01. Prymat i stosowanie prawa Unii
Wprowadzanie norm prawa międzynarodowego do porządku krajowego → Mówiąc o wprowadzaniu norm prawa międzynarodowego do porządku krajowego wskazać musimy na dwie koncepcje: monistyczną i dualistyczną.
Koncepcja monistyczna zakłada, że:
proces ratyfikacji umowy międzynarodowej jest procesem legislacyjnym
prawo międzynarodowe i prawo krajowe są częściami jednego porządku prawnego
prawo międzynarodowe ma pierwszeństwo przed prawem krajowym
Koncepcja dualistyczna zakłada, że:
prawo międzynarodowe i prawo krajowe to dwa różne porządki prawne
umowa międzynarodowa wymaga transpozycji w prawie krajowym (fikcja zamiana umowy międzynarodowej na ustawę)
konflikty między normami prawa międzynarodowego, a prawa krajowego rozstrzygane są przy użyciu dwóch podstawowych reguł (możliwe jest to dzięki temu, że umowa międzynarodowa została zamieniona na ustawę):
Lex posterior derogat legi priori (ustawa późniejsza deroguje wcześniejszą)
Lex specialis derogat legi generali (ustawa szczególna deroguje generalną)
Bezpośrednie stosowanie prawa Unii → Bezpośrednie stosowanie norm prawa wspólnotowego polega na tym, że jednostka może powołać się na te normy przed sądami krajowym. Mówimy wtedy o bezpośredniej skuteczność norm prawa Unii. Zagadnienie to należy omawiać w oparciu o orzeczenia ETS.
Van Gend en Loos
Pierwsze orzeczenie odnoszące się do bezpośredniego stosowania prawa Unii
Co należy zrobić by odpowiedzieć na pytanie, czy postanowienia umowy międzynarodowej wywołują skutki bezpośrednie? Należy dokonać analizy jej ducha, brzmienia i systematyki.
ETS dokonał zatem takiej analizy w odniesieniu do traktatu ustanawiającego EWG i stwierdził, co następuje:
cele traktatu wymagają, by jednostka mogła powoływać się na jego postanowienia przed sądami krajowymi
intencją państw członkowskich było zatem to, by jednostka mogła przed sądem powołać traktat
traktat tworzy nowy porządek prawny wiążący zarówno państwa członkowskie, jak i jednostki
Costa vs. Enel
Orzeczenie to wydaje się ważniejsze z punktu widzenia prymatu prawa Unii, ale należy wspomnieć o nim również przy okazji bezpośredniego stosowania tego prawa.
Orzeczenie powtarza w zasadzie to, co znalazło się w orzeczeniu w sprawie Van Gend en Loos:
traktat EWG ustanowił własny porządek prawny, który ma charakter wiążący dla sądów krajowych
ów porządek prawny, system prawa ma zastosowanie do państw członkowskich oraz pochodzących z nich jednoste
Defrenne vs. Sabenna oraz Van Colson (kryteria bezpośredniego stosowania)
W sprawach tych ETS badał, czy norma, na którą powoływała się jednostka, spełnia kryteria bezpośredniej skuteczności. Dlatego mówimy, że orzeczenie te wyznaczają kryteria bezpośredniego stosowania prawa Unii.
Kryteria te to:
norma musi być jasna i precyzyjna
norma musi być bezwarunkowa
norma musi być zupełna
Z bezpośredniego stosowania prawa wspólnotowego możemy wyciągnąć pewne wnioski. Bezpośrednie stosowanie prawa wspólnotowego implikuje:
bezpośrednie obowiązywanie prawa wspólnotowego
prymat prawa wspólnotowego
szczególną pozycję ETSu - jako sądu konstytucyjnego
Prymat prawa Unii → Na czym polega prymat prawa Unii? Na pierwszeństwie prawa Unii wobec prawa krajowego państw członkowskich. Nikogo na pewno nie zaskoczy fakt, że prymat również najlepiej omówić na podstawie orzeczeń.
