KLASYFIKACJA ZABURZEŃ MOWY:

W literaturze polskiej istnieje wiele klasyfikacji zaburzeń mowy

• I. Styczek

• T Kani

• L. Kaczmarka

• S. Grabiasa

• Międzynarodowe Towarzystwo Logopedów i Foniatrów

KLASYFIKACJA Ireny Styczek

Klasyfikacja przyczynowa (etiologiczna) zaburzenie mowy obejmuje:

• Zaburzenie mowy ZEWNĄTRZPOCHODNE(egzogenne, środowiskowe) w których nie stwierdza się defektów anatomicznych, które można uznać za przyczynę powstania zaburzenia mowy (jak mówią rodzice, osoby które przebywają z dzieckiem)

• Zaburzenia mowy WEWNĄTRZPOCHODNE (endogenne) przyczynowe w tym:

1. DYSLALIA zniekształcenie dźwięków mowy lub niemożliwość ich wytworzenia na skutek nieprawidłowej budowy narządów mowy lub obniżona słyszalność (mamy tu np. wady zgryzu, rozszczep warg

2. DYZARTIA (anartria) zniekształcenie narządów mowy lub niemożliwość ich wytworzenia na skutek uszkodzenia ośrodków i dróg unerwiających narządy mowy (są to dzieci z porażeniem mózgowym)

3. DYSLALIA (alalia) opóźnienie i przyswajanie sobie języka na skutek opóźnionego wykształcenia się funkcji pewnych struktur mózgowych (opóźnienie tego nie wie jak ma ułożyć język przy wypowiadaniu głosek)

4. AFAZJA utrata częściowa lub całkowita znajomości języka na skutek uszkodzenia pewnych struktur mózgowych (przyczyna np. niedotlenienie, udary, zawały , zależy od uszkodzenia półkuli zacierają się informacje na temat powstawania głosek) dotyczy to os. Dorosłych.

5. JĄKANIE zaburzenia płynności mowy (rytmu i tempa) (balbutologopedia)

6. NERWICE MOWY (logoneurozy) mutyzm, afonia, jąkanie, zaburzenie tempa mowy, modulacji siły i wysokości głosu u osób cierpiących na nerwicę. Mutyzm na skutek silnego przeżycia nie mówi mutyzm całkowity, wybiórczy. Afonia brak głosu spowodowany paraliżem krtani

7. OLIGOFAZJA niedokształcenie mowy spowodowane upośledzeniem umysłowym

8. SCHIZOFAZJA mowa u osób chorych psychicznie np. schizofrenia mówią nieadekwatnie do danej sytuacji

JĘZYKOZNAWCZA KLASYFIKACJA ZABURZWEŃ MOWY WG. JÓZEFA TADEUSZA KANI

Zaburzenia wymowy powodują zakłócenia o charakterze SUPRASEGMENTALNYM (melodii, akcentu, rytmu). Zaburzenia o charakterze suprasegmentalnym polegają na zniekształceniu cech prozodycznych wypowiedzi

Zaburzenia o charakterze SEGMENTALNYM natomiast dotyczą wadliwej wymowy poszczególnych dźwięków np.. izolowanych głosek, sylab, wyrazów lub wypowiedzi

ZABURZENIA SUPRASEGMENTALNE:

• Hiperprozodia nasilenie cech prozodycznych w wypowiedzi np. nadakcentowanie, nadmiar iloczasu sylab, nadmiar intonacji, nadmierny przydech

• Hipoprozodia osłabienie cech prozodycznych w wypowiedzi zmniejszona zdolność zmiany natężenia wysokości i rytmu mówienia

• Aprozodia – brak cech prozodycznych

• Dysprozodia – zaburzenie cech prozodycznych wypowiedzi

ZABURZENIA SEGMENTALNE:

1. PARADYGMATYCZNE naruszenie inwentarza głosek (fonemów) zamiana, dodawanie

2. ELIZJA (mogilalia) forma wadliwej wymowy polegająca na braku realizacji jakiegoś fonemu (fonemów) w postaci osobnego segmentu; formy te dostrzegamy przede wszystkim przy zniekształceniach fonemów spółgłoskowych. Możemy wyróżnić ELIZJE:

• Pełna gdy obejmuje wszystkie pozycje w których może pojawić się głoska w nagłosie, śródgłosie i wygłosie

