Wellerismen (apologische spreekwoorden, zeispreuken)
Welleryzm – chwyt pisarski polegający na posługiwaniu się wymyślonymi cytatami, które przypisuje się znanym lub też wymyślonym postaciom. (SJP)
Wellerismen – de benaming voorgesteld door de Amerikaan A. Taylor naar Sam Weller uit de Pickwick Papers van Charles Dickens.
Mądrości Sama Wellera:
„Nie, nie – po kolei, jak mówił mistrz Jan Wiesidełko do gentelmanów, których miał wieszać”.
„Myślę, że był ofiarą małżeństwa, jak ze łzą w oku mówił kapelan domowy Sinobrodego na jego pogrzebie”.
„Zaczynajmy od środka, jak tam ktoś mówił do dziecka, które połknęło grosz”.
„Co się stało, to się stało i nie ma na to lekarstwa, jak mówią Turcy, gdy przez omyłkę utną głowę jakiemu niewinnemu”.
Twee groepen van wellerismen:
die waarin eenvoudig een gezegde aan een bepaald persoon wordt toegeschreven, zonder verdere commentaar (zeispreuken), bv. Nazbyt często się upijasz, jak rzekł prorok Jeremijasz. (J. Tuwim)
die waarin nog een derde lid volgt dat behelst waneer of in welke omstandigheden de genoemde persoon dat gezegde gebruikt heeft (apologische spreekwoorden), bv. Allemaal mensen, zei de bagijn, en zij zoende de pater.
Zeispreuken – meestal grappige spreekwoorden die de vorm van citaat hebben.
soms schrijft men het gezegde toe aan een bekende historische figuur, bv. Proszę siadać, oto fotel, jak powiedział Arystotel. (J. Tuwim)
men kiest ook wel eenvoudig een algemeen gangbare naam, bv. There or thereabouts, as parson Smith says.
soms verzint men een grappige naam, bv. Die lang leeft zal oud worden en die oud wordt veel horen, zei vader Tiktak.
sommige gezegden worden aan personen van een bepaalde stand toegeschreven, bv. Exempli gratia, zei de boer, een koe is een groot beest.
Tot weerziens, zei de blinde We zullen zien, zei Maaike, en ze was blind
Apologische spreekwoorden – anekdoten waarin het gezegde in de mond gelegd wordt van een persoon die het als rechtvaardiging van een door hem gepleegde handeling of als commentaar bij een bepaalde situatie gebruikt. Soorten:
die waarbij het eerste lid, het dictum, een bestaand, algemeen gangbaar spreekwoord is, bv. Ieder zijn meug, zei de boer, en hij at paardevijgen.
het zuiver anecdotische genre, waarin alleen wordt aangehaald hoe iemand in een bepaalde situatie iets zegt, bjv. Ik ga eens zien of mijn familie slaapt, zei de boer, en hij keek in het varkenskot.
Het schema: het gezegde + de spreker + de aanduiding van de situatie
de toepassing is paradoxaal en heeft het komische effect
Voorbeelden:
1. Alle beginselen zijn zwaar, zei de dief, en voor de eerste maal stal hij een aanbeeld.
2. Het is al goed wat van boven komt, zei de vrouw, en ze lag onder.
3. Botertje boven, zei de boer, maar de boterham was aan twee kanten gesmeerd.
4. De deugd in ’t midden, zei de drommel, en hij ging tussen twee begijntjes.
5. Ieder heeft zijn kruis, zei melkboer, en hij kuste zijn ezel.
6. Al doende leert men, zei dominee, en gooide zijn vrouw het raam van de bovenkamer uit om haar te leren vliegen.
7. Geen rozen zonder doornen, zei de aap, en hij kuste een stekelvarken.
8. Die mooi wil wezen moet pijn lijden, zei de meid, en zij speldde haar muts aan haar oren vast.
9. De wereld loopt op haar eind, zei de jongen, en hij zag zijn vader op een varken rijden.
10. Ik heb ‘t ergste achter den rug, zei Dopke, en hij had een bult.
Welleryzmy w języku polskim:
Henryk Sienkiewicz (Zagłoba):
„Ogniem i mieczem”: Filozofowie mówią, że kot powinien być łowny, a chłop mowny.
„Potop”: Gdzie ojca nie ma, tam, Pismo mówi, wuja słuchał będziesz.
„Pan Wołodyjowski”: Salomon powiada: Nie wścibiaj nosa do cudzego trzosa.
Julian Tuwim („Cicer cum caule czyli groch z kapustą: panopticum i archiwum kultury”):
Bo co kozioł, to nie koza, jak powiedział B. Spinoza.
Zabierz się do jakiejś pracy, jak powiedział Flak Horacy.
Zaraz widać, żeś pan frajer, jak powiedział K. Tetmajer.
Bronnen:
Kruyskamp C., Allemaal mensen… Apologische spreekwoorden, ‘s-Gravenhage M. Nijhoff, 1965.
Brzozowska Ł., Jak powiedział…, Magazyn Wileński, 5/2004, Wilno 2004.
Nederlands woordenboek – www.woorden.org/spreekwoord.