Psychologia rozwojowa jest jedną z teoretycznych dziedzin psychologii jako jej gałęzi.

Jest to nauka o rozwoju, obejmująca dwa zasadnicze działy: psychologię filogenetyczną i psychologię ontogenetyczną. Zajmuje się badaniem zmian w zachowaniach, procesach i strukturach psychicznych człowieka, z punktu widzenia zmian jakim podlegają one w czasie.

Rozwój człowieka rozumiany jest jako proces całożyciowych przemian ilościowych i jakościowych, przebiegających w różnych warunkach, sytuacjach życiowych i zadaniowych, przejawiających się w odpowiednich formach zachowania i działania jednostki. (wg K. Czarneckiego)

Okresem rozwoju nazywa się pewien wycinek czasu, w całym biegu życia ludzkiego, w którym zachodzą widoczne i ważne zmiany rozwojowe. Główne okresy rozwoju wg K.Czarneckiego to:

I. Okres prenatalny (od poczęcia do 39 tygodnia życia)

II. Okres wczesnego dzieciństwa ( od 1-3 roku życia)

III. Okres przedszkolny ( od 3-6 roku życia)

IV. Okres młodszo szkolny ( od 7-10 roku życia)

V. Okres dojrzewania i dorastania ( od 11-18 roku życia)

VI. Okres młodzieńczości ( od 19-25 roku życia)

VII. Okres stabilizacji życiowej i zawodowej ( od 26-30 roku życia)

VIII. Okres progresywnej ekspansji ( od 31-55 roku życia)

IX. Okres regresywnej ekspansji ( od 56-60 roku życia)

X. Okres starzenia się ( od 61 do kresu życia).

Periodyzacja rozwoju według Barbary Harwas-Napierały i Janusza Trempały:

I. Okres prenatalny (od poczęcia do narodzin)

II. Okres wczesnego dzieciństwa (od narodzin do 3. roku życia)

III. Podokres wieku niemowlęcego (od narodzin do końca 1. roku życia)

IV. Podokres wieku poniemowlęcego (od 2. do 3. roku życia)

V. Okres średniego dzieciństwa-wiek przedszkolny (od 4. do 6. roku życia)

VI. Okresy późnego dzieciństwa-młodszy wiek szkolny (od 7. do 10.-12. roku życia)

VII. Okres adolescencji (od 10.-12. do 20.-23. roku życia)

VIII. Podokres wczesnej adolescencji-wiek dorastania (od 10.-12. do 15. roku życia)

IX. Podokres późnej adolescencji-wiek młodzieńczy (od 16. do 20.-23. roku życia)

X. Okres wczesnej dorosłości (od 20.-23. do 35.-40. roku życia)

XI. Okres średniej dorosłości- wiek średni (od 35.-40. do 55.-60. roku życia)

XII. Okres późnej dorosłości-wiek starzenia się (od 55.-60.-roku życia i więcej)

Zasady analizy rysunku. Należy:

- zapamiętać pierwsze wrażenie, ale nie wolno się do tego tylko ograniczać

- uwzględnić wielkość i format kartki

- zwrócić uwagę na punkty centralne

- wsłuchać się w wypowiedź autora

- obserwować dziecko w trakcie tworzenia rysunku

- poznać sytuację rodzinną dziecka

- porozmawiać o jego problemach

- powiązać informacje w całość

Ponadto należy zwrócić uwagę na:

-centralne punkty rzucające się w oczy, elementy, formy, kolory, intensywność treści i podział rysunku.

-co nietypowego znajduje się w centrum, czego nie ma.

-wielkość rysowanych kształtów, elementy powtarzane i ich ilość.

Cechy rysunku dziecka w fazie figuratywnej:

- wyrazistość ( przedmioty przedstawiane w najbardziej charakterystyczny, wyraźny sposób)

- antropomorfia ( identyfikacja z żywymi istotami, nadawanie zwierzętom cech ludzkich)

- perspektywa symultaniczna postaci (przedmioty przedstawiane są jednocześnie z wielu punktów widzenia)

- zdjęcie rentgenowskie (pokazanie tego poznajduje się na zewnątrz i wewnątrz rysowanego obiektu)

- proporcje wyrazu ( to co jest ważne, rysowane jest w większym rozmiarze, natomiast nieistotne w mniejszym rozmiarze lub całkowicie pominięte)

- opowiadanie (rysowanie to opowieść, mowa obrazu zastępuje słowa, rozładowuje napięcia, wyraża odczucia i lęki)

Inteligencja to rodzaj sprawności umysłowej. Inteligencję weryfikuje się za pomocą testów.