• Ograniczona obejmuje określoną pozycję

• Całkowita zaburzenie daje się sprowadzić do formy: fonem = zero fonetyczne

• Częściowa gdy zmianie ulega sąsiedni segment wokaliczny – wydłużenie zastępcze np. kooek – korek, lub gdy w miejscu fonemu pojawia się pauza

SUBSTYTUCJA (paralalia) polega na zamianie głosek na inne; substytucjom ulegają zarówno fonemy spółgłoskowe jak i fonemy samogłoskowe, fonemy samogłoskowe nie mogą być substytuowane przez fonemy samogłoskowe

sz ż cz dź zamiast s z c dz

DEFORMACJA zachodzi wówczas, gdy realizacja jakiegoś fonemu wykracza poza właściwe normie pole realizacji tego fonemu a zarazem nie mieści się w polu realizacji innych fonemów. Znacznie częściej ulegają deformacji fonemy spółgłoskowe

ZABURZENIA SYNTAGMATYCZNE:

Obejmują zniekształcenia ciągu wypowiedzeniowego w postaci określonej jako:

• METATEZA zmiana liniowego uporządkowania fonemów w wyrazie np. granuszek - garnuszek

• EPENTAZJE odkształcenie ilościowe w strukturze wyrazu polegają na dodaniu jakiegoś elementy np. Hendryk – Henryk

• REDUKCJA odkształcenie ilościowe w strukturze wyrazu polegające na braku fonemów lub fonemu w ciągu wypowiedzeniowym np. kua – kura

• ANTYCYPACJA odkształcenie jakościowe polegające na przedwczesnym użyciu jakiegoś członu wypowiedzi, który dopiero w jej dalszym ciągu ma swoje konspektowe uzasadnienie np. irracjanalny – irracjonalny

• PERSEWERACJA przeciwstawieństwo antycypacji

• ODKSZTAŁCENIA NIESYSTEMOWE przekształcenie o charakterze leksykalnym, neologizmy

KLASYFIKACJA WEDŁUG L. Kaczmarka

W każdej wypowiedzi można wyróżnić trzy części składowe:

• Treść (to co mówimy)

• Forma językowa (to jak mówimy)

• Substancja foniczna (to za pomocą czego mówimy)

Połączenie treści i formy umożliwienie przekazywania myśli. Substancja foniczna natomiast jest nośnikiem „medium” dla myśli.

Wszystkie trzy części składowe wypowiedzi determinują trzy rodzaje zaburzeń wymowy

• Zaburzenia treści – powstają w wyniku chorób umysłowych, psychicznych: objawiają się m.in. brakiem logiki w budowanych tekstach, zakłóceniami w procesie uogólniania i abstrakcji, niespójnością występującą w zaburzonych tekstach

• Zaburzenia językowe (zab. formy) są skutkiem ogniskowych w mózgu objawiają się niedokształceniem mowy lub jej brakiem np. alalia, afazja

• Zaburzenia substancji fonicznej w płaszczyźnie suprasegmentalnej (jąkanie, rynalia, bełkot, bradylalia, tachylalia) i segmentalnej np. spowodowane upośledzeniem słuch, uszkodzeniem obwodowych narządów mowy i obwodowych narządów nerwowych, wpływem środowiska

KLASYFIKACJA WG. S. Grabiasa

Aby móc uczestniczyć w komunikacji językowej człowiek musi dysponować pewnymi kompetencjami i sprawnościami. Kompetencje (wiedza) nie mogą się w umyśle ludzkim bez określonych sprawności. Można wyróżnić 3 rodzaje kompetencji:

1. Kompetencje językowe (gramatyczno – leksykalne) które tworzy nieuświadomiona wiedza nt. zasad budowania zdań gramatycznie poprawnych

2. Kompetencji komunikacyjnych wiedza nt. zasad użycia języka w grupie społecznej

3. Kompetencja kulturowa wiedza nt. zjawisk otaczającej rzeczywistości

Sprawności komunikacyjne są przeciwieństwem kompetencji. Kompetencje są wiedzą, sprawności – umiejętnościami. S. Grabias wyróżnia dwa typy sprawności:

• sprawności percepcyjne – pozwalające na opanowanie kompetencji (językowej, komunikacyjnej, kulturowej) – słuch fizyczny, fonematyczny, muzyczny;

