► STOSOWANIE PRAWA
Tradycyjnie „stosowanie prawa” - oznacza ustalanie konsekwencji prawnych na podstawie określonej normy prawnej dla danego stanu faktycznego.
Współcześnie definiuje się „stosowanie prawa” - jako czynienie użytku przez określony podmiot z kompetencji przyznanych mu przez normy kompetencyjne danego systemu prawnego.
Współczesne ujęcie stosowania prawa było rozumiane szeroko bądź wąsko. Dotyczy to zarówno aspektu podmiotowego – kto stosuje prawo; jak i przedmiotowego – w jakiego typu sprawach prawo jest stosowane.
W NAJSZERSZYM ROZUMIENIU
stosowanie prawa jest czynienie użytku przez każdy podmiot w sprawie jakiegokolwiek rodzaju. W tym rozumieniu stosuje się prawo, np. sąd wydaje wyrok w indywidualnej sprawie, organ państwowy lub samorządowy wydaje decyzję w sprawie indywidualnej.
W tym rozumieniu – najszerszym – stosowaniem prawa jest także czynienie przez organ prawodawczy użytku ze swoich kompetencji do wydawania aktu prawnego, np. sejm wydając ustawę czyni użytek z kompetencji, którą przyznaje mu Konstytucja.
W tym rozumieniu stosowaniem prawa jest także czynienie użytku przez obywatela ze swoich kompetencji, np. poprzez udział w wyborach, sprzedaż rzeczy przez właściciela.
Tak szerokie współczesne rozumienie stosowania prawa bywa niekiedy zawężane zarówno w aspekcie podmiotowym, jak i przedmiotowym. W aspekcie podmiotowym – przyjmuje się, iż stosowaniem prawa jest czynienie użytku z kompetencji jedynie przez organy państwa lub samorządu terytorialnego. Dla czynienia użytku z kompetencji przez inne podmioty, zwłaszcza obywateli – używa się terminu „wykonywanie prawa”. W aspekcie przedmiotowym – stosowanie prawa ogranicza się do takiego czynienia użytku z kompetencji, który nie podlega na stanowieniu norm prawnych o charakterze generalnym i abstrakcyjnym.
W WĄSKIM ROZUMIENIU
współcześnie ujmuje się stosowanie prawa tak, iż oznacza ono czynienie użytku z kompetencji jedynie przez organ państwa lub samorządu terytorialnego, przy czym chodzi wyłącznie o kompetencje do rozstrzygania spraw indywidualnych, tzn. do stanowienia norm o charakterze indywidualnym i konkretnym.
Klasycznym przykładem tak pojmowanego stosowania prawa pozostaje wydanie wyroku przez sąd, czy decyzji przez organ państwowy lub samorządowy.
Typy stosowania prawa:
a) typ sądowy
w aktach stosowania prawa typu sądowego treść aktu organu państwa jest jednoznacznie wyznaczona przez normy prawne (merytoryczne) regulujące dane zagadnienie. Rola organu państwa sprowadza się do autorytatywnego (pewnego, wiarygodnego) wiążącego stwierdzenia, że oto wystąpiły okoliczności, w których znajduje zastosowanie określona norma prawa materialnego i ustanowienia na tej podstawie określonej normy indywidualnej i konkretnej, np. wyrok sądowy nakazujący zapłacić określoną kwotę.
b) typ kierowniczy
w aktach stosowania prawa typu kierowniczego organ państwa w ogólnym zarysie uzyskuje kompetencje do wydawania aktów, których treść jest tylko w ogólnym zarysie wyznaczona przez normy prawa materialnego. Pozycja organu państwa jest tutaj bardziej swobodna.
To on wyznacza dokładną treść ustanowionej przez siebie normy indywidualnej i konkretnej w ramach ogólnych reguł określonych w normach prawa materialnego, np. zlokalizowanie wysypiska – forma decyzji.
Wbrew nazwie akty stosowania prawa typu sądowego dokonywane są nie tylko przez organy sądowe, ale także przez inne organy, zwłaszcza organy administracji. Akty stosowania prawa typu kierowniczego występują także w działalności sądów.