Typy inteligencji:

- adaptacja do nowych sytuacji i zmiennych wymogów zadania

- optymalne uczenie się, a także wykorzystanie doświadczenia i treningu

- myślenie abstrakcyjne z użyciem symboli i pojęć.

Wyróżniono dwa rodzaje inteligencji:

- inteligencja płynna (mechaniczna)

- inteligencja skrystalizowana (pragmatyczna).

Inteligencja płynna jest definiowana jako podstawowe zdolności przetwarzania informacji, które pozostają pod wpływem czynników biologicznych, genetycznych lub zdrowotnych. Mierzona jest za pomocą testów dotyczących szybkości i precyzji, orientacji przestrzennej, pamięci wzrokowej lub motorycznej.

Inteligencja skrystalizowana definiowana jest jako zdolności oparte na wiedzy kulturowej i uważana jest za pozostającą pod wpływem środowiska. Mierzona jest za pomocą m.in. testów rozumienia informacji lub języka.

Rozróżnienie to zostało wyłonione w badaniach nad starzeniem się, gdy wykazano, że zdolności skrystalizowane wzrastają z wiekiem(do 70 roku życia), podczas gdy zdolności płynne maleją( od 35-40 roku życia). Liczne badania wykazują, że zarówno płynne, jak i skrystalizowane zdolności są odziedziczane oraz, że pozostają one pod wpływem różnych czynników środowiskowych.

Zdolności niewerbalne w początkowych okresach życia wykazują większą dynamikę wzrostu niż zdolności werbalne i osiągają maksymalny poziom w okresie dorastania. Utrzymuje się do okresu wczesnej dorosłości. W którym maksymalny poziom zaczynają przejawiać zdolności werbalne.

Inteligencja wg Garnera traktowana jest w kategoriach wielu zdolności, z których każda jest w równym stopniu ważna, zależnie od użyteczności w danej kulturze. Wymienia on 7 inteligencji:

- zdolności językowe

- zdolności logiczno-matematyczne

- zdolności przestrzenne

- zdolności cielesno-kinestatyczne

- zdolności muzyczne

- zdolności interpersonalne dotyczące rozumienia innych osób

- zdolności interpersonalne dotyczące rozumienia własnej tożsamości, samego siebie.

Rozwój poznawczy w ujęciu Piageta: Rozwój poznawczy przebiega stadialnie w sekwencji stadiów od inteligencji sensomotorycznej i przedoperacyjnej, operacji konkretnych po operacje formalne. Początkowo twierdził, że rozwój ten jest zależny od biologicznego dojrzewania organizmu i wiąże się ściśle z dojrzałością elementów strukturalnych układu nerwowego. W późniejszych pracach na temat rozwoju intelektualnego młodych i dorosłych stwierdził jednak, że warunki kulturowe mogą stymulować lub opóźniać rozwój umysłu. Ponadto twierdził, że rozwój poznawczy po adonalescencji polega wyłącznie na konsolidowaniu i stabilizowaniu się formalnych sposobów rozumowania logicznego lub na wyrównywaniu ewentualnych opóźnień spowodowanych wpływem czynników socjokulturowych.

STADIA ROZWOJU POZNAWCZEGO WG PIAGETA

*Od 0 do 2 roku życia - Inteligencja sensomotoryczna

Etap I ćwiczenie odruchów .Przypada na pierwszy miesiąc życia

Etap II pierwsze nawyki .Od pierwszego do drugiego miesiąca życia- odruchy rozwijają się, są coraz bardziej precyzyjne i skoordynowane, schematy angażujące różne umiejętności zmysłowe takie jak dotyk, słuch, wzrok zaczynają być wiązane ze sobą(dziecko nie poszukuje obiektu, który zniknął)

Etap III odkrywanie procedur .Od piątego do dziewiątego miesiąca życia- zachowania dziecka stają się bardziej świadome na zewnątrz. Dziecko rozwija procedury w celu reprodukowania interesujących zdarzeń. U dziecka zaczyna rozwijać się bardzo ważny rodzaj wiedzy co można robić, aby osiągnąć pożądane skutki. Wykazuje swoisty rodzaj rozumienia przyczynowości(poszukuje obiektu, który zniknął).