• sprawności realizacyjne – wykorzystujące w procesie komunikacji i poznawaniu rzeczywistości zdobyte kompetencje; wśród sprawności realizacyjnych wymienić należy:

• grupę sprawności systemowych – fonologicznych, morfologicznych, leksykalnych, składniowych – tworzą one umiejętności budowania sensownych, poprawnych gramatycznie zdań;

• grupę sprawności komunikacyjnych – chodzi o sprawności społeczne, sytuacyjne, pragmatyczne, które tworzą umiejętności realizowania ról społecznych, budowania zdań adekwatnych do sytuacji i realizowania zamierzonych intencji.

S. Grabias wprowadza dwa pojęcia istotne dla klasyfikacji zaburzeń mowy:

1. procedura postępowania logopedycznego – całokształt zabiegów logopedycznych stosowanych w określonym postępowaniu;

2. strategia postępowania logopedycznego – postępowanie w ramach danej procedury, wynikające z percepcyjnych i realizacyjnych możliwości osoby rewalidowanej;

LOGOPEDYCZNA KLASYFIKACJA

1. Zaburzenia mowy związane z niewykształconymi sprawnościami percepcyjnymi np. głuchota, niedosłuch, alalia, dyslalia, oligofazja. Procedurą logopedyczną w tej klasie zaburzeń jest budowanie wszelkich rodzajów kompetencji zaś usprawnienia jest procedurą wtórną

2. Zaburzenia mowy związane z brakiem lub niedowładem sprawności realizacyjnych (przy zdobytych kompetencjach) np. dysglosia, jąkanie, giełkot, mowa bezdźwięczna, anartria i dyzartria itp. Procedura logop. Jest usprawnienie realizacji różnych poziomów systemów komunikacyjnych.

3. Zaburzenia mowy związane z rozpadem systemu komunikacyjnego np. afazja, schizofazja. Procedurą logop. Jest odbudowanie wszystkich typów kompetencji i usprawnienierealizacji

KLASYFIKACJA MIĘDZYNARODOWEGO TOWARZYYSTWA LOGOPEDÓW I FONIATRÓW:

Zalecane nazwy poszczególnych zaburzeń składają się z rdzenia i przedrostka który wskazują na typ zaburzenia i opisuje stan patologiczny

Fazje oznacza zespół funkcji neurofizjologicznych przebiegającym w ośrodkowym ukł. Nerw. (odp. Obszarach kory mózgowej, odp. za generowanie i percypowanie wypowiedzi

Arteria zaburzenie wynikające z uszkodzenia lub dysfunkcji nerwów czaszkowych i ich jąder CUN

Lalia zaburzenia czynności narządów artykulacyjnych

Fonia odnosi się do czynności tworzenia głosu

Leksja dotyczy pisania

Przedrostek a oznacza brak danej czynności

Hypo obniżenie poziomu czynności

hyper podwyższenie

Dys zniekształcenie

DYSLALIA

Termin „DYSLALIA” pochodzi z greckiego dys- „zaburzenie” i lalia „mowa”

Wg. Spionek dyslalia to zaburzenie mowy polegające na niemożliwości prawidłowego wymawiania określonych dźwięków

G. Demelowa definiuje jako nieprawidłowość w realizacji jednej głoski, wielu głosek a nawet wszystkich. Zachowane SA rytm, melodia i akcent, sama wymowa jest zwarta.

• W zależności od poziomu uszkodzenia mechanizmów mowy wyróżnia się:

• Dyslalia pochodzenia ośrodkowego afazja alalia

• Dyslalia motoryczna - ruchów narządów mowy – dysartria

• Dyslalia sensoryczna dotyczy rozumienia

• W zależności od tego czy zaburzenie mowy jest zjawiskiem izolowanym pierwotnym czy wtórnym

• Dyslalia androgenna – uszkodzony narząd słuchu

• Dyslalia sprzężona – z innymi zaburzeniami rozwojowymi

KATEGORIE WG. KACZMARKA

• Dyslalia jednoraka – odmiennie realizowany jest tylko jeden fonem może być np. r-l, g-t

• Prosta zniekształcenie dotyczy tylko jednej cechy dystynktywnej fonemu np. dźwięczność, miejsca artykulacji np. g/d, k/t

