NARRATOR Słownik: Słownik wiedzy o literaturze

- Utwór epicki ma strukturę dwupłaszczyznową. Jedną wyznacza sytuacja narracyjna i narrator, druga to świat postaci, fabuła. Narrator - podmiot utworu epickiego (osoba opowiadająca w utworze) - w najdawniejszych (tradycyjnych) gatunkach epickich sytuował się zawsze poza światem przedstawionym. Jego punkt widzenia nie jest jednoznaczny z autorskim; ten anonimowy podmiot opowiadający bywa jednak z autorem utożsamiany. Jest on ośrodkiem sytuacji narracyjnej, jawnej bądź domyślnej. Warunkuje ją i określa pozycja narratora, bądź narratorów, wobec prezentowanego świata oraz sposób jego ujawniania się w strukturze dzieła. Wybór określonej strategii narracji, form podawczych, rodzaj zastosowanych kategorii gramatycznych i językowych będą miały wpływ na kreację narratora: wszechwiedzącego, autorskiego, narratora-bohatera, komentatora, obserwatora itp. Rodzaj sytuacji narracyjnej staje się czasem elementem wyróżniającym w obrębie powieści typów: tradycyjnej i nowoczesnej. Na przykład powieść realistyczna drugiej połowy XIX wieku (Faraon B. Prusa, Trylogia H. Sienkiewicza, Nad Niemnem E. Orzeszkowej) będzie przynależeć do powieści o poetyce tradycyjnej, z narratorem wszechwiedzącym relacjonującym wydarzenia i opisującym przeżycia bohaterów. Narrator (podmiot mówiący w dziele epickim) nie ogranicza się tylko do przedstawiania wydarzeń, ale może jeszcze obdarzać je komentarzami. Mogą mieć one charakter bezpośrednich wypowiedzi i ocen, a także mieć postać bardziej zakamuflowanych "sądów" znajdujących swój wyraz w stylu wypowiedzi (w doborze słownictwa wartościującego).
Powieść nowoczesna (XX-wieczna) - stosuje metody kreacjonizmu w prozie narracyjnej. Charakteryzuje się ograniczeniem wiedzy narratora, deformacją bądź zautomatyzowaniem elementów świata powieściowego. Czytelnik uzyskuje tu szczególne uprawnienia w ustalaniu sensu dzieła jako jego wykreowany współtwórca (Ferdydurke W. Gombrowicza, Sklepy cynamonowe B. Schulza). Dwa najbardziej oczywiste sposoby występowania narratora w utworze epickim to jego jawność bądź ukrycie się za światem przedstawionym. Wyraziste zaznaczenie obecności może się dokonać poprzez kreację osoby opowiadającej (narrator konkretny). Dzieje się tak w momencie stylizacji utworu na → list, → pamiętnik, → dziennik. Mamy wtedy do czynienia z narratorem-bohaterem, narratorem-świadkiem albo uczestnikiem wydarzeń, jak choćby w przypadku Pamiętników J.Ch. Paska, czy powieści o formie podawczej pamiętnika (stylizowanej na autentyzm, np. Bez dogmatu H. Sienkiewicza).
Oprócz tego zindywidualizowanego podmiotu mówiącego ujawnia się w prozie często narrator abstrakcyjny, który chętnie odkrywa swe narracyjne czynności. Nie należy on do świata kreowanego, ale panuje nad nim i dokonuje ocen, bezpośrednio zwraca się do potencjalnych czytelników w formułach: "Widzisz czytelniku..." czy "Wybaczcie mi drogie czytelniczki...". (Por. np. Marta E. Orzeszkowej, Kubuś Fatalista i jego pan D. Diderota.)
F. Stanzel w pracy Sytuacja narracyjna i epicki czas przeszły dokonuje wyróżnienia w ramach typologii narracji auktorialnej i narratora auktorialnego (od łac. auctor, "sprawca"), który nie uczestniczy w świecie przedstawionym, ale ukrywa się za nim, co pozwala mu, zachowując dystans, wartościować postępowanie postaci i oceniać zdarzenia, swoiście je interpretować, w pewien sposób ujawniać własny sąd o świecie. Przeciwieństwem jest narracja personalna, która ukazuje rzeczywistość spetryfikowaną świadomością bohatera lub wielu bohaterów. Stosunek narratora do świata przedstawionego może wyrażać się w trzech postawach: informacyjno-sprawozdawczej, interpretująco-oceniającej i dygresyjnej. Ta ostatnia może mieć w dziele postać komentarza, ograniczać się do fragmentu, bądź jako narracja odautorska stanowić naczelną formę podawczą w utworze.
W powieści XIX-wiecznej narrator to autorytet moralny. Jego wiedza o świecie i doświadczenie dają mu prawo wyrokowania o postaci i pouczania czytelnika. Racjonalistyczny pogląd na rzeczywistość, w tym czasie obowiązujący wykładnik światopoglądu, sankcjonuje tę pozycję. Przełom wieków ujawni względność tych wartości; intuicja i psychoanaliza zachwiały przekonaniem o trwałości autorytetów. Wszechwiedzący narrator traci kompetencje i usuwa się w cień postaci.
Jeszcze próbuje wplatać w swą wypowiedź → mowę pozornie zależną, ale coraz częściej bohaterowie mówią w utworach prozatorskich własnym głosem (monolog postaci) albo ograniczają kompetencje narratora, lokując zdarzenia w sferze świadomości jednego lub kilku postaci (technika punktów widzenia).
Podstawowymi formami podawczymi narracji są → opowiadanie i → opis. Zdarzenia są prezentowane w formie opowiadania, a elementy statyczne świata prezentuje opis. Uwzględniając sposób relacji o rzeczywistości, wyróżnia się opowiadanie właściwe (zasadzające się na prezentacji zdarzeń fabularnych w czasie przeszłym); opowiadanie unaoczniające, charakteryzujące się dynamiką i bezpośredniością, oparte jest na praesens historicum - prezentacji w czasie teraźniejszym przeszłych wydarzeń; opowiadanie informacyjne (relacja o zdarzeniach powtarzających się albo przekaz uogólnionej wiedzy narratora na temat określonej jednostki fabuły).
Opis wiąże motywy statyczne w dziele epickim. Dotyczy osób, opisu tła zdarzeń, sytuacji. Janusz Sławiński wyznaczył opisowi w obrębie tekstu narracyjnego funkcję "magazynu pamięciowego", bowiem w tej formie podawczej narracji następuje systematyzacja wiedzy o świecie przedstawionym. Ponadto spośród wielu funkcji opisu należy podkreślić funkcję delimitacyjną, segmentującą opowiadanie i wyznaczającą jego dynamikę i tempo. Por. narracja, powieść, nowela, fabuła, sjużet. ZM
BIBLIOGRAFIA: M. Jasińska: Narrator w powieści. [w:] Problemy teorii literatury. Red. H. Markiewicz, t. 1. Wrocław 1987; Studia o narracji. Red. J. Błoński, S. Jaworski, J. Sławiński. Wrocław 1982; F. Stanzel: Sytuacja narracyjna i epicki czas przeszły. "Pamiętnik Literacki" 1970, z. 4; W.C. Booth: Rodzaje narracji. "Pamiętnik Literacki" 1971, z. 1; J. Sławiński: O opisie. [w:] Studia o narracji. Red. J. Błoński i in. Wrocław 1982; M. Głowiński: Narracja jako monolog wypowiedziany. [w:] Gry powieściowe. Warszawa 1973.