Etap IV intencjonalne zachowanie. Od ósmego do dwunastego miesiąca życia- zachowanie intencjonalne zakłada umiejętność odróżniania środków od celów. Dziecko musi być zdolne do zastosowania jednego schematu jako środka prowadzącego do innego schematu, który wówczas staje się celem(zabawka z przeszkodą). Na tym etapie dziecko poszukuje ukrytego przedmiotu, lecz nie dostrzega zmiany ukrycia.

Etap V nowość i eksploracja. Od dwunastego do osiemnastego misiąca życia- dziecko zaczyna systematycznie zmieniać schematy w celu wywołania nowych efektów, czyli dziecko potrafi stosować całkiem nowe rozwiązania metodą prób i błędów- działa na oślep. Eksperymentuje dla przyjemności eksperymentowania.

Etap VI reprezentacje umysłowe. Od osiemnastego do dwudziestegoczwartego miesiąca życia- po raz pierwszy dziecko staje się zdolne do myślenia o czymś. Jego działania wobec świata stają się działaniami wewnętrznymi, a nie tylko zewnętrzynymi, potrafi rozwiązywać problem stosując nową metodę- eksperymrnt myślowy. Rozumie, które czynności prowadzą do celu.

Zachowanie egocentryczne-zakłócające osiągnięcia- stałość przedmiotu i dostrzeganie związku między działaniem i jego następstwami.

*Od 2 do 6 roku życia- Inteligencja przedoperacyjna

Celowe eksperymentowanie na przedmiotach. Coaz bardziej świadome planowanie działań oparte na reprezentacji przedmiotów. Stopniowe uwewnętrznienie działań, czyli przejście do myślenia.

Osiągnięcia:

- czynności symboliczne wraz z mową

- zdolność do zachowania tożsamości

- zdolność do uświadomienia sobie, że natura jest niezmienną mimo zmiany w wyglądzie zewnętrznym

- umiejętność odróżnienia pozoru i rzeczywistości

- rozumowanie translukcyjne- od szczegółu do szczegółu

Ograniczenia:

- egocentryzm- umiejętność odróżnienia własnego punktu widzenia od punktu widzenia innych osób

- centracja- tendencja małych dzieci do koncentrowania się tylko na jednym aspekcie problemu w danym momencie

- animizm- przypisywanie cech życia przedmiotom nieożywionym

- artyficjalizm- przekonanie małych dzieci, że obiekty i zjawiska naturalne ludzie stworzyli dla własnych potrzeb.

*Od 6 do 12 roku życia - Operacje konkretne

Coraz bardziej odwracalne manipulacje na reprezentacjach konkretnych przedmiotów i zdarzeń. Decentracja umożliwiająca uwzględnienie w rozważaniach w tym samym czasie wielu własności przedmiotu.

Osiągnięcia:

- odwracalność w myśleniu ograniczona do rzeczywistych przedmiotów i zdarzeń

- zdolność do zachowania tożsamości ilościowej np. masa, objętość itp.

*Od 12 do 15 roku życia- Operacje formalne

W pełni odwracalne operacje umysłowe oparte na przedmiotach i zdarzeniach, które nie muszą istnieć, mogą być wymyślone. Działania na wytworach myślenia.

Osiągnięcia:

- myślenie abstrakcyjne

- myślenie hipotetyczno- dedukcyjne, które można przerwać, uzupełnić, odwrócić itp.

(Lub taki podział )Etapy rozwoju poznawczego wg Piageta :

*Okres sensoryczno - motoryczny (inteligencji praktycznej). Od urodzenia do ~ 2 roku życia

przedmiotem poznania są stosunki przestrzenne między przedmiotami w otoczeniu dziecka;

schematy, które kształtują się w tym okresie:

- schemat stałego przedmiotu, 8, 9 - 12 m.ż. (założenie o jego istnieniu mimo zniknięcia z pola widzenia);

-schemat uniwersalnej przestrzeni (niezależnej od doznań czuciowych);

-schemat następstwa czasowego (umożliwiający rejestrowanie kolejności zdarzeń);