• Złożona zniekształcenie dotyczy kilku cech dystynktywnych naraz np. miejsca artykulacji, dźwięczność, miękkość

• Dyslalia wieloraka kilka lub kilkanaście fonemów realizowanych jest niezgodnie z tradycyjną mową np. sz ż cz dż/ s z c dz

• Prosta wadliwa realizacja fonemów w obrębie jednej sfery artykulacyjnej zniekształceniu ulega tylko jedna cecha dystynktywna fonemu ( g/k)

• Złożona zniekształceniu ulega kilka cech dystynktywnych równocześnie np. g/t

• Dyslalia całkowita (alalia motoryczna, bełkot, słuchonemia motoryczna) wadliwa wymowa w obrębie kilku sfer artykulacyjnych. Wypowiedź jest realizowana jest za pomocą cech prozodycznych – rytm, akcent, melodia (nie posługuje się mową, nie wiemy co jest tego przyczyną)

DO DYSLALII ZALICZAMY NASTĘPUJĄCE WADY:

• Sygmatyzm (seplenienie) nieprawidłowa realizacja głosek dentalizowanych [s z c dz, sz ż cz dż, ś ź ć dź]

• Rotacyzm nieprawidłowa realizacja głoski [ r ]

• Kappacyzm nieprawidłowa realizacja głoski [k]

• Lambdacyzm nieprawidłowa realizacja głoski [l]

• Gammacyzm nieprawidłowa realizacja głoski [g]

• Betacyzm nieprawidłowa realizacja głoski [b]

• Mowa bezdźwięczna wymawianie głosek dźwięcznych jako ich bezdźwięcznych odpowiedników

• Szeplenienie nieprawidłowa wymowa głosek dentalizowanych szeregu [s z c dz] jako [sz ż cz dż] używanie sz zamiast s

RODZAJE SYGMATYZMU (SEPLENIENIA)

• SYGMATYZM WŁAŚCIWY (seplenienie właściwe) polega na niewłaściwej (zdeformowanej) wymowie głosek dentalizowanych (deformacje SA wynikiem zmiany miejsca artykulacji głosek co powoduje zniekształcenie ich brzmienia [~ s z c dz]

• SYGMATYZM MIĘDZYZĘBOWY(seplenienie międzyzębowe) artykulacja głosek dentalizowanych (niektórych lub wszystkich) język wsuwa się między zęby w taki sposób można wymawiać głoski t d n

• SEPLENIENIE PRZYZEBOWE język zbyt mocno przylega do wewnętrznej strony siekaczy. Nie tworzy się wzdłuż języka rowek i dlatego powietrze nie przechodzi między siekaczami. W efekcie brzmienie głoski jest przytępione, szum powstający na krawędziach dolnych siekaczy jest osłabiony lub w ogóle się nie pojawia.

• SEPLENIENIE WARGOWO – ZĘBOWE powstaje wtedy gdy język nie bierze udziału w artykulacji. Bardzo wąska szczelina tworzy się między dolną wargą a górnymi siekaczami. Wytwarzany dźwięk jest podobny do ostro brzmiącego w-f

• SEPLENIENIE BOCZNE niesymetryczne ułożenie całego języka, szczelina nie tworzy się w linii środkowej lecz z boku przy kłach, zębach przedtrzonowych lub trzonowych. Rozróżniamy seplenienie boczne prawostronne, lewostronne, obustronne

→ ← ↔

S S S

• SEPLENIENIE NOSOWE (nazalizacja) w zależności od stopnia przechodzenia powietrza przez nos rozróżnia się seplenienie nosowe częściowe, całkowite

• SEPLENIENIE PODNIEBIENNE w wyniku zbliżenia czubka języka do podniebienia twardego powstaje trący nieprzyjemny szmer. Najczęściej występuje przy zgryzie otwartym, przodozgryzie i palatalizacji.