Costa vs Enel (początek prymatu)
Orzeczenie, które dało początek prymatowi prawa wspólnotowego
Po raz pierwszy ETS powiedział o autonomicznym porządku prawa wspólnotowego
Simmenthal (skutki prymatu)
Z Costa vs Enel dowiadujemy się, że prymat istnieje. Orzeczenie Simmenthal odpowiada na pytanie jakie są skutki prymatu. Czy norma sprzeczna z prawem wspólnotowym traci ważność? Czy raczej sąd ma jedynie odmówić jej zastosowania.
ETS w orzeczeniu wyraźnie wskazał, że skutkiem prymatu jest obowiązek sądu krajowego odmówienia zastosowania normy prawa krajowego sprzecznej z normą prawa wspólnotowego. Nic więcej.
Zatem prymat prawa wspólnotowego jest prymatem stosowania prawa, nie prymatem obowiązywania prawa.
Komisja vs Francja (normy sprzeczne z prawem wspólnotowym w prawie krajowym)
Wiemy już, że sąd krajowy ma jedynie obowiązek odmówienia zastosowania normy sprzecznej z prawem wspólnotowym. Ale czy rzeczywiście taka norma może pozostać w krajowym prawie? Odpowiedź na to pytanie przynosi właśnie orzeczenie Komisja vs Francja.
Z orzeczenia tego jasno wynika, że norma prawa krajowego sprzeczna z prawem wspólnotowym nie może pozostać w prawie krajowym, choćby nie była stosowana, ale nie jest to bezpośrednim skutkiem prymatu.
Fratelli Constanzo (czy tylko na sądy prymat nakłada obowiązki?)
Wiemy już, że prymat nakłada obowiązek na sądy krajowe (odmówienia zastosowania normy prawa krajowego sprzecznej z normą prawa wspólnotowego). Ale czy tylko na sądy krajowe? Czy tylko sądy krajowe mają obowiązek bezpośredniego stosowania prawa wspólnotowego? Odpowiedź na to pytanie przynosi orzec5zenie Fratellli Contanzo.
ETS stwierdza, że prymat nakłada obowiązki nie tylko na sądy krajowe, ale również na wszystkie organy administracyjne. Zatem wszystkie organy administracyjne mają obowiązek bezpośrednio stosować prawo wspólnotowe.
Ciola (czy prymat dotyczy tylko aktów ustawowych?)
Wiemy już także, że prymat dotyczy aktów ustawowych. Ale czy tylko? Na to pytanie znajdziemy odpowiedź w orzeczeniu Ciola.
Prymat dotyczy nie tylko aktów ustawowych, ale całego prawa krajowego (w tym konkretnym wypadku chodziło o decyzję administracyjną, ale wysnuwamy ogólny wniosek).
Tanja Kreil (czy prymat dotyczy konstytucji?)
Wiemy już, że prymat dotyczy całego prawa krajowego. Ale czy dotyczy również konstytucji? Odpowiedź przynosi orzeczenie Tanja Kreil.
ETS stwierdza, że prymat dotyczy również konstytucji.
Powyższe orzeczenia pozwoliły nam zrozumieć istotę i funkcjonowanie prymatu prawa wspólnotowego. Ale pojawia się jeszcze jedno pytanie. Jakie są podstawy prawne prymatu? Czy znajdziemy je w traktatach?
ETS zasadę prymatu wywiódł ze szczególnej natury prawa wspólnotowego, szczególnych celów wspólnoty, jej ogólnych zasad, a w szczególności zasady lojalnej współpracy. Od początku nie było w traktacie wyrażonej zasady prymatu.
W projekcie traktatu konstytucyjnego z 2004 roku przewidywano, że zasada prymatu zostanie w nim wyrażona w sposób bezpośredni
Traktat lizboński zrezygnował z wyrażania zasady prymatu bezpośrednio w traktacie. Ale do traktatu dołączono deklarację, w której państwa potwierdzają prymat prawa Unii na zasadach wypracowanych do tej pory.
Bezpośrednie stosowanie rozporządzeń → Wiemy już, że normy zawarte w umowach międzynarodowych, traktatach są bezpośrednio stosowane. A co z aktami prawnymi w prawie wspólnotowym? Czy rozporządzenia, dyrektywy i decyzje również są bezpośrednio stosowane?
