzielił to, co jest naukowym opisem, od tego, co jest oceną zjawisk społecznych.
Początek badania zjawisk społecznych to okres od XVIII wieku do początku
I wojny światowej: badania nad rozmaitymi problemami społecznymi;
nurt krajoznawczy: monograficzne opisy miast
monografie współczesnych problemów społecznych zaowocowały powstaniem ruchu społecznego – tzw. ruchu surveyowego. Prekursorem monografii był
J. Howard; monografii dotycząca więziennictwa w Anglii i Walii oparta na obserwacji. Była stworzona w celu reformowania więziennictwa w Anglii.
Przedmiotem zainteresowania ruchu surveyowego były warstwy społeczeństwa upośledzone społecznie.
Przedstawiciele: Frederic Le Play, Ch. Booth i P. Kellog.
- Frederic Le Play zajmował się rodziną. Stworzył ramy opisu rodzin (nomenklatura); jest twórcą metody monograficznej.
- Ch. Booth zajmował się miastem, podzielił ludzi na pewne warstwy według danych ze spisu powszechnego (w odniesieniu do poszczególnych dzielnic) i prowadził w nich badania pogłębione. Do pomocy wykorzystał ludzi, mogących posiadać informacje dotyczące badanych przez niego ludzi – np. inspektorów szkolnych, poborców podatkowych, administratorów domów. Wyniki badania zaprezentował na mapie. Był to wówczas nowatorski sposób zaprezentowania wyników badań.
W ruchu surveyowym ukształtowały się podstawy metod zbierania danych,
a także podstawy ich analizy; połączenie danych jakościowych z ilościowymi. Badacze tego okresu z pełną świadomością odwoływali się do metod empirycznych (w celu podjęcia działalności reformatorskiej).
Okres międzywojenny - badania prowadzone w powiązaniu z socjologią jako dyscypliną akademicką i dla realizacji jej celów.
Socjologowie amerykańscy przejęli od ruchu surveyowego warsztat badawczy i podjęli badania w celach badawczych – naukowych.
R.E. Park (szkoła chicagowska): badania podejmowane z intencją czysto naukową (miasta).
F. Znaniecki: wykorzystali materiały autobiograficzne (listy i autobiografie polskich emigrantów), stworzyli oni metodę dokumentów osobistych, czyli metodę biograficzną.
Wykorzystywanie danych empirycznych w celu stworzenia ogólnych teorii: koncepcja community, teorie rozwoju struktury przestrzenno-społecznej i rozwoju miast, koncepcja zmiany społecznej.
W tym okresie narodziły się pierwsze podręczniki metod badawczych.
Główne zainteresowania: patologie społeczne, przyczyny emigracji.
Badania biograficzne: wizytówka polskiej socjologii.
Steinmetz: socjografia; miała się zajmować problemami społecznymi, socjologia miała tworzyć teorie.
Od II wojny światowej: od II Wojny Światowej; badania prowadzone w obrębie socjologii i innych dyscyplin społecznych; powiązanie badań z potrzebami praktyki życia społecznego, badania prowadzone dla celów naukowych oraz badania prowadzone w celu „oświeceniowym” społeczeństwa (edukacji socjologicznej społeczeństwa).
Na początek warto wyjaśnić czymże jest zjawisko społeczne i zdarzenie. Otóż zjawisko społeczne to ogół zdarzeń w grupach społecznych, innymi słowy to zjawisko, fakt społeczny czy proces który istnieje, powstaje i zmienia się w czasie dzięki działaniom zbiorowości społecznych lub grup społecznych. Może występować jedynie w odczuciu przedstawicieli danej społeczności (nie mieć charakteru obiektywnego). Zjawiska społeczne wyróżnione zostały z ogółu zjawisk i przeciwstawione zjawiskom przyrodniczym właśnie ze względu na to, że zjawiska przyrodnicze w przeciwieństwie do społecznych istnieją niezależnie od działań ludzkich. Natomiast zdarzenia to stan rzeczy lub zmiana w określonym czasie.