SUBSTYTUCJE (PARASYGMATYZMY)

Zstępowanie jednej głoski detalizowanej innymi realizowanymi prawidłowo – zjawisko to dopuszczalne jest w okresie kształtowania się mowy, jeżeli utrzymuje się dłużej uznawane jest za wadę wymowy

Np. sz ż cz dż – s z c dz

Sz ż cz dż i s z c dz – ś ź ć dź

Głoska szczelinowa sz ż zastępowana jest głoską zawarto szczelinową

PRZYCZYNY SYGMATYZMU:

• Nieprawidłowa budowa narządów mowy

• Niska sprawność narządów mowy

• Upośledzenie narządów słuchu

• Częste choroby górnych dróg oddechowych – sprzyjają wysuwaniu języka

• Zbyt długie karmienie smoczkiem, ssanie kciuka

• Naśladowanie nieprawidłowych wzorców

PRZYCZYNY WAD WYMOWY:

1. ZMIANY ANATOMICZNE APARATU ARTYKULACYJNEGO

• Nieprawidłowa budowa języka

• Nieprawidłowa budowa podniebienia

• Zniekształcenie zgryzu

• Anomalia zębowe

• Przerost trzeciego migdałka

• Polipy

• Skrzywienie przegrody nosowej

• Przerost śluzówki nosa

1. NIEPRAWIDŁOWOŚCI W FUNKCJONOWANIU NARZĄDÓW MOWY

• Niska sprawność języka

• Nieprawidłowa praca zwierającego pierścienia gardłowego

• Brak pionizacji języka, infantylne połykanie

• Trudności koordynacji pracy wiązadeł głosowych z artykulacją narządów mowy

1. NIEPRAWIDŁOWA BUDOWA I FUNKCJONOWANIE SŁUCHU

• Zaburzenie analizy i syntezy słuchowej

• Wybiórcze upośledzenie słuchu

• Obniżona słyszalność

• Zaburzenie słuchu fonemowego

1. WARUNKI NIESPRZYJAJĄCE W UCZENIU SIĘ MOWY

• Nieprawidłowe wzorce

• Nieprawidłowa atmosfera wychowawcza

• Postawy rodziców

• Brak stymulacji rozwoju mowy

1. NIEPRAWIDŁOWE FUNKCJONOWANIE OŚRODKOWEGO UKŁADU NERWOWEGO

Dyslalia centralna, afazja, dysartria

1. PODŁOŻE PSYCHICZNE

2. OPÓŹNIONY ROZWÓJ PSYCHOMOTORYCZNY

ROTACYZM (reranie)

wada wymowy polega na nieprawidłowym wymawianiu głoski [r]

artykulacja gł. [r] język szeroki ułożony na wałku dziąsłowym, apel wibruje boki przy górnych siekaczach

• DWUWARGOWE zwane też furmańskim drgają wargi

• WARGOWO – ZĘBOWE górna warga do dolnych siekaczy lub dolna przy siekaczach górnych

• MIĘDZYZĘBOWE czubek drga tylko wtedy gdy znajduje się miedzy zębami

• WARGOWO – JĘZYKOWE jest traktowane jako odmiana międzyzębowe - czubek języka wsuwa się miedzy zęby i wykonuje drgania zbliżając się do dolnej lub górnej wargi

• PRZYZĘBOWE język uderza o zęby

• JĘZYCZKOWE drganie wykonuje mały języczek na końcu podniebienia miękkiego

• PODNIEBIENNE zbliżenie tylnej części języka do podniebienia miękkiego

• GARDŁOWE (powstaje między nasadą języka a tylną ścianą gardła. Wymowa głoski r gardłowa z wibracją języka i podniebienia miękkiego- zbliżona jest do wymowy francuskiej dźwięku r)

• KRTANIOWE (polega na wadliwej, krtaniowej realizacji głoski r)

• NOSOWE realizacja nosowa głoski r często współwystępuje z nosową wymową innych dźwięków; nosowa artykulacja głoski r swoim brzmieniem zbliżona jest do ng i powstaje w wyniku nie domykania wejścia do jamy nosowej)

• SZCZĘKOWE

• POLICZKOWE (boczna krawędź języka wsuwana jest między zęby, drgając wprawia w ruch cały policzek)

• JĘZYCZKOWE BOCZNE Często jednouderzeniowa artykulacja głoski r.

