Profilaktyka

Termin „profilaktyka” pochodzi z języka greckiego : „ prophylaktikos” i oznacza zapobieganie. W przypadku problemów alkoholowych zapobieganie dotyczy bardzo szerokiego obrazu działań. Z jednej strony obejmuje wszelkie starania zmierzające do zwiększenia szans i zasobów sprzyjających zdrowemu stylowi życia, z innej, zawiera te działania, które stawiają sobie za cel minimalizowanie różnego typu kosztów związanych ze skutkami picia alkoholu, jak również zmniejszenie już istniejącej i przyszłej populacji osób pijących alkohol. Działalność profilaktyczna obejmuje wiele grup społecznych i sfer działań ludzkich. Jest ona adresowana do osób, które

- nie miały jeszcze kontaktów z alkoholem,

- są w fazie eksperymentalnego picia,

- piją w sposób szkodliwy lub ryzykowny

- nadużywają alkoholu lub są od niego uzależnione

- ponoszą różnego rodzaju koszty związane z własnym lub czyimś piciem.

Działania zapobiegawcze są również adresowane do środowisk, grup i osób, u których ze względu na różne obciążające czynniki min. genetyczne, psychologiczne i społeczne, ryzyko pojawienia się zaburzeń i problemów związanych z już mającym miejsce lub potencjalnym spożywaniem alkoholu jest wyższe niż w całej populacji.

Działania profilaktyczne powinny być wielostopniowe i powinny obejmować :

1. Zapobieganie pierwszorzędowe ( prewencja pierwszorzędowa) – które powinno polegać na niedopuszczeniu do powstawania problemów alkoholowych min. ograniczenie dostępności do alkoholu, podwyższenie poziomu wiedzy o nim czyli o skutkach jego nadużywania oraz kształtowanie postaw preferujących trzeźwość oraz abstynencję. Jest ona najskuteczniejsza w sytuacjach, gdy symptomy zaburzeń jeszcze nie wystąpiły.

2. Zapobieganie drugorzędowe ( prewencja wtórna ) – jest to wczesne wykrywanie i interwencja w stosunku do osób zagrożonych problemem alkoholowym jak i tych, u których podejrzewa się obecność występowania problemu alkoholowego.

3. Zapobieganie trzeciorzędowe ( prewencja trzeciego stopnia ) – są to wszelkie działania mające na celu minimalizację następstw nadmiernego spożywania alkoholu – leczenie i rehabilitacja. Zorientowana jest na minimalizowanie ryzyka pogłębiania się istniejącej już patologii i stwarzanie możliwości powrotu do zdrowia.

Próby zmniejszania kosztów ponoszonych przez pojedyncze osoby, rodziny, grupy i całe społeczeństwa z powodu picia alkoholu i zachęcania ludzi do zdrowego stylu życia są podejmowane w różnych obszarach, zarówno przez jednostki, grupy i organizacje jak i przez instytucje państwowe i międzynarodowe oraz organy władzy różnych szczebli. Strategie postępowania, jakie stosuj się w profilaktyce antyalkoholowej to :

- polityka antyalkoholowa na szczeblu krajowym i lokalnym, obejmująca prawodawstwo fiskalne, regulację cen, ograniczenia w reklamowaniu, wieku nabywcy, ilości miejsc i godzin sprzedaży,

- edukacja dotycząca zagrożeń oraz szkód psychologicznych, fizjologicznych i społecznych związanych ze spożywaniem alkoholu,

- zapobieganie zagrożeniu przez działania wzmacniające i rozwijające zasoby podmiotowe i kontekstowe zmniejszające ryzyko związane z alkoholizmem – rozwijanie umiejętności i zwiększanie kompetencji osób a także tworzenie formalno prawnych i instytucjonalnych warunków zdrowego życia ludzi,

- rozpoznawanie , diagnozowanie oraz wczesna identyfikacja problemów związanych z piciem alkoholu,

- interwencje po wykryciu nadużywania zagrażającego lub szkodliwego spożywania alkoholu oraz leczenie uzależnienia.

Podejście do profilaktyki uległo w ostatnim czasie istotnym zmianom. Widoczne jest przenikanie się poszczególnych etapów formowania się tych modeli i koncepcji – modele i koncepcje nowsze zawierają elementy starszych.

Wśród modeli teoretycznych wczesnej profilaktyki uzależnień oraz profilaktyki tzw. grup ryzyka według Krzysztofa Ostaszewskiego wyróżniamy :

1. Model oświaty zdrowotnej (tradycyjny)

Model ten bazuje na przekazywaniu informacji o substancjach uzależniających oraz na konsekwencjach ich używania. Wiedza jest w nim przekazywana w trzech wariantach tj.:

- jako edukacja o efektach działania,

- jako informacje odstraszające ( eksponowanie, a często wyolbrzymianie skutków nadużywania alkoholu),

- podawanie konkretnych przykładów osób uzależnionych – relacje tych osób.

Najczęstszymi formami przekazu tych informacji są : filmy, ulotki, pogadanki, prelekcje, plakaty.

1. Model edukacji humanistycznej

Celem jest w tym modelu pomoc w prawidłowym kształtowaniu się osobowości aby osoba nie musiała pomagać sobie substancjami uzależniającymi. Wykorzystywane są tutaj takie formy edukacji jak : praca w małych grupach nastawiona na integrację i rozwój osobowości, psychologiczne gry i zabawy, dyskusje.