-schemat przyczynowości (system umożliwiający osiąganie pożądanych stanów rzeczy)

stopniowy wzrost świadomości sensorycznej i motorycznej

dominacja czynności odruchowych, głównym osiągnięciem rozwojowym jest powstanie struktury umożliwiającej przemieszczanie się z miejsca na miejsce - "praktyczna grupa przekształceń";

słabo rozwinięta pamięć;

kształtujące się wyodrębnianie siebie od środowiska;

kształtowanie się pojęcia istnienia

Faza	Wiek w miesiącach	Określenie Piageta	Charakterystyka
1	0 - 1	Odruchy	Powolna zmiana prymitywnych schematów pod wpływem akomodacji; brak naśladwania; brak łączenia informacji z różnych zmysłów.
2	1 - 4	Reakcje kołowe pierwotne	Dalsza akomodacja podstawowych schematów (sanie, chwytanie, patrzenia); początek koordynowania schematów z różnych zmysłów.
3	4 - 8	Reakcje kołowe wtórne	Większa świadomość zdarzeń, początek uczenia metodą 'prób i błędów'; początek rozumienia 'pojęcia przedmiotu'.
4	8 -12	Koordynacja schematów	Wyraźne zachowania intencjonalne; naśladowanie nowych zachowań; transfer intermodalny.
5	12 - 18	Relacje kołowe trzeciego rzędu	Początek 'ekserymentowania' z zabawami i manipulawaniem przedmiotami.
6	18 - 24	Początki reprezentacji myślowej	Rozwój użycia symboli w celu reprezentowania przedmiotów i zdarzeń

*Okres wyobrażeń przedoperacyjnych (inteligencji reprezentującej). Trwa od 2 do 7 lat.

- myślenie konkretno-wyobrażeniowe (za pomocą obrazów), intuicyjne i impulsywne

- intensywny rozwój języka

- rozwój pojęć

- przyswajanie znaków i symboli

- rozumowanie oparte na zdarzeniach zewnętrznych (a nie na operacjach logicznych), które cechuje:

nieodwracalność - brak zdolności przekształceń

egocentryzm, centracja, animizm, artyficjalizm, antropomorfizm, sprawiedliwość immanentna

- interioryzacja - przekształcanie czynności faktycznych w umysłowe, a którego przejawami są:

odroczone naśladownictwo ,zabawa symboliczna, wyobrażanie sobie - wywoływanie obrazów umysłowych,

mowa wewnętrzna

-kształtująca się zdolność do antycypowania przyszłości

*Okres operacji konkretnych. Trwa ~ 7 - 11, 12 lat.

-myślenie słowno-logiczne

-wykształcone pojęcie stałości ilości

-odwracalność operacji umysłowych

-przyswojenie pojęć logicznych oraz zdolność do klasyfikacji hierarchicznej

-brak myślenia abstrakcyjnego

-możliwość dokonywania kategoryzacji

-rozumienie relacji

*Okres operacji formalnych. Trwa od ~ 12 roku życia (nie każdy go osiąga).

-myślenie hipotetyczno-dedukcyjne

-rozwój myślenia abstrakcyjnego

-dominacja inteligencji werbalnej

Krytyka tez Piageta dotyczących stadiów rozwoju myślenia, doprowadziła wielu badaczy do wyodrębnienia jeszcze jednego stadium myślenia - stadium myślenia postformalnego. Krytyka ta oparta była zarówno na nowszych rozstrzygnięciach teoretycznych, jak i na danych empirycznych.

TEORIA V ETAPU.

Nie ma zgody wśród pedagogów rozwojowych na temat postformalnych stadiów rozwoju poznawczego. Natomiast dominuje pogląd, że myślenie dorosłych jest relatywistyczne, kontekstualne, dialektyczne.

Relatywizm w rozwiązywaniu problemów ujawnia się jako coraz pełniejsze rozumienie subiektywnego charakteru wiedzy i systemów wartości jako umiejętność ujmowania problemu w ramach różnych systemów odniesień jako zdolność do konstruowania wielu rozwiązań jako umiejętność uwzględniania wielu punktów widzenia różnych osób. Relatywizm pełni funkcję adaptacyjną, bo kształtuje własny światopogląd i pozwala zrozumieć innych.

Kontekstualizm- łączność, zależność, związek jednego problemu od innego problemu.

Dialektyzm- metoda rozumowania polegająca na przechodzeniu od danego pojęcia, czyli tezy, do jego przeciwieństwa, czyli antytezy i łączeniu ich w wyższą jakość.