PRZYCZYNY rotacyzmu:

• Zbyt krótkie wędzidełko

• Krótki i gruby język, zbyt duży język

• Wzmożone lub osłabione napięcie języka

• Ogólnie zmniejszona ruchliwość koniuszka języka szczególnie brak pionizacji

• Rozszczep podniebienia miękkiego

• Brak umiejętności słuchowego rozróżniania głosek

• Bardzo wczesne usiłowanie wymawiania r kiedy język nie jest jeszcze w pełni usprawniony

MOWA BEZDŹWIĘCZNA

Nieumiejętne realizowanie głosek dźwięcznych zanik lub brak dźwięczności w danym fonemie dotyczy 13 par

• b – p,

• d – t,

• g – k,

• dz – c

• dż – cz

• dź – ć

• w – f

• z – s

• ż – sz

• ź – ś

• bi – pi

• wi – fi

• gi – ki

mowa bezdźwięczna całkowita – wszystkie głoski dźwięczne realizowane są bezdźwięcznie

PRZYCZTNY:

• niedokształcenie słuchu fonemowego

• zaburzenie słuchu

• trudności w koordynacji pracy wiązadeł głosowych a artykulacją nasady

• niedokształcenie kinestezji mowy

• uszkodzenie CUN

KAPPACYZM I GAMMACYZM

Nieprawidłowa realizacja głosek k , g

• Kappacyzm i gammacyzm właściwy – deformacja jest wynikiem zwarcia krtaniowego – powstaje gładka zbliżona do k, g

• Parakappacyzm i para gammacyzm zamiana zwartych tylnojęzykowych „k, ki”, „g, gi” na zwarte zębowe „t, ti”, „d, di” lub „h” zjawisko to występuje jako etap przejściowy w procesie kształtowania i rozwoju mowy dziecka, lecz w przypadku przedłużania się do 6 roku życia uznawane jest za wadę wymowy. Przykład: kura - „tura”, kino - „tino”)

• Mogikappacyzm i mogigammacyzm opuszczanie głosek tylnojęzykowych zwartych: k, ki, g, gi Głoski te nie występują w systemie fonetycznym dziecka Przykład: kura - „ura”, kino - „ino”, głowa - „łowa”, itp.).

PRZYCZYNY:

• Niska sprawność języka (nieharmonijny rozwój sfery słuchowej i ruchowej)

• Zła praca języka zwłaszcza jego tylnej części

OPÓŹNIONY ROZWÓJ MOWY

NIEMOTA ALALIA, NIEDOROZWÓJ MOWY, MOWA OPÓŹNIONA

1. OBJAWY

• Kiedy dziecko zaczęło mówić pierwsze słowa i zdania

• Jaki jest przedział czasowy pomiędzy poszczególnymi etapami kształtowania się mowy

• Jaki jest stopień opanowania języka na wszystkich jego poziomach

• Które poziomy i jaki aspekt mowy rozwija się z opóźnieniem

• Jaki jest wpływ na funkcjonowanie społeczno – poznawcze

1. PRZYCZYNY

• Zewnątrzpochodne

• Jako objaw indywidualnego tempa dojrzewania układu nerwowego

• Jako podłoże somatyczne lub psychiczne

1. PATOMECHANIZM POCHODZENIA

• Czy zaburzenie jest pierwotne czy wtórne

• Na jakim tle zaburzenie powstało i jakie ma konsekwencje dla dalszego rozwoju

CO ŚWIADCZY O OPÓŹNIONY ROZWOJU MOWY:

1. Późniejsze pojawienie się gaworzenia

2. Późniejsze pojawienie się pierwszych słów

3. Ubóstwo czynnego i biernego słownictwa, a także brak niektórych części mowy,

4. Późniejsze pojawienie się pierwszych zdań

OPÓŹNIONY ROZWÓJ MOWY

• Większość głosek zastępowana jest przez t oraz a

• Samogłoska e oraz a zastępowane są przez a

• Spółgłoski dźwięczne na bezdźwięczne

• K, g mogą być zastępowane przez t, d

• Spółgłoski dentalizowane przez t, d

• Ujednolicenie głosek dentalizowanych przez realizowanie ich ś ź ć dź

OPÓŹNIONY ROZWÓJ MOWY

Zakłócenie w rozwoju zaburzenie w rozwoju

SORM NORM

Samoistny opóźniony rozwój mowy niesamoistny opóźniony rozwój mowy

Wycinkowe opóźnienie rozwoju mowy Objaw specyficznych zaburzeń mowy

Zespół opóźnienia mowy czynnej Parcjalne zaburzenia mowy

Rozwojowa niepłynność mowy Rozległe zaburzenia mowy