1. Model edukacji społecznej ( wpływów społecznych)

Opiera się on na założeniu, że środowisko jest dla jednostki źródłem przykładów do naśladowania, kar i nagród oraz wywiera na nią presję. Oddziaływania dlatego powinny koncentrować się na uczeniu jednostki rozpoznawania zagrożeń oraz radzenia sobie z niekorzystnymi wpływami. Uczy się ją np. mówienia „nie”, w sytuacjach gdy jednostka nie chce się poddać presji otocznia oraz kreuje liderów młodzieżowych, którzy korzystnie oddziaływają na grupy rówieśnicze.

1. Model edukacji w zakresie umiejętności życiowych

Łączy on w sobie trzy modele a mianowicie : model oświaty zdrowotnej, model edukacji humanistycznej i model edukacji społecznej. Za główne przyczyny sięgania po substancje uzależniające uważa : brak wiedzy, deficyty w zakresie rozwoju osobowości oraz nieumiejętność radzenia sobie z presją społeczną. Działania profilaktyczne według tego modelu polegają na przekazywaniu wiadomości na temat środków uzależniających oraz wpływów społecznych skłaniających o ich zażywania, a także na uczeniu umiejętności zaspakajania swoich potrzeb bez pomocy tych środków.

1. Model form alternatywnych

Proponuje on naukę atrakcyjnych form spędzania wolnego czasu, aby stanowiły one alternatywę dla używania substancji uzależniających np. rozwijanie zainteresowań twórczych, wyprawy turystyczne, nabywanie nowych umiejętności.

1. Model promocji zdrowia

Model ten traktuje zdrowie jako całość w jego psychicznym, fizycznym, duchowym i społecznym wymiarze. Głównym działaniem jest tutaj promocja zdrowia i zdrowego stylu życia. Treści edukacyjne nie dotyczą tylko poszczególnych czynników ryzyka uzależnienia lecz zdrowia jako wartości.

Oprócz typologii modeli oddziaływań profilaktycznych według Ostaszewskiego istnieją również inne jak typologia Stokera, która jest oparta na chronologii i zastosowanych technikach oddziaływania i wyróżnia ona:

1. Strasznie – profilaktyka przez wzbudzanie lęku,

2. Wartości i uczucia – wzmacnianie społecznie ważnych wartości,

3. Alternatywy i wybory – tworzenie alternatywnych form aktywności i ćwiczenie umiejętności dokonywania wyborów,

4. Sztuka odmowy – ćwiczenie umiejętności przeciwstawiania się presji i odmawiania,

5. Angażowanie środowiska – aktywizowanie różnych grup i organizacji istniejących w środowisku lokalnym,

6. Podejście systemowe – oparte na modelu interakcji pomiędzy różnymi elementami składowymi środowiska lokalnego.

Bruvold i Runald zaproponowali również swoją typologię działań profilaktycznych, opartą na kryterium teoretycznej podstawy psychologicznej danego podejścia. Proponuje ona 4 modele:

1. Poznawczy

2. Społecznego uczenia się

3. Rozwojowy

4. Norm społecznych

W działaniach profilaktycznych nie jest istotna tylko walka z alkoholizmem ale wychowywanie człowieka do życia w trzeźwości, w którym obok przekazywania wiedzy na temat uzależnień istotną rolę odgrywa kształtowanie postaw życiowych i umiejętności społecznych, pomoc w budowaniu poczucia własnej wartości, przekazywanie odpowiedniego sytemu norm.

W celu skuteczniejszego przeciwdziałania alkoholizmowi wypracowano różne strategie i modele działań wobec osób uzależnionych. Opierając się na dotychczasowych badaniach, Ośrodek Badań nad Uzależnieniami w Toronto opracował i przedstawił cztery kierunki działań, które prowadzą do zmniejszenia lub eliminacji szkodliwych skutków nadużywania środków uzależniających. Najlepsze wyniki daje ich harmonijne współdziałanie. Oto cztery kierunki działań:

1. Prawniczy – to wydawanie nowych ustaw i przestrzeganie dotychczasowych, stosowanie bardziej restrykcyjnych przepisów, które ograniczyłyby rozpowszechnianie się zjawiska alkoholizmu w społeczeństwie.

2. Polityka rządowa i społeczna – to kształtowanie postaw i wpływanie na zachowanie się jednostek oraz grup poprzez ograniczanie dostępu do alkoholu; to także ograniczenie ich używania w obyczajach kulturowych.

3. Wczesna diagnoza kliniczna oraz interwencja – mają za zadanie wykrycie i rozpoznanie nałogu, zapobieganie jego rozszerzaniu się, usuwanie uszkodzeń psychofizycznych w organizmie alkoholika.

4. Prowadzenie szkolenia w szerokim zakresie – to przekazywanie fachowej wiedzy, wpajanie odpowiednich poglądów na temat wartości integralnego wychowania, kształtowanie opinii, postaw społecznych.

W profilaktyce wśród młodzieży zmierzać do integracji sfery emocjonalnej i intelektualnej w rozwoju osobowym. Zapobieganie powinno być przedmiotem zaangażowania nie tylko profesjonalistów, lecz całego społeczeństwa. Problem alkoholizmu jest rezultatem wielu przejawów życia kulturowego. Programy zapobiegania powinny być starannie wypracowane, cierpliwie wprowadzane w życie, powinny być długoterminowe i wszechstronne.

Bibliografia :

1.Woronowicz B., Alkoholizm jest chorobą, Państwowa Agencja Rozwiązywania Problemów Alkoholowych, Warszawa 1998.

2. Cierpiałkowska L., Alkoholizm. Przyczyny – leczenie – profilaktyka, Wydawnictwo Naukowe, Poznań 2001.

3. Osiatyński W., Alkoholizm. Grzech czy choroba, Wydawnictwo Iskry, Warszawa 2007.