Operacje to najwyższe czynności poznawcze, umożliwiające optymalną regulację wzajemnych stosunków pomiędzy jednostką a światem zewnętrznym. Są to: analiza, synteza, porównywanie, klasyfikowanie, abstrahowanie (pozytywne-wyodrębnianie cech istotnych dla danego pojęcia, ujemne-pomijanie cech nieistotnych), uogólnianie (prowadzi nie tylko do kształtowania pojęcia, ale także do wykrywania praw rządzącymi zjawiskami.

Myślenie .To aktywny proces poznawczy odzwierciedlający ogólne cechy i stosunki między różnymi elementami rzeczywistości, zmierzający do rozwiązywania określonych problemów (zadań, zagadnień).

Myślenie- proces poznawczy działalności człowieka w rezultacie, których może wyjść poza posiadaną wiedzę. Jest procesem uogólnionego i pośredniego poznania obiektywnej rzeczywistości, w którym odzwierciedlają sie najbardziej uogólnione i charakterystyczne cechy przedmiotowi zjawisk oraz związki i zależności miedzy nimi.

PODSTAWOWE OPERACJE MYŚLOWE; analiza, synteza, porównanie, abstrahowanie, uogólnienie.

MYSLENIE LATERALNE; zdolność tworzenia pozornie nieistniejących połączeń, szukanie alternatywnych podejść zanim znajdziemy rozwiązanie. Myśl lateralna pozwala na świadomą rezygnacje z gotowych rozwiązań na rzecz dążenia do bardziej optymalnych.

Procesy myślenia:- analiza,- synteza,- uogólnianie,- abstrahowanie,- porównywanie,- klasyfikowanie,

- wnioskowanie

Rodzaje myślenia ze względu na wartość wyniku myślenia:

1) produkcyjne: - twórcze( wynik myślenia jest całkowicie nowy i jest obiektywnie nowy dla ludzkości),

- nietwórcze (wynik myślenia jest nowy dla podmiotu, ale światu jest on już znany).

2) reprodukcyjne polega na zastosowaniu uprzednio zdobytej wiedzy w nowych zadaniach

3) dywergencyjne- takie, gdy jednostka rozwiązuje problem, który nie ma jednego poprawnego rozwiązania, ale wiele możliwych i wymaga tworzenia nowych, oryginalnych rozwiązań.

Luźny strumień myśli w psychologii nazywamy myśleniem asocjacyjnym, czyli skojarzeniowym.

Jego przeciwieństwem jest myślenie ukierunkowane, czyli zmierzające do określonego celu, wyniku.

Elementarnymi składnikami myślenia są:

• informacje- spostrzeżenia, wyobrażenia, pojęcia

• operacje- elementarne transformacje umysłowe, które prowadzą do wyniku końcowego

• reguły- porządkuje operacje i nadaje im kierunek.

Postrzeganie, spostrzeganie - odbieranie bodźców wzrokowych, słuchowych, czy czuciowych, które poddawane są obróbce i syntezie w poszczególnych częściach mózgu. Jest pierwszym etapem przetwarzania informacji, które odbierane są przez narządy zmysłów. Proces postrzegania rozpoczyna akt spostrzegania.

Skomplikowane układy bodźców odzwierciedlają fragment otaczającej rzeczywistości odbieranej przez doświadczającego (spostrzegającego) w określonym momencie.

Organizm człowieka może spostrzegać następujące cechy bodźców:

- typ energii (temperatura, dźwięk)

- lokalizacja w przestrzeni;

- natężenie.

Spostrzeżenie . Jest to proces psychiczny polegający na doznawaniu wielu wrażeń jednocześnie, które w mózgu są selekcjonowane, wiązane oraz sensownie ujmowane. Podstawowym tworzywem dla spostrzeżeń są wrażenia wzrokowe.

Spostrzeżenia mogą powstawać na dwóch poziomach spostrzegania:

- sensomotorycznym - powstają na nim spostrzeżenia figuralne, które są tworami o charakterze przestrzenno-czasowym np. plamy, linie, punkty, sekwencje dźwięków, posiadają one rytm, kształt, ale nie posiadają znaczenia;

- semantyczno-operacyjnym, czyli znaczeniowo-czynnościowym - jest to sposób spostrzegania obiektu, który jest uzupełniony znaczeniem.