Żeby prawidłowo omówić rozwój koncepcji badania zjawisk społecznych należy zacząć od organizacjo procesu badawczego, która zależna jest od wielu okoliczności, główny wpływ na to mają: charakter i cel badań, teren, na którym są prowadzone oraz techniki stosowane w trakcie badań.
Badanie jest procesem złożonym z kilku etapów:
Przygotowanie koncepcji badania;
Przygotowanie technik badawczych:
techniki doboru zjawisk do badania,
techniki otrzymywania materiałów,
techniki opracowania materiałów;
sprawdzenie pytań w badaniu pilotażowym;
(na przykład: trzeba przygotować schemat losowania próby, przygotować ankietę, ułożyć pytania i sprawdzić je)
Dobór zjawisk z którymi badacz lub jego wysłannicy wchodzą w kontakt przy zbieraniu materiałów – dobór respondentów (losowanie próby), wybór źródeł;
Zbieranie materiałów;
Krytyka, selekcja i wstępne opracowanie materiałów;
Właściwe opracowanie materiałów – otrzymanie wyników łącznie z ich interpretacją;
Przygotowanie elaboratu zawierającego opis przebiegu badania i udokumentowane wyniki.
Faza koncepcyjna obejmuje następujące etapy:
Temat – przedmiot, cel, uzasadnienie, studia nad literaturą przedmiotu.
Problemy badawcze.
Hipotezy badawcze.
Wybór terenu badań i dobór próby.
Typologia zmiennych.
Schemat wyjaśniania związków między zmiennymi.
Typologia wskaźników do zmiennych.
Metody, techniki i narzędzia badań.
Definicje teoretyczne ważniejszych pojęć.
Badania pilotażowe.
Ostateczna wersja problemów badawczych, hipotez teoretycznych
i narzędzi badań.
Gromadzenie i opracowanie bibliografii.
Jeśli chodzi o wybór tematu powinien on zależeć od trzeźwej oceny wykonalności
zadania. Należy mieć świadomość trudności i pewność, że uda się je pokonać. W tym
postulacie wykonalności kryje się pytanie, czy obiekt badań, problem, zjawisko jest
badawczo dostępne. Dostępność badawcza to zarówno kwestia kontaktu fizycznego ze
zjawiskiem, z faktami, jak również kwestia orientacji problemowej. Koszty badań
muszą być brane pod uwagę przy decyzji i planowaniu. Następnym kryterium wyboru
tematu badawczego to osobiste, emocjonalne zainteresowanie tematem, odgrywające
ogromną rolę w powodzeniu badań, przede wszystkim przy wyborze powinno się
kierować osobistym poczuciem związku z daną problematyką. Szczególnego,
metodologicznego subiektywizmu z badaniach społecznych i tak nie unikniemy, ale
za to pozytywne nastawienie uczuciowe znacznie podnosi efektywność badań. Ważną
rolę w trafnym wyborze tematu oraz umiejętnym przygotowaniu całej strategii badań
odgrywa dobra znajomość literatury przedmiotu. Pozwala to na ekonomię wysiłku, bo
inni badacze przetarli niektóre trudne szlaki i można je z zachowaniem reguł
naukowych wykorzystać.
Problem badawczy to takie pytanie, które w miarę precyzyjnie określa cel zamierzonych badań i jednocześnie ujawnia braki w dotychczasowej wiedzy na interesujący nas temat.
Problem badawczy jest pytaniem, na które nie można od razu udzielić odpowiedzi, odpowiedź na pytania znajdujemy poprzez własny wysiłek, nie zaś przez oczekiwanie gotowej odpowiedzi od innego człowieka.
Problemy badawcze – problemy mają postać pytań, pytania te mogą dotyczyć cech
przedmiotu, zjawiska, ich własności. Mają wtedy postać prostą, zawierającą pytanie o
jedną cechę, o jedną właściwość przedmiotu. Mogą też dotyczyć rodzaju związków
między cechami zjawiska, rodzaju zależności między zjawiskami i wtedy wyznaczają inny, szerszy zakres poszukiwań. Funkcjonują dwa rodzaje pytań: pytania rozstrzygnięcia i pytania dopełnienia. Pierwsze rozpoczyna partykuła „czy” i w zasadzie domaga się tylko potwierdzenia lub negacji. Natomiast jeśli idzie o pytania dopełnienia rozpoczynają się zwrotem „jak”, „jak jest, itp. Na takie pytanie nie możemy odpowiedzieć „tak”, lub „nie”. Pytanie to otwiera pole inwencji i poszukiwań. Zatem można powiedzieć, że pytania rozstrzygnięcia to pytania kierunkowe a pytania dopełnienia są pytaniami twórczymi. Na tym etapie badawczym trzeba wykonać pracę koncepcyjną, polegającą na sformułowaniu zestawu pytań, które powinny spełnić 3 zadania:
Wyczerpać zakres tematu.