Faktycznie podejmowane przez organy państwa akty stosowania prawa w mniejszym lub większym stopniu zbliżają się do wyróżnionych modelowo typów, najczęściej wykazując jednocześnie cechy właściwe obydwóm typom.
Ustalanie stanu faktycznego i ustalanie podstawy prawnej, jako aspekt procesu stosowania prawa:
Dla ustalenia konsekwencji danej normy prawnej dla danego stanu faktycznego organ stosujący prawo musi z jednej strony ustalić stan faktyczny, a z drugiej – ustalić treść obowiązujących norm prawnych, które to odnoszą się do tego stanu faktycznego.
Jeżeli stosowanie prawa ujmiemy, jako proces – to jednym jego aspektem jest ustalenie faktów, czyli tzw. postępowanie dowodowe, a drugim – ustalenie podstawy prawnej dla rozstrzygnięcia danego stanu faktycznego, co wymaga dokonania wykładni przepisów prawnych.
Finałem procesu stosowania prawa jest stwierdzenie przez organ państwowy, że do takiego oto ustalonego, indywidualnego i konkretnego stanu faktycznego znajdują zastosowanie normy prawne generalne i abstrakcyjne oraz ustanowienie na podstawie tych norm – norm indywidualnych i konkretnych. Akt ten tradycyjnie nazywany jest SUBSUMCJĄ i charakteryzowany jest jako stwierdzenie, że dany stan faktyczny podpada pod określone przepisy, a właściwie normy prawne.
SUBSUMCJA – łac. podporządkowanie pojęcia mniej ogólnego pojęciu bardziej ogólnemu.
Konwencjonalne elementy ustalania faktów w procesie stosowania prawa:
Ustalanie faktów w procesie stosowania prawa polega z jednej strony regułom poprawnego ustalania faktów, wypracowanym przez naukę, a z drugiej strony charakteryzuje się pewnymi swoistościami. Ogólnie rzecz biorąc – poznanie faktów dokonywane w procesie stosowania prawa, cechuje się wysokim stopniem skonwencjonalizowania, tak, iż jako poznanie poprawne (wiarygodne) liczy się tylko poznanie dokonane zgodnie z pewnymi konwencjonalnymi regułami.
Konwencjonalność poznania faktów:
przejawia się w tym, że jako ważne poznanie traktowane jest tylko poznanie:
przez określone podmioty
(sąd, organy administracji) – jako liczące się, ważne przyjmowane są tylko ustalenia określonego podmiotu,
dokonane zgodnie z określonymi regułami
(na rozprawie w trakcie postępowania dowodowego) – ustalenia te muszą być dokonane zgodnie z określoną procedurą, choć procedura ta ustanowiona jest w ten sposób, by w zasadzie doprowadzić do wykrycia prawdy.
Niekiedy jednak przyjmuje się od tego wyjątki:
dyktowane względami aksjologicznymi lub prakseologicznymi – np. zabrania się korzystania z pewnych środków dowodowych (zeznania duchownych, adwokatów),
pewne reguły nakazują uznanie określonych faktów za udowodnione, nawet jeśli nie ma podstaw – dowodów, że miały miejsce. Dotyczy to tzw. domniemań prawnych. Z punktu widzenia teoretycznego – domniemania prawne – są przyjętymi przez prawo nakazami, że miał miejsce określony fakt.
Domniemania prawne:
W ramach domniemań prawnych wyróżnia się:
a) domniemania prawne formalne,
b) domniemania prawne materialne.
Ad. a) domniemania prawne formalne
np. domniemanie dobrej wiary czy też domniemanie, ze dziecko urodziło się żywe (z Kodeksu Cywilnego – art. 9) – nakazują one przyjąć pewien stan rzeczy dopóki nie udowodni się, że nie miał on miejsca (domniemania te przerzucają ciężar dowodu).
Ad. b) domniemania prawne materialne
polegają na nakazie przyjęcia, że jeżeli udowodniony został fakt A to organowi stosującemu prawo nakazane jest automatycznie przyjąć, że miał miejsce fakt B, którego nie udowodniliśmy.
Domniemania materialne mogą nakazać przyjęcie faktu B tak długo, jak długo nie udowodni się, że nie miał miejsca fakt B (domniemanie dopuszczające dowód przeciwny), albo w innych przypadkach nakazują przyjęcie faktu B nawet wówczas, gdy ze zgromadzonego materiału wynika, że fakt B nie miał miejsca.