Spostrzeżenia mogą być:

- monosensoryczne - odbierane przy wykorzystaniu jednego zmysłu,

- wielosensoryczne - odbierany przy wykorzystaniu wielu zmysłów.

Przebieg procesu spostrzegania

- prymitywna kategoryzacja - wyodrębnienie figury z tła.

- poszukiwanie wskazówek - szukanie cech, postawienie hipotezy.

- sprawdzenie dla potwierdzenia

- zakończenie potwierdzania - nabycie poczucia pewności.

Spostrzeganie nie zależy od gotowości percepcyjnej.

Uwaga. To skierowanie świadomości na jakiś przedmiot lub zjawisko świata zewnętrznego i wewnętrznego. Uwaga ma charakter selektywny, jeżeli osobnik zwraca ją na jeden przedmiot lub zjawisko, to tym samym odwraca uwagę od innych. Uwaga może pełnić funkcje:

-synteza prostych cech percepcyjnych w całości spostrzeżeniowych

- uczestnictwo w kontroli dostępu świadomości do informacji sensomotorycznych i percepcyjnych zgromadzonych w pamięci

- uczestnictwo w procesie właściwego wyboru reakcji

- pozwala wyszukać informacje

Niedoskonałość percepcji może być efektem kłopotów podzielnością uwagi oraz z jej selektywnością .

Dzieci i osoby starsze nie potrafią odbierać informacji z dwóch źródeł jednocześnie, jeżeli informacje te podane będą w podobnej formie.

Pamięć . Jest jednym z zasadniczych procesów psychicznych. Leży u podstaw wszystkich innych procesów psychicznych i bez niej nie możliwe byłoby w ogóle życie psychiczne. Pamięć to proces psychiczny polegający na zapamiętaniu, przechowywaniu (pamiętaniu) i odtwarzaniu materiału (zmysłowego, wyobrażeniowego lub myślowego). Typy pamięci:

&Pamięć długotrwała przechowuje nie tylko informacje sensoryczne o świecie ale również informacje generowane wewnętrznie.

Wyróżniamy dwie odmiany pamięci długotrwałej:

*Proceduralną – sposób pamiętania tego jak się wykonuje różne czynności.

*Deklaratywną – sposób w jaki pamiętamy, wiąże się z pewnym stopniem świadomego wysiłku. Dzieli się ją na:

-pamięć semantyczną, która ma charakter encyklopedyczny, przechowuje podstawowe znaczenia słów i pojęć bez odniesienia ich do czasu i miejsca danej osoby.

- pamięć epizodyczna, która ma charakter autobiograficzny, przechowuje doświadczenia jednostki, jest utajona i nieświadoma, ponieważ nie pamiętamy pierwszego faktu uczenia, który wpływa na aktualne wykonywanie.

Nie zależnie od tego jaki rodzaj pamięci wchodzi w grę przypominanie sobie jakiegoś zdarzenia wymaga trzech procesów:

- kodowanie- przekształcanie energii odbieranych faktów w specyficzny kod, który mózg może przetwarzać. Wiąże nowe doświadczenia z poprzednimi znajdującymi się w pamięci.

-przechowywanie- magazynowanie przez jakiś czas zakodowanego materiału.

-wydobywanie - odzyskiwanie wydobywanej informacji. Metody to: rozpoznawanie i przypominanie.

&Pamięć sensoryczna polega na wstępnym sensorycznym zarejestrowaniu odebranej uwagi, nie zależnie od procesu uwagi. Czas przechowywania w analizatorach maksymalnie 3 sekundy.

&Pamięć krótkotrwała na etapie przenoszenia z pamięci sensorycznej do krótkotrwałej człowiek zwraca uwagę na obiekt, który jest rozpoznawany, nazywany i odpowiednio zakodowany. Ma ograniczoną pojemność (ok.9 przedmiotów). Czas ok.30 sekund.

3 podstawowe procesy pamięciowe:

- zapamiętywanie– jest procesem gromadzenia wiedzy i umiejętności osobnika

- pamiętanie– w czasie pamiętania występują dwa istotne procesy:

*zapominanie (jest procesem naturalnym, polega na zmniejszeniu się pod wpływem czasu materiału pamięciowego)

*zniekształcanie (jest procesem wyłącznie negatywnym i polega na powstawaniu różnorodnych zmian w przechowywanym materiale)

- odtwarzanie – polega na przypominaniu lub rozpoznawaniu