Ukazać kierunki poszukiwań badawczych oraz sposoby badań.
Wyjaśnić temat.
Problemy muszą być tak stawiane, aby po ich sformułowaniu wiedzieć kogo dotyczy temat, gdzie szukać jego rozwiązania, jakimi sposobami to zrobić.
Hipoteza to przypuszczalna, przewidywana odpowiedź na pytanie zawarte
w problemie badań. Aby hipoteza była poprawnie sformułowana, musi spełniać ściśle określone warunki, mianowicie:
• musi dać się zweryfikować
• wyraża związek w zasadzie tylko pomiędzy dającymi się zbadać faktami, zdarzeniami, ludźmi (zmiennymi)
• jest przypuszczeniem wysoce prawdopodobnym, mającym swe uzasadnienie
w dotychczasowym dorobku naukowym
• jest wnioskiem z dotychczasowych obserwacji i doświadczeń badacza
• jest twierdzeniem wyrażonym jednoznacznie i w sposób możliwie uszczegółowiony.
Hipotezy informują o wszystkich sprawach – hipotetycznie – o które pytają problemy. Muszą zawierać informację konkretną wychodzącą poza proste stwierdzenie faktów. Powinna być twórcza, inspirować do dociekań, do sprawdzenia.
Wybór terenu badań to nie tylko wybór odpowiedniego terytorium, ale również może dotyczyć określonej placówki lub instytucji, na terenie której zamierzamy przeprowadzić badania. Można powiedzieć, że wybór terenu badań to przede wszystkim typologia wszystkich zagadnień, cech i wskaźników, jakie muszą być zbadane, odnalezienie ich na odpowiednim terenie, u odpowiednich grup społecznych, zjawiskach społecznych i następnie wytypowanie rejonu, grup zjawisk i instytucji jako obiektów naszego zainteresowania.
Typologia zmiennych – rejestr zmiennych oznacza próbę uświadomienia sobie przez jakie cechy poznawać będziemy istnienie zdarzenia, zjawiska, procesu, przez jakie cechy będziemy poznawać związek między zdarzeniami, wreszcie przez jakie cechy można będzie poznać wpływ jednego zdarzenia na drugie. W metodologii występują trzy kategorie zmiennych: zmienne niezależne, zmienne zależne i zmienne pośredniczące.
Za zmienną niezależną uznajemy taką zmienną, której zmiany nie zależą od zespołu innych zmiennych występujących w badanym zbiorze, np. wiek ucznia jako zmienna niezależna warunkuje jego osiągnięcia , ale sam od nich nie zależy. Natomiast zmienna zależna to taka zmienna, której zmiany są skutkiem oddziaływania jednej lub więcej jakichś zmiennych niezależnych. W badaniach pedagogicznych zmienną zależną jest zwykle jakiś czynnik zmieniający się pod wpływem określonych oddziaływań pedagogicznych; mogą to być m.in. wiadomości, sprawności, zdolności, przekonania, cechy charakteru.
Oprócz tych dwóch zmiennych występują jeszcze zmienne pośredniczące. Zmienne pośredniczące stanowią czynnik łączący zmienną niezależną z zależną.