Inaczej:
jeśli ustaliłeś, że fakt A to nakazane jest Ci przyjąć, że i fakt B - chyba że zostanie udowodnione, że nie B,
jeśli ustaliłeś, że fakt A to nakazane jest Ci przyjąć, że i fakt B – nawet jeśli zostanie udowodnione, że nie B.
Domniemania, dopuszczając dowód przeciwny, służą przerzuceniu ciężaru dowodu.
Domniemania nie dopuszczające dowodu przeciwnego zwane są także fikcjami prawnymi, np. jeśli spadkobierca odrzucił spadek – nakazuje się go traktować tak, jakby nie dożył otwarcia spadku.
Funkcja takich domniemań w praktyce sprowadza się do funkcji przepisów odsyłających.
Luzy decyzji w procesie stosowania prawa:
W procesie stosowania prawa praktycznie nigdy nie jest tak, by treść decyzji była jednoznacznie wyznaczona przez prawo (przez normy prawne). Organy stosujące prawa mają zwykle mniejszy lub większy luz decyzji, który ma charakter jawny lub ukryty.
Czynniki dopuszczające luz decyzji organu:
LUZ DECYZJI wynika z tego, że reguły wykładni przepisów prawnych nie są w praktyce do końca jednoznaczne;
LUZ DECYZJI – może wynikać z niejednoznaczności reguł ustalania faktów (np. jeden świadek mówi tak, a drugi dokładnie odwrotnie);
LUZY DECYZJI – biorą się stąd, że ustawodawca określa pewne stany faktyczne (świadomie) za pomocą zwrotów niejednoznacznych, niewyraźnych, niedookreślonych – taki luz decyzji ma charakter ukryty (np. określenie „jeśli wystąpi duża szkoda” – co to jest „duża szkoda”?)
niekiedy LUZY DECYZJI organu co do treści jego decyzji formułowane są przez ustawę wyraźnie w postaci tzw. klauzul generalnych.
Klauzula generalna:
jest to przepis, który upoważnia organ do podejmowania decyzji w danego typu sprawach, przy uwzględnieniu kwalifikacji stanu rzeczy w tej sprawie, z punktu widzenia pewnych pozaprawnych ocen lub norm.
Prawnicy mówią, iż klauzula generalna odsyła do pozaprawnych ocen lub norm. Przykładem jest art. 5 KC „Nie można czynić ze swego prawa użytku, który by był sprzeczny ze społeczno-gospodarczym przeznaczeniem tego prawa lub z zasadami współżycia społecznego. Takie działanie lub zaniechanie uprawnionego nie jest uważane za wykonywanie prawa i nie korzysta z ochrony.”
► PRZESTRZEGANIE PRAWA
realizowanie prawa - jeśli ktoś postępuje tak, jak nakazuje norma to mówimy, że realizuje normę prawną.
Przestrzeganie prawa posiada 2 znaczenia:
szersze
ktoś przestrzega prawa, gdy postępuje tak, jak mu prawo nakazuje wiedząc o owym nakazie,
węższe
ktoś przestrzega prawa, gdy postępuje tak, jak mu prawo nakazuje, wiedząc o owym nakazie i właśnie dlatego, że tak mu nakazano.
Czynniki kształtujące przestrzeganie prawa:
Dla przestrzegania prawa niezbędna jest:
-wiedza na temat obowiązującego prawa oraz znajomość prawa
-określone motywacje
-zwyczaje
Aspekty znajomości prawa:
Znajomość prawa rozpatrywać można w aspekcie formalnym i faktycznym.
aspekt formalny - w tym aspekcie chodzi o to czy prawo zostało należycie ogłoszone. Ogłoszenie jest formalną publikacją aktu prawnego w sposób przewidziany w danym systemie prawnym. Dla faktycznej znajomości prawa formalne ogłoszenie nie ma większego znaczenia.