Zacznijmy od rozporządzeń. Jakie są podstawowe cechy rozporządzeń?
rozporządzenie nie może być transponowane
rozporządzenie nie może być uzupełnione, zmienione przez państwo członkowskie
rozporządzenie tworzy jednolite prawo w państwach członkowskich
z rozporządzeniem związane są pewne obowiązki państwa
państwo musi zapewnić mu efektywność
państwo nie może przyjmować regulacji prawnych, które pozostawałyby sprzeczne z rozporządzeniem
Czy rozporządzenie są bezpośrednio stosowane? Odpowiedź na to pytanie odnajdziemy obecnie w samym TFUE (wcześniej w TWE), jak i w orzeczeniu w sprawie Munoz:
Tak, rozporządzenie są bezpośrednie stosowane.
Rozporządzenia odnoszą skutek bezpośredni wertykalny i horyzontalny
Skutek wertykalny: mogą nakładać prawa i obowiązki na państwa członkowskie
Skutek horyzontalny: mogą nakładać prawa i obowiązki na jednostki
Bezpośrednie stosowanie decyzji → Jak wygląda sprawa w przypadku decyzji? Czy decyzje również są bezpośrednio stosowane? Odpowiedź na to pytanie przynosi nam orzeczenie w sprawie Grad:
Decyzja odnosi skutek bezpośredni wertykalny i horyzontalny tylko w stosunku do adresata
Jeżeli adresatem jest państwo członkowskie, to decyzja nie odnosi skutku bezpośredniego horyzontalnego (tzn. nakłada obowiązki jedynie na państwo, ale nie może nałożyć obowiązku tylko na jednostkę, dlatego też jednostka może powołać się na decyzję tylko przeciwko państwu, a nie przeciwko innej jednostce)
Bezpośrednie stosowanie dyrektyw → Dyrektywy również są bezpośrednio stosowane. Ale tu kwestia jest bardziej złożona. Należy zacząć od uzasadnienia ETSu, dlaczego dyrektywy są bezpośrednio stosowane. Uzasadnienie to znajdziemy w dwóch orzeczeniach - w sprawie pani Van Duyn i w sprawie Ratii. Dyrektywa jest bezpośrednio stosowana:
bo jest aktem prawnie wiążącym
ze względu na effet utile - zasadę efektywności (gdyby dyrektywy nie były bezpośrednio stosowane, to zasada efektywności zostałaby naruszona)
ze względu na fakt, że sądy krajowe mogą zadawać pytania prejudycjalne dotyczące dyrektyw (a więc po co byłaby sądom taka możliwość, gdyby jednostka nie mogła powołać się na dyrektywę?)
ze względu na zasadę estoppel - państwo nie może czerpać korzyści z niewypełnienie przez siebie obowiązku
Skoro już wiemy, dlaczego dyrektywy są bezpośrednio stosowane, to musimy dowiedzieć się jeszcze, kiedy są bezpośrednio stosowane, a zatem jakie są przesłanki tego ich bezpośredniego stosowania. Przesłanki te odnajdziemy w orzeczeniu w sprawie p. Becker. Dyrektywa może być bezpośrednio stosowana, gdy:
nie została transponowana przez państwo członkowskie
została źle transponowana przez państwo członkowskie
została transponowana przez państwo członkowskie po czasie
Ale czy zawsze w takich przypadkach dyrektywa może być bezpośrednio stosowana? Nie. Granice bezpośredniego skutku dyrektyw wyznaczają orzeczenia Marshall i Foster:
dyrektywa odnosi skutek bezpośredni wertykalny (nakłada obowiązki i prawa tylko na państwo, a nie może nałożyć obowiązków na jednostkę)
a zatem dyrektywa może być powołana przez jednostkę tylko przeciw państwu lub organowi państwa, ale działającemu zarówno w sferze prywatnej, jak i publicznej
Można zadać jeszcze pytanie, czy dyrektywa odnosi skutek bezpośredni horyzontalny? Odpowiedź brzmi oczywiście, że nie. Potwierdzenie odnajdziemy w orzeczeniu Faccini-Dori, które wyraźnie pokazuje, że dyrektywa nie odnosi skutku bezpośredniego horyzontalnego (nie może nałożyć obowiązków na jednostkę)
Pośrednie stosowanie prawa → Bezpośrednie stosowanie było pierwszym środkiem zapewnieniu efektywności prawa Unii. Drugim środkiem jest pośrednie stosowanie prawa Unii. Pośrednie stosowanie polega na interpretacji prawa krajowego zgodnie z prawem wspólnotowym. Mówimy tutaj o tzw. przyjaznej interpretacji. Oczywiście kwestię pośredniego stosowania należy omówić w oparciu o orzeczenia:
Van Colson
Sąd krajowy ma obowiązek interpretowania prawa krajowego, zwłaszcza tego przyjętego w celu wykonania prawa wspólnotowego, tak daleko, jak jest to możliwe, zgodnie z prawem wspólnotowym.