Próba ukazania przypuszczalnych zależności między poszczególnymi zmiennymi opierają się na przeświadczeniach, że w przyrodzie panuje pewien ład, że ład ten oparty jest na porządku przyczynowo skutkowym. Jeśli więc weźmiemy pod uwagę dwie zmienne: płeć i stosunek do rozwodów, to należy przyjąć, że płeć może wpływać na stosunek do rozwodów, natomiast nie na odwrót. Płeć zatem jest zmienną niezależną, a stosunek do rozwodów zmienną zależną. Kolejny przykład schematu środowisko pochodzenia człowieka, stosunek do religii i stosunek do aktywności społecznej. Środowisko pochodzenia w tym przypadku będzie zmienną niezależną, stosunek do religii to zmienna pośrednicząca, a stosunek do aktywności społecznej to zmienna zależna.
Wskaźnik w metodologicznym znaczeniu służy do określania pewnej cechy przedmiotu lub zjawiska pozostającego w takich zjawiskach z inną jego cechą, że wystąpienie jej sygnalizuje obecność tej drugiej. W metodologii wyróżnia się głównie trzy rodzaje wskaźników, są nimi:
1. Wskaźniki empiryczne – występują wtedy, gdy wskazywane przez nie zjawisko daje się zaobserwować.
2. Wskaźniki definicyjne – mają miejsce wówczas, gdy wynikają z definicji pewnego zjawiska lub faktu.
3. Wskaźniki inferencyjne – odnoszą się do zjawisk bezpośrednio nieobserwowalnych i nie wchodzą do definicji badanych zjawisk.
Zatem jeśli biorąc pod uwagę zmienną stosunek do religii możemy wytypować wskaźniki, mianowicie: regularne wypełnianie praktyk religijnych, uznawanie nakazów i zakazów Kościoła, identyfikowanie się z głównymi prawdami wiary oraz kierowanie się w postępowaniu nakazami religii.
Najbardziej trafnym sposobem typologii wskaźników do zmiennych jest zapoznanie się z badaniami na podobne tematy, czyli badaniami, które operowały podobnymi wskaźnikami.
Metoda badań jest to zespół teoretycznie uzasadnionych zabiegów
koncepcyjnych i instrumentalnych obejmujących najogólniej całość postępowania badacza, zmierzającego do rozwiązania określonego problemu naukowego.
Mówiąc o technice badawczej mamy na myśli czynności praktyczne, regulowane starannie wypracowanymi dyrektywami, pozwalającymi na uzyskanie optymalnie sprawdzalnych informacji, opinii, faktów. Narzędzie badań to środek pomocniczy wykorzystywany przy gromadzeniu materiałów empirycznych, przydatnych przy rozwiązywaniu podjętego problemu badań. Funkcję tę może spełniać przyrząd, aparat lub inne urządzenie służące do wywołania, zarejestrowania lub dokonania pomiaru danego zjawiska.
Definicje teoretyczne ważniejszych pojęć – ten etap spełnia rolę kodyfikatora między aparatem pojęć używanym powszechnie w dyscyplinie badawczej a aparatem pojęć samego badającego, a także służy samemu badaczowi do uświadomienia, co właściwie będzie badał. Wyniki badań muszą posługiwać się językiem komunikatywnym i sprawdzalnym, należy operować pojęciami i znaczeniami wieloznacznymi i niejasnymi. Musimy definiować wszystkie zmienne, jeśli stanowią pojęcia nieużywane powszechnie i niezrozumiane oraz wszelkie terminy, których używamy w koncepcji i które nakreślają w istotny sposób charakter naszych badań, istotę celów badawczych. Najłatwiejsza definicja to definicja kontekstowa, czyli wyjaśnienie pojęcia przez umieszczenie go w kontekście językowym, który objaśnia charakter pojęcia. Drugim sposobem definiowania jest tworzenie definicji projektujących. W tym przypadku trzeba uważać, aby nasze propozycje definicyjne nie obrażały zasad logiki, czy reguł języka. Unikniemy w ten sposób licznych zarzutów o niewłaściwe stawianie problemów, o mylne przepisywanie zmiennych problemów i wszystkich innych wynikających z niejasności i wieloznaczności języka.