Doniosłość formalnego ogłoszenia przejawia się jednak w tym, że
jest często pierwszym podaniem do publicznej wiadomości tekstu aktu prawnego;
od momentu ogłoszenia lub momentu późniejszego - akt prawny obowiązuje;
akt ogłaszany oficjalnie jest aktem autentycznym, wiążącym w przypadku sporów co do ewentualnych błędów
aspekt faktyczny - dotyczy (rzeczywistej możliwości) zapewniania adresatom norm prawnych faktycznej możliwości zaznajomienia się z treścią przepisów prawnych. Bardzo wiele czynników wpływa na faktyczną znajomość prawa.
Spośród czynników leżących po stronie organów państwa można zwrócić uwagę na:
zapewnienie należytego vacatio legis aktu prawnego- z zasady to 14 dni, ale są też inne reguły, np. wypracowane przez TK;
komunikatywność tekstu prawnego- im bardziej komunikatywny, tym bardziej przestrzegany, (problem staranności derogacji)
faktyczny dostęp do pomocy prawnej.
Rodzaje informacji o prawie:
Wyróżnia się trzy typy informacji o prawie:
INFORMACJE PODSTAWOWE - potrzebne i dostarczane każdemu członkowi danej społeczności. Powinny obejmować wiadomości: co to jest prawo, zasady prawa, zasady proceduralne
INFORMACJE ZWIĄZANE Z PEŁNIONĄ W DANEJ SPOŁECZNOŚCI FUNKCJĄ - ROLĄ,
INFORMACJE AKCYDENTALNE - nabyte przy okazji załatwiania różnych spraw.
Status zasady „INGORANTIA IURIS NOCET”- „nieznajomość prawa szkodzi”
Zasada ta nie jest normą prawną a tzw. „zasadą w sensie opisowym” i polega na takim ukształtowaniu przesłanek odpowiedzialności prawnej, iż nie można się bronić przed odpowiedzialnością wykazując swoją nieznajomość prawa.
Zasada ta jest praktycznie przyjęta we wszystkich ustawodawstwach, gdyż jej nie przyjęcie groziłoby nieefektywnością systemu prawnego.
Niekiedy ustawodawca przewiduje złagodzenie skutków tejże zasady poprzez dopuszczenie od niej wyjątków polegających na przyjęciu, iż niezawiniona nieznajomość prawa skutkuje brakiem odpowiedzialności, np. w przepisach prawnych prawa karnego, cywilnego - o błędzie.
Podobny status ma nałożenie na organy państwa obowiązku informowania obywateli o treści prawa, w szczególności o przysługujących im środkach prawnych.
Typologie postaw wobec prawa przedstawiła Maria Borucka- Arctowa
W zmodyfikowanej wersji można wyróżnić:
Postawę konformizm
Postawę oportunizmu
Postawę legalizmu
Postawę aksjologiczną
1) Konformizm, jako postawa społeczna, przejawia się tym, że ktoś postępuje tak, jak postępują inni członkowie jego grupy odniesienia
-dotyczy każdych wzorców postępowania społecznego-nie tylko prawa
- w odniesieniu do prawa, konformizm będzie sprzyjał postrzeganiu prawa tylko niekiedy, wówczas, gdy grupa odniesienia konformisty przestrzega prawa.
2) Oportunizm, jako postawa ogólnospołeczna, polega na kierowaniu się w swoim postępowaniu wąsko pojętym rachunkiem korzyści, w szczególności korzyści w zakresie takich dóbr, jak pieniądze, władza, sława
-oportunizm, jako postawa wobec prawa, prowadzi do przestrzegania prawa tylko wtedy, gdy to się komuś opłaca, a w praktyce wtedy, gdy państwo jest silne i skuteczne.
3) Legalizm, jako postawa wobec prawa, polega na przestrzeganiu go tylko ze względu na szacunek do niego
-w ramach postawy legalistycznej wyróżnić można legalizm:
a) trywialny polegający na uznaniu, że prawa trzeba przestrzegać bez wnikania w to, czy osoby stanowiące prawo mają legitymizację do sprawowania władzy
b) krytyczny polegający na przyjęciu, że prawa należy przestrzegać (choćby dezaprobowali jego treść) ze względu na to, że osoby sprawujące władzę mają taką czy inna legitymizację do stanowienia prawa, w szczególności legitymizację demokratyczną.
4)Postawa aksjologiczna polega na tym, że ktoś przestrzega prawa dlatego, że w świetle swoich ocen aprobuje treść norm prawnych.