Kolpinhuis
Orzeczenie to potwierdziło tezę zawartą w orzeczeniu Van Colson.
Ale bardzo ważne jest, że wyznaczyło pierwszą granicę pośredniego stosowania prawa, którą są ogólne zasady prawa.
Marleasing
ETS znów potwierdza, że sąd ma obowiązek interpretowania prawa krajowego, by zapewnić zgodność prawa krajowego z dyrektywą. Po raz kolejny wzbudza to kontrowersje, w których wyniku powstaje drugi granica pośredniego stosowania prawa, którą jest zakaz interpretacji contra legem
Adeneler
Orzeczenie to jest podsumowaniem orzecznictwa ETSu odnośnie pośredniego stosowania prawa. ETS potwierdza, że sądy mają obowiązek przychylnej interpretacji z uwzględnieniem omówionych już granic.
ETS dodał, że sąd krajowy musi powstrzymywać się od interpretacji, która poważnie zagrażałaby, po upływie terminu transpozycji, osiągnięciu wskazanego w niej rezultatu.
Uwaga: Wyżej wymienione sprawy dotyczyły dyrektyw. Ale na ich podstawie wyciągnęliśmy bardziej ogólne wnioski.
Odpowiedzialność odszkodowawcza → Odpowiedzialność odszkodowawcza jest trzecim, obok bezpośredniego stosowania i pośredniego stosowania, sposobem zapewnienia efektywności prawa Unii. Oczywiście i odpowiedzialność odszkodowawczą należy omówić na podstawie orzeczeń.
Francovich
Orzeczenie to dotyczy zaniechanie legislacyjnego - nie dokonania transpozycji dyrektywy.
ETS wyraźnie powiedział, że zasada odpowiedzialności państwa za szkody wyrządzone jednostkom przez naruszenie prawa, które może być mu przypisane (państwu), jest nieodłącznym elementem traktatu.
ETS sformułował również warunki, które muszą być zachowane żeby zaistniała odpowiedzialność państwa:
celem dyrektywy musi być nadanie jednostkom uprawnień
treść tych uprawnień musi wynikać z tej dyrektywy
związek przyczynowy między naruszeniem, a szkodą
Brasserie du Peucheur i Factortame
Na gruncie poprzedniego orzeczenia powstało pytanie, czy odpowiedzialność odszkodowawcza dotyczy tylko zaniechanie legislacyjnego, czy również bezprawia legislacyjnego. Orzeczenia te dają na to pytanie odpowiedź - dotyczy również bezprawia legislacyjnego.
ETS rozszerzył swoje orzecznictwo odnośnie odpowiedzialności odszkodowawczej.
Stwierdził, że bezpośrednie stosowanie prawa stanowi tylko gwarancję minimum, a zatem odpowiedzialność odszkodowawcza nie ulega wyłączeniu w przypadku naruszenia przepisów bezpośrednio skutecznych
Dodał, że odpowiedzialność powstaje we wszystkich przypadkach naruszenia prawa wspólnotowego - bez względu na organ, który pogwałci prawo
ETS wypracował tutaj również kryteria odpowiedzialności odszkodowawczej państwa członkowskiego za tytułu bezprawności legislacyjnej:
norma, na którą powołuje się jednostka musi mieć na celu nadanie jednostce uprawnienia
naruszenie musi być wystarczająco poważne
bezpośredni związek przyczynowy między naruszeniem a szkodą
Dillenkofer
By zrozumieć to orzeczenie należy wiedzieć, że orzeczenie Francovich dotyczyło braku transpozycji dyrektywy (zaniechanie legislacyjne). Natomiast orzeczenia Brasserie du Peucheur i Factortame dotyczyły bezprawia legislacyjnego (czyli wydania jakiegoś aktu). Zwróćmy uwagę, że warunki zaistnienia odpowiedzialności odszkodowawczej w orzeczeniu Francovich i Brasserie / Factortame były inne. Pojawiło się zatem pytanie, czy istnieje różnica w przesłankach pomiędzy zaniechaniem legislacyjnym, a bezprawiem legislacyjnym?