Badania pilotażowe spełniają dwa zadania, często decydujące o rzetelności uzyskanych danych z całej zbiorowości. Przede wszystkim stanowi weryfikację wstępnej wiedzy o środowisku, o jego charakterze, zróżnicowaniu, procesach w nim zachodzących, jest okazją do sprawdzenia sprawności narzędzi badawczych, jakie zostały wybrane i opracowane dla naszych zamierzeń poznawczych. Badania byłyby nieudane, gdyby były niewiarygodne, jest to okoliczność podobna do tej, która czasem spotyka narzędzie badawcze. Nie bada tego, co powinno badać. Takie badanie nazywamy nietrafnym. Może się zdarzyć, że przez poszczególny zbieg okoliczności podejmiemy badania i niezależnie czy przez dobór próby badawczej, czy przez narzędzie nie uzyskamy wiedzy, o którą nam chodziło. Badania byłyby wówczas niewiarygodne. Badania mogą być także nierzetelne. Oznacza to, że narzędzia zostały tak przygotowane, iż dają różne wyniki. Sprawdzamy więc badaniami pilotażowymi głównie trafność narzędzi badań. Weryfikacja trafności doboru próby badawczej i terenu badań to drugi obszar weryfikacji. Dopiero analiza tych dwóch zjawisk pozwoli na wtórną weryfikację problemów badawczych, hipotez, zmiennych, rzetelności wskaźników. Sprawdzamy trafność rozstrzygnięć odnośnie wyboru grup badawczych, ich jednorodności lub zróżnicowania. Sprawdzamy także trafność i komunikatywność języka pytań. Po rozmowach powinno wrócić się do problemów i zmiennych oraz rozważamy ewentualną wstępną trafność hipotez.
Kolejnym etapem są ostateczne decyzje odnośnie pojęć i warsztatu badań, etap ten jest podsumowaniem badań pilotażowych. Dla ostatecznego sformułowania tematu badań znaczenie ma także typologia problemów, zmiennych oraz wskaźników. Na zmianę terenu badań może wpłynąć formułowanie wskaźników, które w danej populacji mogą nie występować. Cała dotychczasowa droga waży na ostatecznym kształcie naszej koncepcji.
Ostatnim krokiem jest gromadzenie i opracowanie bibliografii, którą dzieli się na literaturę wykorzystaną albo cytowaną oraz na literaturę przedmiotu, która służy do wykorzystania przez czytelnika. Bibliografia w zwykłej pracy badawczej powinna dzielić się na:
- druki zwarte
- artykuły
- dokumenty i źródła.
Działy te powinny być uporządkowane alfabetycznie. Notka bibliograficzna powinna zawierać nazwisko autora, imiona lub inicjały imion, tytuł, miejsce wydania i rok wydania. Przy pracach zbiorowych notka zaczyna się od tytułu, czasem nazwiska redaktorów z inicjałami imion, miejsce i rok wydania. Kiedy zamieszczany jest artykuł z pracy zbiorowej zaczynamy od nazwiska autora, tytułu jego pracy, a następnie po znaku [w:] dajemy poprzednio przytoczone informacje z ewentualnymi stronami artykułu. Podobnie postępujemy w przypadku artykułu z czasopisma naukowego, po nazwisku i tytule dajemy tytuł czasopisma, miejsce wydania, rok, numer i strony. W bibliografii nie powinno się umieszczać gazet i pism popularnych.
Wszystkie powyżej opisane czynności zamykają proces tworzenia koncepcji. Będzie ona szczególnie w takich punktach jak bibliografia zmienna i doskonalona.
Literatura:
T. Pilch, „Zasady badań pedagogicznych”, Wydawnictwo „Żak”, Warszawa 1995 r.
M. Łobocki, „Metody i techniki badań pedagogicznych”, Wydawnictwo „Impuls”, Kraków 2000 r.
Z. Skorny, „Prace magisterskie z Psychologii i Pedagogiki”, Warszawa 1984 r.
M. Łobocki, „Metody badań pedagogicznych”, Wydawnictwo PWN,
Warszawa 1982 r.
W. Okoń, „Nowy Słownik Pedagogiczny”, Wydawnictwo Akademickie Żak, Warszawa 2001 r.
J. Sztumski, „Wstęp do metod i technik badań pedagogicznych”, Katowice 1995 r.
Strony internetowe:
http://www.wsiz.rzeszow.pl/kadra/bprzywara/Dokumenty_Local_WSIiZ/(2905)%20opis_metod_i_technik.doc