Otóż w orzeczeniu Dillenkofer ETS daje odpowiedź, że samo zaniechanie (w przypadku Francovich brak transpozycji dyrektywy) jest już samo w sobie wystarczająco poważnym naruszeniem.
Hedley Lomas
Skoro wiemy już, że odpowiedzialność dotyczy zarówno zaniechania legislacyjnego, jak i bezprawia legislacyjnego, to należy się zastanowić, czy dotyczy również aktów administracyjnych?
Orzeczenie w tej sprawie daje odpowiedź, że i owszem - odpowiedzialność odszkodowawcza obejmuje również akty administracyjne.
Przesłanki odpowiedzialności w przypadku naruszeń legislacyjnych, jak i administracyjnych są takie same.
Musimy badać zakres swobody pozostawiony państwu. Im mniejsza swoboda, tym łatwiej o naruszenie.
Kobler
Wiemy już, że odpowiedzialność odszkodowawcza dotyczy naruszeń legislacyjnych, administracyjnych, ale czy dotyczy również naruszeń popełnionych przez sądy?
Orzeczenie w tej sprawie, daje odpowiedź - tak, odpowiedzialność odszkodowawcza dotyczy również naruszeń popełnionych przez sądy. W tej konkretnej sprawie chodzi o sąd najwyższej instancji.
ETS powiedział jednak, że przesłanka wystarczająco poważnego naruszenia jest tutaj nieco ostrzejsza. Mianowicie naruszenie musi być oczywiste.
Traghetii
ETS potwierdził, że odpowiedzialność odszkodowawcza dotyczy również naruszeń popełnianych przez sądy.
Jeśli chodzi o odpowiedzialność odszkodowawczą, to należy pamiętać, że roszczenia jednostek przeciwko państwu są dochodzone przed sądami krajowymi. Państwa członkowskie korzystają z autonomii proceduralnej - prawo krajowe każdego państwa członkowskiego określa szczegóły proceduralne dochodzenia roszczeń. Ale autonomia ta ma swoje granice. Granicami autonomii proceduralnej są:
zasada równoważności → zasady postępowania w sprawach mających na celu zapewnienie ochrony uprawnień podmiotów prawa wynikających z prawa Unii nie mogą być mniej korzystne niż w przypadku podobnych postępowań o charakterze wewnętrznym
zasada skuteczności → te zasady postępowania nie mogą powodować w praktyce, że korzystanie z uprawnień wynikających z prawa Unii stanie się niemożliwe lub nadmiernie utrudnione
Przykładowe pytania dotyczące wyżej omówionych zagadnień z lat wcześniejszych:
Prymat prawa wspólnotowego.
Na czym polega bezpośrednie stosowanie prawa wspólnotowego?
Co w sytuacji, gdy TWE (norma wcześniejsza) jest w sprzeczności z normą krajową późniejszą - podaj orzeczenie.
Bezpośrednia skuteczność dyrektyw
Orzeczenie Kobler.
Dyrektywa- bezpośredni skutek, efekt horyzontalny i wertykalny, przesłanki.
Bezpośredni skutek rozporządzenia
Skutki gdy norma prawa krajowego jest sprzeczna z prawem wspólnotowym (podać przykłady orzeczeń).
Czy konsekwencją prymatu prawa UE jest unieważnienie sprzecznych z nim ustaw krajowych - podać przykładowe orzeczenia.
Jaka jest podstawa prawna prymatu w Traktacie z Lizbony?
Skutek pośredni i jego zakres.